Eskolak utzita, idatzi, irakurri eta hitzaldiak egiten jarduten du. Ez du lan faltarik, ordea, esku artean lan bat baino gehiago dituelako.

Elgoibarren sortu zinen 1934an.

Gotzon Garate: Bai, familia handi batean. Hamaika senide ginen, sei anaia eta bost arreba. Orain, arrebetatik bi hilda daude. Arreba zaharrenak 93 urte baditu, baina oso ondo dago. Nik neuk neure bizitzan izan dudan gauzarik handiena familia izan da: oso guraso jatorrak, eta senideen arteko maitasun handia.

Zer gogoratzen duzu gaztaroko Euskal Herri hartaz?

Garate: Oso giro txarra harrapatu genuen. Ni 1934an sortu nintzen, eta urtebete neukan gerra hasi zenean. Gerra ondoko urte latz haiek hartu nituen. Eskolan ezin genuen euskaraz egin. Garai hartan, artean, ez ziren kanpoko jendeak etorri, eta elkar ezagutzen genuen guztiok Elgoibarren. Gero, nik 15 bat urte nituenean hasi zen kanpoko jendea etortzen. Hala ere, esango nuke erdal giro handia zegoela. Gainerakoan, giro jatorra.

Gerrak eragin zizuen zuzenean etxean?

Garate: Oso gutxi. Egia esanda, gure aita ez zen behin ere politikan sartu, ez alde batetik eta ez bestetik. Hamaika seme-alaba zeuzkan, eta bizimodua ateratzeko nahiko lan bazeukan horrekin. Ondoko familia batzuek gehiago sufritu zuten. Guk ez.

Zuk ikasteko hautua hartu zenuen hasieratik.

Garate: Bai. 11 urtera arte Elgoibarren bertan. Gero, Durangora joan nintzen, eta horrek mesede izugarria egin zidan. Izan nituen oso lagun abertzaleak. Orduan konturatu nintzen abertzalea nintzela, euskara zela nire hizkuntza, eta geroztik beti izan dut horren kontzientzia. Idatzi ditudan 30etik gora liburuak euskaraz izan dira, bat izan ezik. Nik beti izan dut oso garbi erdaraz asko eta oso ondo idazten dutela, eta nik euskaraz dakidanez gero, euskaraz egin behar nuela.

Jesuita sartu zinen gero.

Garate: Bai, 19 urterekin. Filosofia ikasi nuen Loiolan, Teologia Innsbrucken. Teologia bukatuta, orain dela 40 urte, esan zidaten Europako unibertsitateetan marxismoa eta komunismoa indarrean zela. Unibertsitatean bertan gazte borrokalariek marxismora jotzen zutela-eta nagusiek eskatu zidaten, errusiera eta alemaniera nekizkienez, oso ondo etorriko litzaiokeela unibertsitateari bat espezializatzea komunismoan. Hala egon nintzen Freiburgen bi urtean, eta horregatik nire aurreneko lanak komunismoari buruzkoak izan ziren: Marxen marxismoa; Lenin eta nazioen autodeterminazioa…

Madril, Innsbruck, Freiburg… Asko mugitu zara ikasketak egiteko. Hizkuntzak ikasteko zaletasunarekin lotuta dago hori, ezta?

Garate: Bai, nik Durangon bertan izugarrizko zaletasuna hartu nuen hizkuntzak ikasteko. Hizkuntzak ikasten nituen hitz gurutzatuak egiten diren bezala, jolas baten moduan. Hala, bederatzi hizkuntza ikasi ditut. Gainera, zortea izan dut hizkuntzak hitz egiten diren tokietara joateko. Hizkuntza bat ikasteko, behin oinarri bat lortuz gero, bertara joatea da onena.

Alemaniako kulturarekin oso harreman handia izan duzu. Zer ikasi duzu kultura alemanetik?

