«Bost poesia liburu eta txalapartari buruzko beste bat prestatzen ari naiz une honetan»

«Nik gero jakin nuen poesia espaziala ere bazela»

Joxean Agirre

2007ko maiatzaren 18a

Bere poemak ezagunagoak dira bera baino, eta seinale ona da hori. «Txoria txori» hamarkada baten ereserki bihurtu zion Laboak, «Maite ditut maite» nostalgikoen kantu bilakatu zuen Letek edo «Txori txikia nintzelarik» hartu eta gizaki menderatuaren metafora bat osatu zuen Benitok.

Poema horiek non argitaratu ziren galdetuz gero, ordea, oso gazte gutxik dakite erantzuten. Hutsune hori betetzera dator asteazkenean Pamielak berrargitaratu zuen «Isturitzetik Tolosan barru» poema liburu enblematikoa eta Artzeren lehena. Aste honetan, beraz, orain berrogei urteko oroitzapenak berritu ditu Joxanton Artzek. Pausaje airosoarekin agertu zen aurkezpenera eta lagun zaharrak agurtzeko aukera izan zuen; Mikel Laboa, Xabier Lete eta Joxeanjel Irigarai, esaterako. Txoko batera eraman eta galdera batzuk egin genizkion.

1969an atera zen «Ustaritzetik Tolosan barru». Asko harrituta geratu ohi dira, kanpoko erreferentziarik gabe punta-puntako lana egin zenuelako.

Ez nuen poesia bisualaren eta espazialaren berririk. «Gizona, lana, makina», esaterako, agertokian begi kolpe batean ulertzeko idatzi nuen hala, baita taldean errezitatzeko ere. «Nortzuk dira libro» espetxeetan edo bainugeletan idatzitako graffitiak kontuan izanda idatzi nuen horrela, espazio itxi bat osatuz, eta beste asko ere hala sortu nituen, ikusteko idatzi bainituen. Gero jakin nuen beste batzuek ere gisa horretako poesia egiten zutela.

Geroago deskubritu nituen poeta horiek; Araldo de Camposek, Augusto de Camposek eta Decio Pignatarik osatzen zuten brasildarren taldea, esaterako. Pierre Garnier frantziarra, Eugen Gombringer alemaniarra eta beste hainbat deskubritu eta irakurri nituen gero, baina nire lehen liburua idatzi nuenean ez nuen horien berri.

Ordurako, dena den, munduan apur bat ibilitakoa zinen. Paris eta Londres ezagutzen zenituen.

Parisen eta Londresen hiru bat urte igaro nituen, baina ez nuen literatura irakurtzeko zaletasunik sasoi hartan. Zinema ikusi nuen asko, ikaragarri, baina ez nuen irakurtzen. Hiru edo lau film ikusitako egunak asko izan ziren. Zuzendariei buruzko zikloak ikusten nituen, baita hemen ikus ezin zitezkeen filmak ere. Ingelesa ikasten eta zinema ikusten pasatu nituen bi urte.

Hori izan al zen Zumetarekin batera hasi zenuen bidaia?

Etxetik 21 urterekin joan ginen Zumeta eta biok. Ordurako, hura asko ibilitakoa zen. Lehenbizi, Parisera joan ginen motoz. Han hiruzpalau hilabete egin eta Stockholmera aldatu ginen. Handik Londresera jarraitu nuen nik, eta han bi urte egin nituen. Ama alargundu egin zen, eta, gero, biok elkarrekin hartu genuen aitaren harategiaren kargua. Oso emakume maitagarria zen, baina hogei urterekin ez zidan Donostiara joaten ere uzten. Beraz, baimenik eskatu gabe joan nintzen atzerrira. Etxetik ateratzeko premia nuen, baita neure burua proban jartzeko gogoa ere; izan ere, hain bizimodu erraza izanda, bizitzan neure gisa baliatzeko gai ote nintzen jakin nahi nuen.

Zure bizitzan zer sartu zen lehenago, txalaparta ala poesia?

