Ondo idaztea inportantea dela eta ondo idazten saiatu behar garela. kasturte honen hasieran, ebidenteak diruditen gauza horiek esan nituen hemen. Eta joan den hilabetean, agian horiek bezain ebidenteak diren beste batzuk: ondo idazteko modurik onena zerbait kontatzea dela, adibidez, eta zer kontatu nahi dugun erabaki ondoren, askoz errazagoa dela formarekin asmatzea, eta testuari egin behar zaizkion beste galdera guztien erantzunak jasotzea. Nola hasiko dugun gure liburua, nola bukatuko dugun, nola egituratuko.  Nola dosifikatuko dugun informazioa gertatzen diren gauzak sinesgarriak eta interesgarriak izan daitezen. Agertzen diren fikziozko pertsonaiak benetako pertsonak izan daitezen. Nola kontatuko dugun kontatu nahi duguna. Nola mantenduko dugun ezagutzen ez ditugun irakurleen interesa. Nola jakingo dugun lortu ote dugun irakurle horiengan bilatzen genuen erreakzioa.

Labur esanda: nola idatziko dugun benetan idatzi nahi dugun liburua, eta nola jakingo dugun benetan idatzi dugun liburua ondo idatzita ote dagoen.

Galdera horien erantzunei buruz apur bat gehiago hitz egin nahiko nuke hirugarren eta azken zutabe honetan. Badakit bigarrenek lehenek baino prestijio gehiago daukatela. Sarritan entzuten da, behintzat. Inportanteena galderak direla. Literaturak ez duela erantzunik eman behar. Egia esan, ez nago guztiz ados. Besteak beste, badirelako nire ustez galdera absurdo, inozo eta gaizto asko, denbora gehiegi galtzera eramaten gaituztenak arazten digutenak, eta gure sinismenik sakonenak ahultzen dituztenak eta gure esperantzak urrundu. Eta alderantziz. Uste dut badaudela mundu honetan erantzun batzuk onak direnak, ebidenteak direnak, inportanteak direnak. Ondo dagoena ondo dagoela ikusten laguntzen digutenak eta txarto dagoena, txarto dagoela esateko adorea ematen digutenak. Eta literaturaren sorkuntzari dagokien galdera guzti horien kasuan, uste dut badaukadala norbaitentzat erabilgarria izan daitekeen erantzunen bat edo beste.

Esate baterako, esango nuke badakidala nola erantzuten zaion literaturari egin behar zaion lehen galderari, eta nire ustez, galderarik inportanteenari.

Ze liburu idatzi galderaren erantzuna beti da berbera.

Nahi duguna.

Beti idatzi behar dugu nahi duguna.

Baina ez idatzi nahi duguna. Kontuz. Idatzi nahiko genukeen liburua nolakoa den pentsatzen hasten bagara, erraza da bide horretan galtzea. Hortik aurrera, galdera guztiak dira erantzuten zailak, eta erantzun guztiak, arriskutsuak. Hasten bagara zer idatzi nahi dugun pentsatzen, hasiko gara pentsatzen  liburu on bat idatzi nahi dugula. Kritikoarengan pentsatzen hasiko gara, amarengan, aitarengan, marisantisimarengan, jendearengan, eta orduan, listo, akabo, hasi dira interferentziak, hasi dira ardurak, hasi gara oraindik hasi ez dugun liburua bukatzen denean gertatuko den guztiarekin arduratzen eta hasi da liburuaren bukaera. Eskapatu zaigu literaturara eraman gintuen lagun hori, gure baitan bizi dena, guretzako promesa bat zeukana, promesa hori literaturan zegoela agindu ziguna. Sartu dira gureak ez diren ahotsak gure barruan, hasi gara idazten besteek espero duten liburua, besteek txalotuko duten liburua, besteek epaituko duten liburua, besteak nortzuk diren jakin gabe, besteak asko direla ahaztuta. Besteak beste batzuk direla, beste nonbait daudela, geurea ez den beste gelaren batean.