Garate: Alemanak filosofia eta teologia kontuetan lehenak dira munduan: Hegel, Haideger… Munduko filosoforik handienak, Aristoteles hil zenetik, alemanak izan dira. Teologian ere onenak dira. Horrez gain, irakatsi zidaten beste kontu garrantzitsu bat diziplina da. Astero gelak-eta garbitu behar genituen, aldizkari tokiak, jangelak… Zeregin horietan ikasi dut gauzak ongi egin behar direla. Alemanak horretan maisuak dira. Gainera, badute beste bertute bat: ez dira errazak lagun egiteko, baina lagun eginez gero, badakizu zintzo jokatuko dutela.

Marxekiko eta komunismoarekiko hurbilpen horretatik asko ikasi duzu?

Garate: Asko. Marx oso azkarra zen. Ikusten zuen munduan bidegabekeria handia zegoela, langileak zapalduta zeudela. Nire ustez, gauza batean asmatu egin zuen: injustizia azalarazten. Ez zuen asmatu erremedioa ematerakoan, hau da, langileen diktadura aipatuz… Ikusi dugu Errusia eta beste nazio batzuetan gauzak zer bidetatik joan diren. Marxek bi gauzak ekarri nahi zituen: askatasun handiagoa eta ekonomia hobea. Asmo hori gauzatzen ez zuen asmatu bere teorietan. Baina zer gauza ederra esan zuen: bakoitzak lan egingo du bere ahalaren arabera, eta emango zaio bere beharren arabera. Hori egingo balitz, mundua zoragarria izango litzateke, baina hori utopia hutsa da.

Eta bukatu da historia, Fukuyamak zioen moduan; alegia, komunismoaren aldia amaitu al da betiko?

Garate: Egia da komunismoa amaitu zenetik ez dela sortu beste itxaropen bat. Marxismoa milioika lagunentzat itxaropen handi bat izan zen, gizarteko problemak sendatzeko bidea. Orain, itxaropenezko beste ideologia bat sortuko denik ez dut uste. Gaurko gaixotasuna da ilusiorik, bizipozik ez dagoela. Bizitzan ilusioa behar duzu, eta hori falta zaigu. Komunistek ilusioa piztu zuten, eta indar handia eman zuten.

Ezin liteke indarberritu komunismoa?

Garate: Oso zaila da. Marxen oinarrizko ideia, justiziaren ideia, zenbat aldiz aipatzen da agiri eta hedabideetan? Terrorismoa eta bakea aipatzen dira bakarrik. Baina ez da aipatzen zergatik dagoen terrorismoa. Hor injustiziaren bat izango da, neure ustez. Ezin da ezer egin. Elkarrizketa da justizia lortzeko bide bakarra. Baina, zoritxarrez, justiziaren kontzeptua erabat baztertu da. Justiziarik gabe ezin daiteke onartu bakerik, hori pax romana da.

Noiz hasi zinen idazten?

Garate: 21 urterekin. Ikasketak bukatu nituenean Deustura etorri nintzen, eta Deustuan nire eginbeharra zen eskolak ematea. Baina, tarteka-marteka, larunbat eta igandeetan, idatzi egiten nuen. 30 urte baino gehiago nituen ipuinak-eta argitaratzen hasi nintzenerako. Gazteei-eta esaten diet zortea dutela gaztetatik hasteko bidea dutelako. Giroa asko aldatu da, baina problema handia da dakitenek ez dutela beti euskaraz egiten.

Euskal literaturaren hainbat garai bizi izan dituzu. Nola ikusten duzu gaur egun?

Garate: Batzuek esaten dute gehiegi idazten dela. Ez nago ados. Nik uste dut nazio guztietan irakurtzen diren baino askoz ere gehiago argitaratzen direla. Baina batzuek mota bateko liburuak irakurtzen dituzte, eta beste batzuek besteak. Idazleen artean ere denetarik dago. Baina aberastasun handia da aukera izatea. Gaur egun badira gizarteko eleberriak idazten dituztenak, erotikoak… Aukera askoz ere gehiago dago. Uste dut idazleak ongi prestatuta daudela, Filologia ikasitakoak dira, teknikak menperatzen dituzte… Beharbada, gure akatsa da garai batean garbizalekeriara jo genuela gehiegi. Hemen bizi gara diglosia gorrian, eta konturatu gabe kalkoak sartzen zaizkigu. Idazle batzuen lanetan euskara nahiko larritxoa da. Baina horiei ere esango nieke jarraitzeko.