Biak bateratsu etorri ziren. Larruketek eta Basterretxeak «Pelotari» dokumentala txalapartaren soinuarekin hasi zuten. Dokumentala ikusi eta 8 urte nituela Usurbilgo plazan ikusi nituen bi gizonez gogoratu nintzen; oholtzara igo, ohol batzuk lepotarren gainean jarri eta jotzen hasi ziren. Sekulako inpresioa egin zidan. Ez dakit erritmoagatik edota zur hotsa entzuteagatik izan zen, baina zirrara izugarria eragin zidan. Ordudanik, musikak ez dit halako zirrararik egin. Ez nekien instrumentu hark nola izena zuen ere. Dokumentala ikusitakoan, zirrara hura berpiztu egin zitzaidan. Zuaznabar anaiek jotzen jarraitzen zuten eta, Ez Dok Amairu abian jartzen ari ginenez, alboka eta tobera sartu genituen moduan, txalaparta ere sartu egin behar genuela pentsatu nuen. Hala, anaia ikastera animatu nuen. Txalapartak onarpen azkarra izan zuen Ez Dok Amaiarun, eta, hala, Remigio Mendibururen «Txalaparta» eskultura taldearen ikur egin genuen.

Txalapartaren erabilera modernoagoa bideratu al zenuten?

Jexuxek gauza berriak egin zituen bere aldetik, baina, elkarrekin jotzen genuenean, ikasitakoan oinarritzen ginen. Erritmoa garatu genuen, ttakuna galdu gabe. Erritmo hori, ordea, albo batera utzi dute txalapartari gehienek.

Ez Dok Amaiaruk zein puntutaraino animatu zintuen poesia idaztera?

Asko. Kantu zaharrak berreskuratzen ari ginen, Mikel esperimentalak egiten hasi zen eta testu garaikideen premia somatzen genuen. Nik oso tarteka baino ez nuen idazten, sentimenduak bor-bor nituenean soilik. Eta jarraitasun gehiagorekin idazten hastea erabaki nuen. «Isturitzetik Tolosan barru», hein handi batean, premia horri erantzuko idatzi nuen.

Poesia agertokira eramaten ere aitzindari izan zinen.

Nire poesia gehienak jendaurrean ikusteko edo irakurtzeko dira. Olerkia, ahoz emanda, askoz biziagoa zela uste nuen. Horregatik hasi ginen taldearen ikuskizunetan errezitatutako olerkiak sartzen.

Zuk errezitaldietarako ahots aparta duzu. Baina irakurtzeko edo errezitatzeko beste modu bat ere jarri zenuen indarrean.

Oso metodo sinplea jarraitu nuen. Garai hartan, olerkia irakurtzen zutenak, poeta espainiarrak bereziki, oso handiosak ziren. Keinu eta imintzio ugari erabiltzen zituzten errezitatzeko, eta, neure baitan, gregorianoetan erabiltzen duten recto tono askoz ere egokiagoa zela pentsatu nuen. Hori, egia esateko, orain pentsatzen dut, orduan ez bainuen gregorianoa ezagutzen, baina bide horretatik frogak biltzen hasi nintzen. Lehentasun osoa testuari ematen saiatu nintzen, beste inolako interferentziarik gabe. Ondo ahoskatuta eta silaba bakoitzari bere balioa emanda irakurtzen saiatu nintzen eta, noski, olerki bakoitzari bere doinua bilatzeko ahaleginak egiten nituen. Intonazioak lagungarri izan behar du, baina ez du inoiz testua estali behar. Ahotsak apalkiro egon behar du; testuaren atzetik, alegia.

Ez al duzu inoiz zeure burua aktore lanetan jarri?

Bartzelonan, Adria Gualen aste pare bat pasatu nituen. Antzerkiaren mundua nolakoa zen jakin nahi nuen. Garai hartan, Ricar Salvatek zuzentzen zuen erakunde hori. Baina ez nion jarraipenik eman.

Zuk paper guztiak gordetzen dituzun fama duzu. Ez al duzu ezer botatzen?