Guk geurea eduki behar dugu. Geure gela propioa. Geure baitakoa. Virginia Woolfen aholkua ez da soilik independentzia ekonomikoari buruzko aholku bat. Idazleak gela propio bat behar zuela esan zuenean patriarkatuaren oniritzitik norbere burua askatzeaz ari zen, eta norbere arimaren soberania deklaratzeaz. Edozein sormen prozesu aurrera eramateko gela bat behar dugu, bai, baina geure baitako gela bat izan behar da, beste ezer baino lehen, zer egingo dugun askatasunez erabakitzen utziko diguna, besteen espektatibetatik urrun, eta haiengandik salbu. Izan ere, besteak gero datoz. Besteak ezin dira izan gure gelan egin beharko dugun lan hori erabakiko dutenak. Besteak beste batzuk dira, beste bizitza batzuk daramatzate, beste gela batzuetan daude. Besteak asko dira, gehiegi denen oniritzia lortzeko, eta besteak ez dira inor, ez dira ezer.

Ze liburu idatzi nahi dugun pentsatzen hasteak geure gelatik ateratzen gaitu. Zer kontatu behar dugun erabakitzeko badago askoz galdera hobe bat.

Norberak norbere gelan sartuta erantzun beharrekoa.

Ze liburu irakurri nahiko zenuke?

Niretzat hori da galderarik onena.

Zein da existituko balitz eta existitzen zela jakingo bazenu irakurriko zenukeen liburua. Zeinekin ezingo zenuke itxaron irakurtzen hasteko. Zein da maiteminduko zintuzkeen liburua. Hori da galderarik onena. Eta galdera horretan daude beste erantzun guztiak eta galdera horri erantzuteko da, besteak beste, hain inportantea asko irakurtzea. Eta askotariko liburuak. Irakurtzeak erakusten digu nola idatzi behar dugun eta irakurtzeak iluminatzen du zer idatzi nahi dugun. Irakurtzeak ez gaitu irakurle soilik egiten, idazle ere egiten gaitu. Ez dago eskola hoberik. Ez dago beste eskola posiblerik. Idazleok irakurri egin behar dugu. Eta euskal idazleon kasuan, nik esango nuke irakurtzen duguna baino askoz gehiago irakurtzea komeni zaigula, euskaraz eta erderaz, era, garai, genero eta leku guztietako liburuak. Horrela baino ezin dugulako jakin zerk funtzionatzen duen liburuetan, eta zerk ez.

Idazle izan nahi baduzu, izan zaitez irakurle.

Idazle trebeagoa izan baduzu, trebatu zure irakurlea.

Horrela jakingo duzu zer sentitzen den ondo egindako gauzak irakurtzen direnean. Eta zer ez. Horrela jakingo duzu -eta horrela baino ezingo duzu jakin- zuri zer gustatzen zaizun. Zein izango litzateke irakurri nahiko zenukeen eta zuk idatzi ezean existituko ez den liburu horren lehen esaldia? Nortzuk agertuko lirateke? Ze pertsonaia dira imajinatzen dituzunak? Eta zer uste duzu gertatu behar zaiela? Zer nahi zenuke zuk pertsonaiei gertatzea? Zertaz joango litzateke zure liburua? Nolakoa izango litzateke? Zer gustatzen zaizu zuri. Erabaki hori. Idatzi hori. Horrela beti egongo da liburu hori maitatuko duen irakurle bat. Zu. Eta beharbada agertuko da besteren bat ere. Oso arraroa litzateke, baita estatistikoki ere, ez egotea mundu honetan eta gure jendarte honetan zure antzeko beste irakurlerik. Egongo da baten bat zure liburuaren zain zegoena. Edo ez zekiena zeren zain zegoen zure liburua iritsi arte.