Zergatik jo izan duzu hainbeste polizia eleberrira?

Garate: Idatzi ditut bestelakoak ere, baina ez dute horrenbesteko arrakastarik izan. Mundu osoan gehiena irakurtzen den nobela mota da. Hizkuntzak ikasteko oso onak dira, gaiak lotu egiten zaituelako. Irakurri ahala ikasten duzu. Beharbada, horregatik hasi nintzen. Aurrenekoa idatzi nuenak saria irabazi zuen, eta horrek gogoa eman zidan jarraitzeko. Politak dira irakurtzeko. Uste dut literatura aldetik besteak hobeak direla, baina arrakasta, dudarik gabe, haiek dute.

Beti kokatu dituzu Euskal Herrian.

Garate: Bai, konbentzituta nagoelako askoz ere errazago idazten dela, eta egiantza handiagoa dutela, zuk ezagutzen dituzun tokiak eta pertsonak azaltzen badituzu. Amazonasi buruzko artikulu bat egin nahi baduzu, hara joan behar duzu. Nik orain eleberri bat dut esku artean, New Yorken kokatua. Eta hor agertzen dira 40 urte hauetan ezagutu ditudan tokiak. Dudarik gabe, idatzi behar da ezagutzen diren tokiei buruz, eta pertsonei buruz, ahal baldin bada.

Hizkuntzari garrantzi handia ematen diozu eleberrietan.

Garate: Ipuin edo eleberri bat idazten dudanean, helburu nagusi bat izaten dut: hizkuntza. Hiru alderdi daude: mamia, teknikak eta hizkuntza. Mamiari buruzko kritika onak egiten dira batzuetan; baina, esaterako, hizkuntzari buruz ez dira kritikak egiten. Beti esaten dut idaztea dela biolina jotzea bezala. Hobe da kantu labur bat ongi jotzea, Beethovenen sinfonia, zoragarria izanda ere, gaizki jotzea baino. Gaur egun liburuak hartzen ditut, eta hutsak aurkitzen ditut; eta, jakina, utzi egiten ditut. Neuk literatura lanetan garrantzi handia ematen diot euskarari, formari.

1967an Euskal Herriko baserrietara joaten hasi zinen esaera zaharrak eta esamoldeak biltzera. Zerk bultzatu zintuen?

Garate: Joan nintzen asmo bakar batekin: euskaraz ondo ikasteko. Beti grabagailua eta agenda hartuta ibili naiz, baserritarrei galdetzen nola esan duten hau edo hura. Orain ari naiz esamoldeei buruzko liburua atontzen, lan mardula. Esamoldeak askoz ere gehiago erabiltzen ditugu atsotitzak baino. Gaur egun atsotitzak ez dituzte erabiltzen zaharrek besterik; eta, gainera, pedantekeriatzat jo liteke hainbat kasutan. Esaterako, Azeriak buztana luze; berak bezala beste denek dutela uste. Zahar batek esana, beharbada; baina gazte batek… Aldiz, kokoteraino nago, edo joan antzarrak perratzera eta halakoak asko erabiltzen dira oraindik.

Esamoldeetan eta esaera zaharretan pobretze handia gertatu da, ezta?

Garate: Bai, baina horrek badu azalpen bat. Baserriko lanak asko aldatu dira, eta lanari lotutako esaera, atsotitzak eta esamoldeak galdu egin dira. Esaterako, atsotitzen liburuan ehun baino gehiago bildu nituen astoari buruz. Garai batean astoa denetarako erabiltzen zen. Gaur egun pikutara joan da. Lurreko lanak, goldatzea, tresnak… Asko eta asko ez dira egiten jadanik. Bildu egin ditut, baina ez dira erabiltzen.

Garai batean esaten zen ia baserri bakoitzean, eta zer esanik ez haran bakoitzean, hizkera ezberdina erabiltzen zutela. Egun, euskara batua zabaldu da. Behar bezala eramaten ari da prozesua?