Ez dut ezer botatzen. Nire liburuen eskuizkribu guztiak etxean ditut, baina ez dut ezer aurkitzen. Laugarren liburua, «Bide bazterrean hi eta ni kantari», eskuz idatzi nuen fotolitoen gainean, eta bista ere orduan galdu nuen. Baina hori ere ezin dut aurkitu.

Zein da zure plana egun arrunt batean? Eta, egun, zer daukazu esku artean?

Oso goiz jaikitzea atsegin dut, baina, behin, masajista batengana joan eta gorputza ere neurea zela eta lo gehiago egiteko agindu zidan. Zortziak aldera jaikitzen naiz, eta goizean ateratzen zaidan lana arratsaldeko halako hamarra izaten da. Telefonoa kendu egiten dut. Ordu horietan sekulako argitasuna izaten dut. Bazkaldu aurretik ordubeteko mendi itzulia egiten dut. Igandetan zertxobait gehiago.

Orain, sei liburu batera prestatzen ari naiz, sekulako poesia pila jaio zaidalako. Txalapartari buruzko liburua ere ari naiz lantzen, guri erakutsitakoa eta nik ikasitakoa biltzeko. Hori da nire azken sei urtetako lana.

Naturaren aldarria

Fito Rodriguez

"Oihana auhenka"
JosAnton Artze
Jazzle, 2001

JosAnton Artze Hartzut dugu Zirrara sailean Jazzlek argitaraturiko liburuaren sinatzailea, baina ezinezkoa suertatzen da liburua bere bakardadean hartzea, hau da, berarekin batera eskuratzen diren diskoa eta ezpala kontuan hartu gabe eta, jakina, haien guztien jatorrian egon zen Plaza performancean parte hartu zuten eragileak ahazturik.

Asko eta asko dira, beraz, "Oihana Auhenka" posible egin dutenak, eta zerrenda-gaiak badira ene, ezin izango dugu orain haien berri eman behar adina toki ez daukagulako, alde batetik, baina, funtsean, ekoiztutakoa delako gaur eta hemen jorratzekoa. Eta bereziki, horren bidez luzatzen zaigun arte proposamena, alegia.

Heidegger-ek, artearen ontologiaz aritu zenean, natura eta teknika kontrajarri zituen. Bere aburuz, egungo mundu teknikoak gardentasuna behar du. Hegelen ikuspegitik begiratuta ere, kontzeptuen argitasunak erakutsi behar du egia.

Artea, berriz, ez da argia izaten. Egiaren alde desberdinak erakusteko gaitasuna badu ere, ez omen du egia bere osotasunean erakutsiko. Ez baita guztiz gardena. Ez da kontzeptu soila. Horregatik galdetzen zuen Heideggerrek egungo zibilizazio tekniko honetan arte egiterik ba ote dagoen...

Horren aurrean, "Oihana Auhenka"ren erantzuna naturaren aldarrian aurkitzen da. Benezkotasunaren egitatean. Hauxe dugu, eta ez besterik, bere ekarpena. Hau da, gaur egun arte egiterik baldin badago, hautsi beharra dago Faustoren izpiritu erromantikoaren hedapena eta, aitzitik, ekintza egin beharrean, egitatearen bidez lan egin.

Artea, zentzu klasikoan bederen, "aletheia" dugu. Erakusketa partziala. Gauzak edo egoerak, edota sentimenduak ere, ikusarazteko talaia fenomenikoa. Ikuskera hori ezin da kontzeptuak ematen duenarekin alderatu. Artearen eragina ez da egintza bati dagokiona, ezta gertakizunak duen edukiarekin batera uler daitekeena ere. Arteak ikusmirak aurkitu eta eskaini egiten ditu.

Hau da "Oihana Auhenka"n aurkitzerik dagoena. Naturaren ikuspegiak ematerik duen sosegua. Gaurko bizitza prometeikoan nekez topatzerik dagoen gozatzeko giro barea.

Egun, ahalkerik gabeko tenorean, ekintzen garaian, patxada naturalista eskuratzen da "Oihana Auhenka"ren liburuan, diskoarekin... baita eskuz eta bereizirik hartzen dugun ezpalean idatzitako olerki xumeekin ene.

