Printzak begietan du izena zure liburuak, hamar ipuin ere baditugu bertan, baina bat ere ez titulu hori duenik...

Ez pentsa, hainbat denbora erabili nuen titulua pentsatzen. Nik, azken finean, ipuin guztiak biltzen dituen zer edo zer gura nuen, eta izen horixe asmatu nuen: Printzak begietan. Printzak izan ahal dira begietan sartzen zaizkigun zikin txiki horiek, min egiten duten zakarrak. Eta, horrekin batera, printza izan ahal da begietako dirdira, liburuko andreen begietan dagoena, batzuetan mina, besteetan indarra. Liburuko andre denek dauzkate printzak. Izen kriptikoa da Printzak begietan, eta balio du, nire ustez. Editoreari ez zitzaion gustatu, baina!

Bilbora etorrarazi gaituzu, San Frantzisko kalera… Hemen ote da liburuan kontatzen duzun Bilbo?

Hemen ere bai, San Frantziskon. Baina liburuko ipuinetan batetik bestera ibili naiz. Lehenengo ipuinean [Mea eta laztanak, 1905eko udaberria], adibidez, San Frantzisko kale honetatik gora ibili naiz: orain Miribilla den horretan, lehen meategiak izan ziren tokian. Bigarrenean [Pintzelen eta biolinaren geriza, 1914ko negua], protagonistek San Frantziskon dute denda, baina Zazpikaleetan bizi dira. Hirugarrenean [Bilbon, drama barik, 1924ko udaberria], ez dut lekua zehazten, baina pertsonaiak San Frantziskon bertan bizi dira, eta Abandora joan ohi dira. 1934ko ipuinekoa [Metxaren luzera], Deustutik apurtxo bat aurrerago bizi da, Elorrietan, txaboletan.

Jakin genuen garai batean Bilbon txaboletan bizi izan zela jende asko, baina ahaztuta ere bageneukan...

Bilbon txabola asko egon dira. Bai Elorrietan, bai San Frantziskotik gora, mendian… baina ez mendian bakarrik, baita Bilbon bertan ere, edozein lekutan! Guggenheim [Museoa] den horretan, txabolak ezagututa nago ni, Ingelesen Landan. Bada liburu bat, Bilboko etxola batean, Iñigo Lopez Simonena. Oso lan interesgarria, hemengo txabolen berri ematen duena. Eta ipuinetako Bilboz ari nintzenez, 1956koa [Sargoria], San Adrianen da, 1963koa [Lainoen gain-azpia], Indautxun… Batetik bestera ibili naiz Bilbon berton ere.

Bilbo latza ageri da ipuinetan, hiri honetako bizimodu gogorra…

Esateko moduan, ni ondo bizi naiz, baina gure gurasoak, eta amamak, liburuan kontatzen dudan moduan bizi ziren. Bizimodua gogorra izan da. 60ko hamarkadan, bi eta hiru familia bizi ziren etxe berean, ze ez zegoen modurik etxea izateko. Gaur egun Bilbok duen etxebizitza arazoa ez da berria, joan den mende osokoa da, agintariek inoiz ez diote eman behar den moduko erantzunik, espekulazio handia egon da beti. Oraingo jende askoren gurasoak –adin batetik gorako jendearen gurasoak, gura dut esan–, liburuan kontatzen dudan moduan bizi izan dira. Txaboletan ere bizi izan dira batzuk. Hori ere buruan izan dut liburua idazterakoan.

Ipuinak irakurririk, bistan da denek ere batasun bat dutela.

Eta horrela osatu dute liburua. Helburu hori nuen hasiera-hasieratik: “XX. mendea kontatuko dut, Bilboko andreen bizimoduaren bitartez; ipuin bat hamarkada bakoitzean, ipuin bakoitzean zertaz gura dudan berba egin erabakita”. Horixe pentsatu nuen lehenengo, eta ondoren etorri da kontatu dudan guztia. Gai batzuen gainera gura nuen berba egin, eta hainbat galdera egin nizkion neure buruari: “Zer gertatu zen emakume sortzaileekin, eta haien sorkuntza-lanarekin? Zelan moldatu ziren lesbianak? Errepublika garaia ezagututako emakumeek, nola bizi izan zuten gerra ondoko errepresio gogorra?...”. Esate baterako, hortxe dago Vox –beldurra ere ematen du–, eta hortxe AEBetako indarkeria giroa ere. Gure aurrekoek hori dena bizi behar izan zuten, isilik egon behar izan zuten, ezin ezer esan, dena barruan gorde behar… Oso gogorra da hori!