Garate: Uste dut baietz. Euskara batuak mesede ikaragarria egin digula uste dut, elkar ulertzeko, argitaratzeko. Gure problema da gutxi garela; zenbat eta gehiago argitaratu merkeago aterako litzateke. Hasiko bagina zuberotarrak zubereraz, bizkaitarrak bizkaieraz, bada, oraindik okerrago. Uste dut euskalkiei eutsi egin behar zaiela, eta batuan idazten denean ere, sartu egin behar direla nor bere euskalkiko hitzak eta moldeak. Eta duda kasuetan, etxeko euskarara jo, gurasoek esateko modua erabili. Ni baserrietara, adibidez, ikastera joaten naiz, haiek euskara zoragarria egiten dutelako, eguzkitik eguzkira euskaraz aritzen direlako.

New Yorkera joaten zara udaro. Zergatik duzu gustuko?

Garate: Bizi izan naiz Parisen, Moskun, Ingalaterran, Indian… Baina New Yorken aurki daitezke munduko gauzarik onenak eta txarrenak. Esaterako, liburu merkeak, erruz. Musika, opera, moda, ekonomia kontuak… Bizioa bilatzen duenak dena aurki dezake, eta kulturaren arloko edozer gauza aurki daiteke. Oso hiri interesgarria da.

Irailaren 11ko erasoak bertan harrapatu zintuen?

Garate: Ez, sei egun lehenago etorri nintzen. Hala ere, oso gertu eta zirrara handiz bizi izan nituen erasoak. Gainera, Manhattanen bizi naiz, eta erretratuak ere baditut dorreen gainean ateratakoak. Nire lagun bat txiripaz salbatu zen, eta oraindik traumatizatuta bizi da.

Oso gogorra izan zen, baina munduko arazoak eta bidegabekeriak daude erasoen atzean, ezta?

Garate: Uste dut baietz. Esaterako, Israelek palestinarrekin izandako jokabide batzuek ez dute zerikusirik justiziarekin. Bestetik, zergatik Israelek izan ditzake bonba atomikoak eta Iranek ez, esaterako? Zergatik ez dituzte desegiten bonba atomiko guztiak? Zergatik AEBek, Erresuma Batuak, Frantziak, Errusiak eta Txinak izan ditzakete bonba nuklearrak eta besteek ez?

Urteetan eman dituzu eskolak unibertsitatean. Horien falta sumatzen al duzu?

Garate: Asko. Ni beti konpondu izan naiz oso ondo gazteekin. Gazteekin bi gauza behar dira: alde batetik, maitasun handia, eta, bestetik, errespetua. Orain, haiek gabe, ikusten dut garbiago zahartu naizela. Hasi nintzenean ia ikasleen adinekoa nintzen; gero, aita; eta, orain, aitona.

Jarraitzen al duzu Euskal Herriko egoera politikoa?

Garate: Bai, baina jesuita naizen bitartean, nagusiei obeditu behar diet, eta ez naiz zuzen sartzen. Jarraitu egiten dut, eta interesa badut. Nik beti esan izan dut: independentzia lortzen ez badugu, euskara galdu egingo da. Independentziarekin iraungo al du? Ezin jakin. Hor dago Irlanda, gaelikoarekin. Baina uste dut euskaldunok independentzia lortuko bagenu eutsiko geniokeela euskarari. Baina, independentziarik gabe, galdu egingo da. Ni bi gauzatan naiz ezkor samarra: honetan, eta ingurumen kontuetan. Iruditzen zait Lurra hondatzen ari garela.

Ipuina

Itxaropena aldareko kandelak bezala itzali zitzaidan. Neure bizitzan argi izpirik ez. Diruz eta maitasunez behartsu. Munduko gauza guztiei nardagarri neritzen. Barneko egonezinak bere zurrunbiloan hara-hona ninderaman.

Izuti nintzen, maite egarriz bustiriko izuz. Han zetzan, hain zuzen ere, nire larriaren muina. Jendea behar eta ez nekien jendea ongi hartzen.

Garai batez bihotzez maite ninduten adiskide asko izan nituen ondoan. Nire zakarrak, ordea, nire mutiriak denak uxatu zituen poliki-poliki, ni alargunaren hasperena baino bakartiago gelditu arte.

Lehen eroso egiten nituen lanak, zuzen egiteko gai ez nintzela jarri nintzen. Azkenerako dardara batek hartu ninduen oso eta bizi.