Gara, 2002-03-02

Txoria Txori

Hegoak ebaki banizkio
nerea izango zen,
ez zuen aldegingo;
baina honela
ez zen gehiago txoria izango,
eta nik...
txoria nuen maite.


Aiei, maite dudalako,
nahi ez dudana nahi behar! :
urruntzen ikusi;
urruntzen, ezin hurbilago behar dudana
maite dudalako.
Urruntzen ikustearen saminak
ni poztu behar...
txoria txori dudalako maite .


Emazteak Senarra, Senarrak Emaztea


Emazteak ez du bere burua garbiago ikusten
senarraren begietan baino;
senarrak ere ez berea,
emaztearenetan baino.


senarrak sakonkiago ezagutzen emaztea,
beronek bere burua baino;
emazteak ere bai senarra, barrenago;
batak bestearentzat ezkuturik ez,
nork beragan ikusi nahi ez dituen ahultasunak ere
ikusten besteak, ikusten ez duen gezurrik ez.


Ahulaldietan, ilhunaldietan,
bata bestearentzat da indar, argi, abaro...

Emazteari senarra zaionean ate,
senarrari emaztea bide:
bata bestearen gidari ezin hobeak
nork bere izatearen betea iristeko bidean,
nork berak oker edo ments duena
zuzentzen eta osatzen elkarri lagunduz
maitasun haundiz,
maitasunak behartzen gaituen zuzentasuna
eta zuzentasunak eskatzen digun maitasuna ipiniz
elkarren arteko korapilo askatzaile.


Inor ez maitatua ez denik


Ez da den inor
ez ezer
maitatua ez denik;
maitatua izan ez bazen,
ez baitzen izanen.

ez eta ere lirauke inork izaten,
maitatua ez balitz taigabe!


Maite gaituenak
behin maitatu gintuen,
izatea ematean,
eta ez gaitu geroztik
maitatzetik utzi
ez inoiz utziko;

maite gaituenaren behingoa
betikoa baita beti!


Suaren Apez


Aitak,
aitak oihanetik egurra ekarri,
baina sua,
antzina antzinatik
gure etxeotan
etxeko sua, amak,
amak zaindu ohi zuen
arreta amoltsuz...

Bai sutondokoa,
bai eta, batez ere,
etxekoon bihotzondokoa:
lurrekoa bezala zerukoa,
zeruko sua.

Ama ohi zen suaren apez!

Amak sua zaindu...
eta ama, aitak!
Lurra bezain zain
dugu beti ama.


Zain, zutaz bi erdi egin aintzin
zeure zain-zain izan zenuen bezain,
zu jaiotzeko irrika bizian;
lehen zenuen bezain duzu zain orain,
haren altzotik, gero begipetik
urrundu arren zu urrun geroztik.

Zu zeuk agian ahantziko ama,
ez hala berak sekula zu, ume;
lehenago da bere buruaz
bertan ahaztuko, ezen ez zutaz;
zuk ama zeure duzun bainoago
baitzaitu hark zu bere-bereago.

Lotan ere esnairik, erne ama,
han urrutiko estultxo ixila,
zein bestek du etxean entzuten?;

Zain duzu beti ama zain guztiez,
bai uda bai negu, egunez legez gau luzez;
hala nola orain hemen lurrean,
lurretik joatean han zeruan,
zaude ziur, zain izanen duzu han,
beti ta beti zeruko etxean.


Lurra bezain zain
dugu beti ama.


Ama bezain zain
dugu beti lurra.


Lurrak maite gaitu


Zeruak lurra bezainbat
maite gaitu lurrak gu,
amak bere haragi den haurtxoari dion maitasun bertsuz,
eta amak bere haurra lez
eta zeruak lurra legez
zaintzen gaitu lurrak gu.


Lurrak maite gaituen bezala
maite bagenu guk lurra...!
lurrak ez luke gehiago guretzat isilgorderik.