Zergatik aukeratu dituzu andre horiek? Ipuin batean, txaboletan bizi direnak. Bestean, sortzaileak. Batean baino gehiagotan, lesbianak… Zergatik egin duzu aukera hori?

Andreak erakutsi nahi nituen, baina ez biktima hutsak. Eta gaur egun esatea gogorra bada ere, baina ez dut uste andreok biktima hutsak garela, oro har. Batzuek, andre batzuek, oso bizimodu gogorra dute, edo izan dute. Eta dituzte traumak eta bizipen latzak, baina aurrera egiten dute, herren, baina aurrera. Okerrena da bizipen gogor batzuk ezin direla gainditu, eta gainditu gabe ere, aurrera egiten duela jendeak, duintasunez. Batzuetan, jendeak epaitu egiten du halako andre hura, jakin barik zer sentitu duen dena delako gauza egin duenean, edo jakin barik halako modu batean zergatik jokatu duen. Baina delako andre horrek erabaki bat hartu behar izan du, eta hartu du, eta baliteke handik denbora batera erabaki hura aldatu ahal izatea, eta aldatzea. Hortxe dago andreen hausnarketa, eta barne indarra.

Ipuinetako andreak ez dira biktima, beraz.

Ez. Batzuetan uste dugu gurekin hasi dela mundua, guk beste inork ez duela inoiz ezer pentsatu. Baina gure amek bizimodu halako bat izan dute, eta amamek, eta eduki dituzte maitaleak, edo gustatu zaizkie andreak, eta, aldiz, gizonarekin ezkondu behar izan dute, denda bat eduki zuten eta han behar egin zuten, edo etxebizitzak garbitzen ibili ziren… Bizimodua! Horixe hartu dut kontuan, eta horregatik ez dut jarri nahi izan andre bat denen gainetik aurrera egiten duena. Gu bezalako andre batzuk jarri nahi izan ditut, andre gehienen modukoak.

Eta nola asmatu duzu ideia edo gogo hori paperera eramaten? Nola idazten da Mea eta laztanak, 1905eko udaberria lehen ipuineko esaldi hori? “Urrunetik antzekoak dira bizimodu guztiak, besteen bizitzak”. Eta hasi da ipuina...

Justu esaldi horri buelta asko eman nizkion. Hilabete baino gehiago ibiliko nintzen lehen esaldia pentsatzen, ipuina zelan hasi. Gero, hasi, idatzi, eta asko aldatu eta orraztu behar izan nuen, Xabier Mendiguren Elizegi editoreak esanda. Baina, ipuina hasteko, zerbait indartsua behar nuen… eta jesarri eta hantxe egon nintzen, esaldia atera arte! Izan ere, jesarri, eta egon, eta, halako batean, ateratzen da! Askotan egiten dut hori, altxatu gabe egon, atera arte. Edo altxatu eta zer edo zer egin, lan mekaniko bat –arropa eseki, garbigailuan arropa sartu…–, idatzi nahi dudana asmatzen dudan arte.

“Hasiak egina dirudi” da esaera...

Bai eta ez. Batzuetan hala da, hasten zara eta segitzen duzu, baina gerta liteke ipuinak ez aurrerago joatea, eta orduan atzera egin baino ez duzu, beste erremediorik ez, idatzitakoa zuzendu, eta, beharbada, zuzendutakoa ere ez dator bat esan nahi duzunarekin, edo ez da ulertzen, eta berriro zuzendu, eta paragrafoa aldatu… Holaxe! Idazlea neu naiz, eta neuk erabakitzen dut nora nahi dudan heldu, zelan gura dudan halako lekura heldu, baina ez da erraza. Ipuin batzuetan argi eduki dut amaiera, beste batzuetan, aldiz, ez. Eta, beti, ipuineko andre protagonista horren gorputzaren barruan sartu: “Zer egingo zuen?… Zer pentsatuko zuen?… Zer erabaki hartuko zuen?”. Bere azalean sartu, haren barrura: “1943… negua… txabolan… hotz egin behar du, seguru… toki umela… itoginak… eta lanera, komunak garbitzera… eta gizon hori, gizon nazkagarri hori hortxe beti… zer sentitzen du andre horrek?...”. Horrela idatzi dut.

Zure ipuinetako andreak ez daude, hala ere, bakarrik: beti dute lagunen bat.