-Zaldua-, esan zidan lantegiko nagusiak, makina batekin hitz egiten ari izan balitz bezala-,hobe duzu gure lantegitik alde egin. Ordaingarria emango zaizu.

Hamar egunez neure diru guztiak xahutu nituen.

Seniderik ez nuen. Ez ditut gurasoak ezagutu. Jaioberrian haur-etxe baten zapuztu ninduten.

Kalean zehar nindoan. Automobilak eta jendea atzera-aurrera geldi ezinean. Ezin ulertu zarata hura. Bost axola haiei nire arimaren nahigabeaz. Haiek et ni mundu batekoak al ginen, bada?

Laurleko bakarra gelditzen zitzaidan. Gozoki saltzaile baten ondotik igaro nintzen. Bi erosi eta ba ahora. Hura miazkatzen etxerantz abiatu nintzen gogoetatsu.

Ez nituen berriro kale haiek ikusiko. Eguneroko istilu eta joan-etorrien ordez betiko isila. Une hartako lagun bakarra: neure eskopeta. Gerturik neukan gelan, neure zain.

Urdailak min ematen zidan, harri bihurturik. Etxe aldera heltzerakoan, begiak lauso, burua jira-biraka eta hankak ziraldoka nituen. Nire baitan animalia ez zegoen nonbait biziaren garratzaz erabat etsirik. Dena alferrik, ordea; erabakia sendo hartua neukan.

Hiriko auzo alde baten bizi nintzen. Bizi edo erdi bizi, kanpotik eta barrutik gizakientzat baino abereentzat hobeki zegoen etxe zikinean. Hango bizitegien artean, ostera, teila azpiko nire ganbara zen errukarriena.

Mailadian gora hasi nintzen.

"Minutu baten barruan dena isila. Negar gehiagorik ez; bizitzaren larria itzali. Bakea, bakea, muga gabeko lasaia".

Urdaila bihurritu egin zitzaidan. Hirugarren bizitara baino lehenago botaka hasi nintzen. Indarrez esku barandari heldu nion.

Laugarren bizitzara iritsi arteko uneak betikotasunaren puskak izan ziren.

Han, tranpagainean, eskuineko aldera, ate ondoan, neskatila tiki bat zegoen, eserita, lo kuluxkan edo, erabat kuzkurturik. Bost urtekoa ala?

Hitz bat egin gabe, bizitzari azken agurra eginez, sakelatik gozokia atera eta eskura eman nion. Neure ganbarako lehenbiziko maila igo nuen.

-Eskerrik asko, jauna!

Haize bolada hozkirria nabaritu nuen sudur zuloetan. Umeari begira geratu nintzaion.

-Ama lanean da -jaulki zuen, nirekin baino bere buruarekin mintzatzen balego bezala, gozokiaren papera askatu et bere atzamartxoez borobil-borobiltzen zuelarik-. Ez dakit noiz etorriko den.

Isilaldia. Haurra niri begira et ni berari.

-Jauna -galdegin zidan, jaiki eta nigana ondoratuz -, ba al dakizu ipuintxoren bat?

Erantzuteko zenbat denbora behar izan nuen ez dakit.

-Bai, badakizkit; politak gainera.

-Ene, konta iezadazu bat, konta, arren!

Haurra nire gelara jarraitu zitzaidan. Aulkian eseri eta burua eskuen artean ezkutatu nuen. Negarrari eman nion. Bihotzondotik ateratzen zitzaizkidan malkoak.

Haurra kikildurik gelditu zen. Gero eskuak aurpegitik kendu egin nahi izan zizkidan.

-Zergatik negar?

Nik ez nion ezer erantzun. Bera ere negarrez hasi zen.

Haurraren eta neure malkoak xukatu nituen. Haurra neure belaunen gainean harturik, ipuinak kontatzen hasi nintzen, aspertzeke.

Bat batean behean zarata.

-Ama etorri zaizu. Zoaz, aingerutxo!

-Bai, baina bihar ere kontatuko didazu beste ipuinen bat, ez da?

Negarrari ezin nion eutsi.

-Bai, bihar ere - erantzun nion.