Eta irakurleak agertzen ez badira, ez du horrenbeste inportako. Benetan. Liburu batek kritika onik ez badu, saririk ematen ez badiote, ez badu arrakasta handirik lortzen, baina idazten duzun bitartean bizirik senti arazten bazaitu, beste guztiak garrantzia galtzen du. Baina idatzi baduzu besteentzat eta idatzi duzunak ez badu arrakastarik, ez badu mundua belauniko jartzen, ez badu inor miratzen, ez badizu dirurik ematen, ez bazaio kritiko bakar bati gustatzen eta liburu horren helburu nagusia gauza horiek lortzea bazen, idazten pasatu duzun denborak ez duela merezi sentituko duzu. Eta egia izango da. Haserretuko zara, tristetuko zara, erresuminduko zara.

Are okerrago.

Nahi zenuen guztia lortzen baduzu ere, pentsa hori zer den. Ez da ezer. Diru apur bat baino ez, liburuek ez dute diru askorik egiten eta. Kritika erdi positibo bat, erdi epela, erdi ez, gehiegi esaten ez duena, bukaeran liburua irakurtzeko gomendio erdipurdikoa egiten duena. Zeuk eta kritikoak eta nik bezalako beste frikiren batek bere burua zigortzeko eta gure kritikaren egoeraz kexatzeko irakurriko duena. Ez da asko, ezta? Esango nuke ez dela ezer. Idazteak orduak eskatzen ditu eta idazle baten liburu guztiek ezin dituzte sariak irabazi, idazlerik koroatuenen liburuek ere ez dituzte urtero sariak irabazten eta oso-oso-oso kasu gutxitan lortzen dute idazle ezagunek liburuekin dirua egitea. Arrakastak -hori bada hitz egokia- ez du beti irauten. Ez du ezta luzaroan irauten.

Idazten ematen diren orduak ez badira benetan zoriontsuak, ez dago benetako zorionik literaturan.

Ez zorion handirik, ez luzerako zorionik.

Kontrako norabidean, ostera, ez dut esango zoriona baino ez dagoenik, ez baita egia. Literaturak denontzat ditut bere eztiak eta bere ozpinak. Eta bene-bene-benetan maite duzun liburu bat idazten baduzu ere, ez dira ordu denak pozezkoak izango ezta ere egun guztiak pozgarriak. Baina zorion ordu asko ezagutuko dituzu eta egun batzuk triunfalak izango dira. Egun batzutan ez zara zeuren baitan kabituko. Egun batzutan, kalera zoazenean, etxean utzi duzun zirriborroaren boterea zeuren baitan eramango duzu, eta ez da egongo munduan zu baino izaki boteretsuagorik, munduak oraindik ezagutzen ez duen sekretu baten jabe izango zarelako, eta munduko sekretu guztien jabe bazina bezala sentituko zarelako.

Suspertuta. Hordituta. Bizirik.

Literaturari irakurri nahi duzun liburua ematen badiozu, idazten baduzu ahal duzun bezain ondo, saiatzen bazara liburuak agintzen dizuna egiten, obeditzen badiozu barruak eskatzen dizunari, hori da literaturak emango dizun onena.

Idazten zaudenean sentitzen duzuna.

Hori da ordaina. Hori da irabazia. Hori da saria.

Idaztea.

Uste dut hori dela idazle batentzat biderik onena. Eta sinetsita nago, denon artean, bide horretatik abiatzen den literatura bat egingo bagenu, topatuko lituzkeela literatura horrek bere irakurleak eta on egingo liokeela bere jendarteari, bere hiztunei, bere herriari. Are gehiago. Konbentzituta nago literatura horrek emango lituzkeela, tarteka, liburu benetan memorable batzuk, liburu horien idazleak bihotzez eskertuta sentitzeko modukoak eta euskaldun guztiok bihotzez eskertuko gintuzkeenak.

Eta egunen baten, literatura horrek eman ahalko lukeela biblioteka unibertsalean apaltasunez eta oinutsik, bere merituz eta bere botereengatik sartuko litzatekeen liburu bat; denboraren tribunaletan maitasunez epaituko litzatekeen lan ahaztezin bat; mendez-mende, maitasunezko irakurleen katebegiari esker, bizirik iraungo lukeen liburu iraungiezin bat.