Eta zer gara, bada, gu, lagun barik? Lagunak behar ditugu. Nik ezin nuen pentsatu andre bat bera bakarrik, lagunak behar zituen. Pentsatzen dugu gure amamak-eta, ezkondu zirela, eta kito harrezkero. Eta ez da egia, beti izan dituzte euren lagunak, konplizeak. Liburuan familia txikitxoak ipini ditut, baina hortxe dira ahizpak, lehengusu-lehengusinak, eta lagunak. Beti izaten dugu gure barrukoa nor edo nori kontatzeko beharra. Denok. Baita gizonek ere, nahiz eta eurek ez duten barrukoaz berba askorik egiten, baina txisteak-eta egiten dituzte, gauzak kanporatzeko euren modua daukate; beste modu batera bada ere, barrua husteko beharrizana dute, eta barrua hustu, lagunei. Lagunak aurrera egiten laguntzen dizu, indarra ematen dizu, edo aholkua…

Andreak eta lagunak, liburuko azalean bezala. Hor bada istorio-historiarik…

Bai, liburua egin eta gero jakin nuen nik. Aurkezpena egin zen Bilbon, Biran, eta andre bat etorri zitzaidan: liburuaren azaleko argazkian ezkerretara agertzen den andrearen alaba zen! Eta kontatu zidan ama maistra izan zela Atxuriko Garcia Rivero ikastetxean, eta senarra zuela itsasgizona, etxetik kanpo denbora asko pasatzen zuena. Eta andrea, berriz, zabala zela, aurrerakoia, eta garaiko manifestazioetan-eta parte hartzen zuela. Andreek botoa ematearen alde-eta. Eta, behin, horregatik, kartzelara sartu zutela, eta gizonak 25 pezeta ordaindu behar izan zituela andrea kartzelatik ateratzearren. Andrea diruduna zen, nonbait, eta Berrizera joan izan egun batzuk pasatzen-edo, ostatu batera, eta, han, liburuko azaleko argazkian eskumatara agertzen den andrea ezagutu zuela, eta hura zela Berrizko alkate izandakoaren alaba, eta aita –alkate hura–, bost edo sei hilabete lehenago eskumakoek fusilatu zutela. Eta galdetu nion alaba horri zelakoa izan zen ama: “Indartsua eta irribarretsua, ezta, argazkian ageri den modukoa?”, esan nion nik, eta berak baietz esan zidan.

Horra!... Aizu, eta, diotenez, sortze prozesu guztietan krisialdia izaten da…

Bai, hala da. Ipuin batzuk errazago etorri dira, beste batzuk zailago, baina krisialdi asko izan dira bidean.

Eta noiz eman dituzu ipuinak amaitutzat?

Batzuetan, bururaino egindakoan! “Kito, ez dut gura gehiago!”. Horrelakoetan, askotan eman izan dizkiet ipuinak nire ondokoei, irakurtzeko, besterik idatzi behar ote dudan-edo euren iritzia emateko. Eskertzan bertan esaten dut: batek baino gehiagok irakurri dizkidate ipuinak, hortxe izan dut ahizpa, Agurtzane, ipuinak irakurri eta niri ohar egiten. “Hau ez da ondo ulertzen… Pertsonaia hau halakoa da, hau eta hura egin ahal du…”. Eta nire mutil-lagunak ere gogotik irakurri du, eta iritzia eman dit. Eta nebak ere bai. Irakurtzeko ematen diet, eta asko laguntzen didate.

Alegia, zenbait ipuin amaituta ere, post bat dutela esan nahi nuen… Pintzelen eta biolinaren geriza-n, adibidez.

Baten batean jokatu dut horrela. Pintzelen… horretan, agertu nahi izan dut andre horiek min horrekin bizi izan behar zirela. Esaten den hori, ezta? “Izekoa... ezkongabea... pianoa jotzen zuen… baina utzi egin zuen...”. Barkatu. “Utzi egin zuen?”. Seguru “utzi egin zuela?”, ala utziarazi zioten, edo pianoa saldu behar izan zuen? Andre askoren bizimodua izan da, eta zaila da hori kontatzea. Batzuetan beharra eduki dut erakusteko bizimodua zelan izan ahal zen harrezkero. 1924koan [Bilbon, drama barik], adibidez, Adela eta Benantzi elkarrekin ipini ditut. Eta, hortaz, kito? Amaitu da festa? Zer da hau, Hollywood? Jada ondo bizi dira, eta kito? Ez, bizimodua ez da horrela, denok ditugu beldurrak nor edo norekin elkartzen garenean, era askotako beldurrak, eta zer egin behar nuen, Adela eta Benantzi euren zorionean utzi? Lar zoriontsua zen hori! Ezin zen, bizimodua ez da hain zoriontsua. Eta, orduan, ipuina eta gero: “Urtea bete da Benantzi Adelarekin joan zenetik...”, eta pare bat paragrafo gehiago idatzi nituen. Orduan, bai, kito!

