ERREALITATEA ETA FIKZIOA: ELKARRERAGINAREN BESTE ADIBIDE BAT
Aurreko artikuluaren ildoari jarraiki, errealitatearen eta fikzioaren elkarreraginaren beste adibide bat dakart lerrootara. Kasu honetan Amerikako Estatu Batuetako literatura, zinema, hilketa saiakerak eta beste kontu ilun batzuk nahasten dira, bertako gizartea, idiosinkrasia, armak lortzeko erraztasuna eta beste faktore batzuk kontutan hartu gabe ulertu ezin daitezkeenak.
Zientzia fisikoen mendea eta Ilustrazioarena (XVII-XVIII)
Thomas Willis (1621-1675) ingelesa izan zen lehenbizikoa proposatzen oroimenaren kokapena garuna zela eta ez zerebeloa. Willisek adimen-urritasuna zuten bi pertsonaren garuna aztertu zuen, eta oso tamaina txikikoak zirela ikusi zuen. Horrek baieztatzen zuen, hain zuzen ere, adimen-gaitasunaren eta garun-masaren artean lotura zegoela.
Batzuk bai, baina ez sobera
“Ama, sar zaitez etxe barrura eta arduratu zure lanetaz (...) Kontakizuna gizonen zainpean egongo da, eta batez ere nire menpe. Nirea da, beraz, etxeko gobernua”. Hamar urte luzeren ondoren Ulises heroia etxera bueltatu eta halaxe esaten dio Telemako semeak Peneloperi. Emakume, zure gauzetara, gizonok idatziko dugu gizateriaren historia. Homerok Grezia zaharrean bere obra idatzi zuenerako erabakita zegoen noren esku zegoen boterea eta nardagarria da pentsatzea gauzak aldatu badira ere zentzu askotan nola ez diren batere aldatu. Errelatoak, Kontakizun Handiak, gizonen esku dirau.
XINGAR PUSKA BATEN TRUKE
Duela bi aste edo, hiltzeko besta egiteko enbeia zuten hankabikoz mukuru bete zen Baiona. Arrosa arin aireko lepokoak, kapeluak, bularretakoak, kamisetak, galtzak, kuleroak, galtzoinak eta galtzerdiak zeramatzaten soinean. Normalean, jende klase horrek, kolore hau, gutxiesten dituzten “emaxte eta gixon” ondasun gisa kontsideratzen du. Paradoxaz hantu mundu batean bizi ginela pentsatzen nuen, Baionako geltokian, Bilbotik etorri adiskide pare baten aiduru nengoela, trenak bata bestearen ondotik husten segitzen nituen bitartean. Hauxe urdanga-nobela bati hasiera emateko era egokia, ezta?
BIGARREN MAILAKO GENEROAK
Gogoratzen dudanez, liburu edo komiki bat (edo bestela, koaderno eta idazluma/bolaluma bat) eskuetan dudala ikusten dut neure burua. Egia esan, asko irakurtzen dut, haurra nintzenetik, eta, nahiz eta ia genero guztiak mainarik gabe irakurtzen dudan, beldurrezko literatura nire gustukoena da, ezagutzen nautenek ondo dakiten bezala. Beldur klasikoa, body horror, folk horror, beldur kosmikoa, slasher, weird fiction, beldur psikologikoa… Berdin dio, beldur-mota guztiek erakartzen naute.
NOLA ALDATU DEN IDAZLE BATEN LANA: DOKUMENTAZIOA
Aurreko artikuluan, aldaketa teknologikoak aipatu nituen, eta labur bada ere, Adimen Artifizialaren balorazio neutroa egin nuen, lan-tresna bat gehiago balitz bezala ulertuta. Oraingo honetan atzera begiratu nahiko nuke, iragan ez oso urrun batera, baina pertsona batzuentzat, gazteenentzat, historiaurrearen kutsua izango du: idazle bat duela ez urte asko nola dokumentatzen zen kontatu nahi dut, gaurkotasunarekin konparazio bat eginez.
ERREALITATEA ETA FIKZIOA: ELKARRERAGINAREN ADIBIDE BAT
Fikziozko lan bat errealitatean oinarrituta egon daiteke. Baina, aldi berean, behin baino gehiagotan entzun izan dugu beste honako hau ere: errealitateak fikzioa gainditzea du. Bai, egia da, biak ala biak gerta daitezke. Ez dena hain erraza fikzioaren eta errealitatearen arteko elkarreragina gertatzea da. Bada, horren erakusgarri den kasu bitxi batez idatzi dut artikulu hau, Ramon Saizarbitoriaren literatura aintzat hartuz.
Lekuak eta hitzak
Idaztea, irakurtzea bezain beste, ibiltzea da. Hitzak, ideiak, erranaldien geografia eta orografiak zeharkatzen dira. Aski da abiatzea, norberaren oinak idazle baten edo bestearen hatzetan egokituz. Georges Perec (1936-1982) bidaia geldoen aita-ponteko gisa kontsideratzen ahalko genuke. Duela gutxi irakurri dut Lieux/Lekuak (2022) izeneko liburua, idazlearen artxiboetan berrikitan aurkitu gutun-azaletan zeuden testu ez-publikatuetan oinarritua. Proiektu berezia eraman zuen: hamabi urtez, 1969tik hil zen arte kasik, Parisko hamabi leku bisitatu zituen, hilabetean bietan, aldi bakoitzean zirriborro, zerrenda edo oroitzapen bat paperean etzanez.
Greziako poeta eta filosofo handiak eta oroimena
Grekoentzat oroimena axola handiko gauza zen eta horregatik haren izaerari buruz ideia asko zabaldu ziren. Sokrates (k.a. 470-399) eta Platonentzat (k.a. 429-348), oroimena hegaztientzat konpartimentuak dituen hegaztitegi erraldoi bat bezalakoa izan zitekeen. Horrela, ezagutza lortzea konpartimentu hutsak hegaztiekin betetzearen parekoa zen, eta oroitzea, berriz, hegaztietako bat bere lekutik atera eta hara itzuli ahal izatea, etorkizunean berriro erabiltzeko.