Amak maite gaituen bezala
maite bagenu guk ama,
ez dakiguna jakingo genuke,
jakingo zenbat maite gaituen amak...
jakingo nola maite gaituen lurrak,
jakingo,
nola maite gaituen Jainkoak.

Zer nahi eta hura eman...


Zer nahi,
eta hura eman...
halere muttikoa trixte!


Zer gura,
zer eska,
eta hura ekarri...
halere muttikoa trixte,
trixte beti!


Nahi orduko,
eskatu ahala
eskuratu du nahi duena,
lortu gura duen guztia...
halere muttikoa oraindik trixte,
trixte baino trixteago!


Nahi duen guztia eman diote,
baina ez inork,
inork ez, behar duena!


Orain ulertzen dut, orain


Orain ulertzen dut, orain,
-motza naiz nonbait, kosta zait ederki ulertzea!-
zergatik hainbat eta hainbatek,
horrelako jende eta jendetzek
ez duten zerura joan nahi:

Ez dakit nondik,
ez dakit zeinek esanda,
baina jakin dute nonbaitetik
han, goi hartan, ez omen dagoela,
ez dutela telebistarik aurkituko,
ez futbolik, ez hanburgesarik caca-colagaz, ez txiklerik,
ez internetik, ez gona eta ez galtza bakerorik,
ez maxi-super-mega-ultra-hipermerkaturik...

Eta horretarako, zer karajotarako zerua, e?,
ifernu izateko...?


ba dirudi gure Jainkoak ez duela asmatu
zerua antolatzeko orduan,
besterik izanen baitzen
-a ze jendetzak orduan, a ze arrakasta arrakastatsua!-
baldin deabruari bururatu zaiona
Berari bururatu balitzaio,
eta zerua egin ordez Disneylandia egin balu.

guztiek nahi omen aberats izan


Esan, besterik esan ohi da,
uste ere, besterik uste ohi dugu,
guztiek nahi omen luketela aberats izan, aberats izan nahi ez duenik, inor ez munduan...

baina damurik,
zoritxarrez, ez da hala, jendeak ez du aberats izan nahi;
jendeak dirudun izan nahi du
diru asko eta gehiago ukanez, ez aberats, izanez.

Yin – Yang 6

Lur honetan ez duzu zorionik hain gozorik,
bere eztian,
ozpin ttantta ez darionik;
ez eta ere zoritxarrik,
horren gaiiatzik,
bere garratzean,
ezti tantatxoz eztitua ez denik.


Gaizki zaudenean, ez harritu, gaitz guztiak ez du eta ongia urruti.
ez harritu,
hori igaroko da eta.


Ongi zaudenean, ez harrotu,
on guztiak ere hor du eta gaizkia lagun.
ez harrotu,
hori ere igaroko da eta.


Zorionak bagaitu harrotzen, zergatik gaitu
zoritxarrak harritzen? Ez harritu, beraz, ez harrotu.

Nahi baduzu gaizkia ondu eta ongia hobetu, eta ez dakizkizun inoiz txartu,
ez harrotu! ez harritu!
ez bada harritzekoez harrotzeko, edota harrotzekoez harritzeko.


Ez harrotu, eta ez zara harrituko.
Ez harritu eta ez zara harrotuko.


Bizia, ederra da gero

bizia, ederra da gero!, ezer ez izatetik
guztia izateko bidean jartzen zaituenez...

bizia, ederra zinez,
ederrik ederren,
batez ere bizitzen ikasten hasi zarenean; batez ere biziari
hemengoa ez den hango,
hangoa baino haragoko argiaren
eta ederraren betea amiñi bat dastatzeko garazia ukan duzunean...

Orduan, ordea, joateko ordua, hasi orduko joan beharra...!
bizi beharreko Sizia
ezin bizia, nonbait, hemen!