Bizimodu bat gorabeheraz betea kasu guztietan ere.

Halakoa delako ipuinetako andreek egiten duten bizimodua: oso gorabeheratsua. Denetarik dago andreen bizimoduan, eta denetarik dago ipuin hauetan ere. 1905eko ipuineko andreek, aurrera egiteko indarra dute. 14ko andreak, aurrera egin nahi du, baina ezin du, gizonak ez daude andreei aurrera egiten uzteko prest… Beldurrak dira, batzuenak eta besteenak. Eta, askotan, gizonenak. Pintzelen eta biolinaren geriza-ko andreak margoa egin du, ederra, baina ezin da izan, andre batek egin duelako. Gizon batek egin izan balu, “oso ondo dago”, esango zioketen. Gizon asko ez dago halakorik onartzeko prest: “Zer egiten dut nik halako andre indartsu batekin?”. Eta ez daudenez andre indartsuarekin bizitzeko prest, ez prestatuak ere, zapaldu egiten dute. Gizon batzuek ezin dute aurrez aurre andre indartsu batekin ezer egin, ez dakite zer egin, eta, orduan, indarra erabiltzen dute, eta da gizarteak ematen dien indarra. Batzuetan horrela da.

Errepublika garaiko askatasun haizeak bizi izan zituen andreak, errepresio gogorra ezagutu zuen gerra ondoko diktaduran. Hori ere jaso duzu ipuinetako batean: Gosearen hotza, 1943ko udazkena.

Ez gara konturatzen zer izan zen diktadura! 40 urte! Ezin berba egin, ezin kultura bat jaso, ezin gure hizkuntzan aurrera egin, ezin nork bere ideiak garatu, dena isilpean egin behar… Zer izan zen hori? Eta horrek eragin handia izan du ondoko gizartean, gugan. Gerra ondoko andre horrek ez du etxetik kanpo behar egiten, dena etxe barruan egiten du, eta hori frankismoaren eta diktaduraren ondorio da. Beste leku batzuetan bestela izango zen emakumearen egoera –Ingalaterran, Alemanian…–, baina hemen diktadura bat izan zen, eta haren eraginpean bizi izan gara, eta eragin digu. AEBetako indarkeriaren berri izatea da gauza bat, baina nik hemen gertatu dena jakin gura izan dut, emakume euskaldunak jaso duen indarkeriaz jakin gura izan dut.

Eskertzetan ageri denez, dokumentazio lan eskerga egin duzu…

Asko irakurri dut, lan itzela egin behar izan dut. Irakurketetan, abiapuntua, Iñigo Aranbarriren Gure mendea (Argia, 1999) hartu nuen. Gero, Bertan Bilbo (Aitor eta Pedro Zuberogoitia Espilla, Bilboko Udala, Bilbo, 2008). Horietan, ordea, errealitatea zelan izan zen kontatzen da, eta nik errealitate horretatik apurtxo bat aldendu gura izan dut, bestela katigatuta egongo nintzen ezer idazteko. Dokumentazio lanak ipuinak eta andrearen egoera girotzen lagundu dit. Asko irakurri behar izan dut, eta idatzi dudana, batzuetan da nik asmatua, eta beste batzuetan, aldiz, irakurritakoa, aldatu eta moldatutakoa…

Itzultzaile eta zuzentzaile zaitugu lanbidez. Zeure lana asko zuzentzeko zalea zaitugu?

Bai, asko! Begira: 2018an, Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntza bat jaso nuen ipuinok idazteko, eta handik urtebetera, 2019ko ekainean, entregatu nuen nire sorkuntza, oraingo liburu hau osoa, amaituta. Harrezkero, zuzenketak eta zuzenketak egin ditut, eta, bestalde, urte eta erdi egon da Elkar argitaletxean, argitaratu zain. Zuzendu dut euskara, zuzendu dut estiloa, zuzendu dut istorioa, eta, batzuetan, baita begirada ere, zati batzuetan ageri den begirada. Eta zuzentzen ari nintzela, bide berriak agertu zitzaizkidan, eta, nire kasuan, hartu egin nituen bide berri horiek, eta idatzi nuen, eta orduan bai, disfrutatu dut.

Begirada aipatu duzunez, horixe omen da idazlearen, eta idaztearen, koska...

Eta estiloa. Garrantzi handia eman diot estiloari. Gertaerak, bizipenak, hausnarketak, sentimenduak paperera eraman behar ditu idazleak, bere begiradatik, baina hori bezain inportantea da hori dena zelan adierazi: zer berba, zer esaldi mota, zer lokailu erabili... Berbaz erabiltzen dugun errazkeriatik urrundu egin nahi izan dut, aldendu, eta euskararen oihartzunaren bila joan naiz. Begietarako ez eze, belarrirako ere zerbait ederra sortu gura izan dut, hizkuntzarekin jolas egin, zirrikituak baliatu... Beste modu batera esanda, berben larreetako lore eta belar arrunten printzak nabarmendu gura izan ditut, esaldien joskintza margoz pintatu. Horixe gura izan dut...

Zure liburuko emakumeak euskaldunak dira, bizkaiera batuan sano eta jator berba egiten dute. Narratzailea batuaz ari da, elkarrizketak bizkaieraz nahi izan dituzu…

Elkarrizketak pentsatzen nituenean, bizkaieraz etortzen zitzaizkidan, pertsonaiek bizkaieraz berba egiten zutela ikusten nuen. Batura ekarri ahal nituen elkarrizketak, baina ez zitzaidan erreala iruditzen. Eta, bestalde, bizkaiera batua erabiltzea euskara batua bera aberasteko modua iruditzen zait. Ez zait iruditzen oztopoa denik. Nik, esate baterako, ez dut hika egiten, ez dakit erabiltzen, baina irakurtzen dudanean, eskertzen dut, nahiz eta niri urrunekoa gertatu, ze nik hika gutxi entzun dut, eta entzun dudan hika hori bizkaierazkoa izan da. Bizkaieraren ñabardura horrek batua aberasten duela iruditzen zait. Eta oihartzun hori, ezta? Etxean entzun ditugun berbak idatzian ikusten ez badituzu –gaitzak direlako aitzakian, eta ezezagunak…–, galdu egiten dira, eta ez bakarrik hiztegian agertzen ez direlako, gure barruan ere galtzen dira! Edo, alderantziz, irakurri halako berba bat, eta: “Hara! Gure amak erabiltzen zuen berba hori! Zer polit!”. Pertsonaia batzuek bizkaieraz egiten dute, beste batzuek nafarreraz, beste batzuek gipuzkeraz… eta nork bere euskara erabiltzeak ñabardurak ematen dizkie pertsonaiei, aberastu egiten ditu.

Hau baino lehen, baduzu liburu bat aspaldikoa, Hegoak (Labayru, 2007), Hego Amerikan egindako bidaia baten kronika, baina, ostantzean, hauxe duzu lehen narrazio liburua. Narratzaile peto ageri zara bertan. Zertan izan zara oraindaino arte, fikzioa idatzi gabe, alegia?

Idazten… Eta ume bat hazten… Eta idatzi dut, eta ez didate argitaratu… Eta idatzi eta lanak sariketa askotara bidali ditut, baina saririk ez dut jaso… Harkaitz Canori irakurri nion behin, utzi ziola lanak lehiaketetara bidaltzeari, eta horixe pentsatu nuen nik: “Amaitu da sarietara bidaltzea. Idatzi egingo dut”. Bestela, Idatz eta Mintz-en urtean birritan idazten dut, ipuin laburtxoak, eta horrek idazten laguntzen dit. Eta haurrentzako Hiruka aldizkarian kolaboratzen dut, eta Administrazioa Euskaraz-en ere badut ipuinen bat… Horrelaxe, idazten, eta, orain, hurrengo liburuaren habia egiten, [Printzak begietan] honek egin zuen moduan. Ipuin liburu hau idazten ari nintzela, hurrengoan zertaz idatzi gura nuen pentsatu nuen, edo etorri zitzaidan burura. Eta orain, pentsatzen ari naiz, ze liburua idazteko, gehien-gehiena, lehenengo egiten dut pentsatu, asko pentsatu… Uste dut nobela izango dela, ze gura dudanak kontatu nobela behar du izan… Baina ikusiko dugu.

Pentsatu, eta irakurri, adibidez. Zein dituzu irakurketa kuttunak, jakin baliteke?

Hasieran, asko eragin zidan Mario Benedettiren begiradak. Gauza xumeetatik abiatu eta unibertso oso bat jasoko gai da. Haren keinu txikiek zenbat esaten duten pertsonaiaren gainera! Joan Uruguaira, hantxe ikusiko duzu Benedettik kontatzen duen errealitatea. Hala ere, gai izan behar zara errealitate hura paperean ipintzeko. Eta, bestalde, anglofiloa naiz, asko gustatzen zaizkit Ingalaterrako idazleak, zelan sartzen diren pertsonaien barruan, haien kontraesanetan-eta. Euskarazko itzulpenak ere irakurtzen ditut, eta, jakina, hemen bertoko idazleen lanak!