Ez gaituzte ezagutzen


erdaldunek ez gaituzte ezagutzen gure hizkuntzan, eta hizkuntza arrotzean haiek ezin gu egiaz ezagutu, eta ezagutzen ez dena, nola maite?

guk ezagutzen ditugu heurak heuren hizkuntzan eta erakutsi diegu nola ditugun rnaite, haiek bezain ondo,
haien erdara guztiok ikasiz.
I uza gabe ikusiko dute hori
eta erdaldunok ere maitatuko gaituzte; maitatuko dute hemengo euskara, maite badugu guk geure hizkuntza.

eta ziur gaude, horiek ere,
gaur ez bada bihar,
erakutsiko digutela nola gaituzten maite gure euskara guk bezala ikasiz,
gure hizkuntza beren hizkuntza eginez eta gure herria beren herri, zinez.

ezagutzen ditugun bezala ezagutuko gaituzte
eta hizkuntza berak gaitu senidetuko guztiok.

elkarrekin bizi eta elkar ez ezagutzeak ez baitakar ezinikusia eta gorrotoa besterik;
eta, erne!,
gorrotoz duenean batak bestea menperatzenen, garailea izaten da-ta menperatuena; "erleak inor ausikitzen duenean,
bere burua ausikitzenago" duen bezala.

aldiz, maitasunaren bidez batak bestea garaitzen duenean,
bata nola bestea, biok irteten dira garaile!


Iturri zaharretik

Iturri zaharretik
edaten dut,
ur berria edaten, beti berri den ura
betiko iturri zaharretik.


Iturri zaharretik
edaten dugu,
ur berria edaten,
hitz bizia aditzen, beti berri den hitza,
betiko hizkuntza zaharretik.
Iturri zaharretik
edaten dugu,
ur berria edaten,
hitz bizia aditzen, kantu zilarra entzuten, beti berri den kantua, betiko isiltasun zaharretik...


Hitzaren h itz zirenez

Hitzaren hitz zirenez, Hitz beraren hitz gu ere.
Geure arbasoak bizirik ditugu geugan;
odolean ditugularik,
areago ditugu geure hitzetan bizirik, haiek bizi zituzten hitz berak bizi haik argitu zituzten hitz berek
argitzen baikaituzte gu ere.
Gure ahotik mintzo dira gurekin batera,
geurekin ditugu bizirik,
haiek kantatua guk kantatzean haiek bizitzen gu, guk bizitzen haik:

Geure kantuetan ditugu haik ere kantari, geure dantzetan haik ere dantznri,
haiek mintzo zutena mintzatzean dugun guztitan, kantatzen zutena kantatzean, dantzatzen zutena dantzatzean...
dantzatzean, kantatzean, mintzatzean, geugan ditugu bizi-bizirik geure arbasoak.

Li1i orok

Li1i orok,
baita xumeenak ere -begira bitxiloreari
orok dizkizu eguzkiaren aitzinean
bere hegotxoak xabal-xabal hedatzen,
erdiz-erdi zabaltzen,
argiminez golkoa goxatu beharrez...

gaua heltzean,
ilhunbearen aitzinean zeharo ixten, bere baitara biltzen, egunez bildu argia
gauean barrena astiro hausnartzeko...

(hau duk, hau, egunez argitan, gauez argiturik!)

Oi, lilitxo ezdeusok!,
ezer ez omen dakizuen lilitxo ezjakinok
dakizuena eta dagizuena horrenbeste omen dakigun askojakinok
bageneki eta bagenegi...

ez zenuketen, hainbatetan lez, hainbaten begien aurrean alferrik zabaldu eta bildu,
bildu eta zabaldu beharrik ukanen.

Hil aurretik h il ondokoa ezagutzen

Maite duena
ilhunbetatik argira jaio da,
itzaliko ez den argira;
argitik argiagora haren bidea, bizitik biziagora haren hats betea.
Ez esan inori, baina ez isilik gorde haatik.

Zerbaitek badigu, maitasunak digu hil aurretik bizierazten
hil ondotik biziko duguna sekulatan.


Maitatzeak derakusgu garbiro,
beste ezerk ez bezalako ziurtasun biziz, bizi duguna bizi betea dela,
hilko ez dena, azkenik gabea;
jaio aurretik ere gugan zena
hil ostean ere gugan datekeena.