Hogei urteko ibilbideak ez dira kasualitatez egiten.

Azken urteotan literaturaren ohiko bideekin nazkatu samar agertu zara. Etorri dira urak euren onera?
Nazkatua baino gehiago, gogaitua da hitza. Editoreek idazleak zirikatu behar dituzte eta nik ez nuen inongo probokaziorik sentitzen, ez nuen sintoniarik topatzen editore jendearekin. Lehenaz gain, are neure baitarago itzuli nintzen, bakarrik, nire kezka eta obsesioekin, bidaiderik gabe. Garbi ikusi nuen eguneroko eta urteroko Durangoko zurrunbiloan itsu-itsu sartuta zeudela, baina ez daudela epe luzera pentsatzera ohituta. Ez daude proiektu desberdinak kaleratzeko prest, oso gutxi dira arriskatzeko gertu daudenak. Nik ez dut betiko liburua betiko bilduman atera nahi. Ez dut, oso ona izan arren, jendeak ahanzturaren apalean gordeko duen beste istorio bat kontatu nahi. Orduko kezkak areagotu baizik ez zaizkit egin, baina ikasi dut horiekin bizitzen, eta lasai nago. Argitaletxeekiko sintonia handiegirik gabe jarraitzen dudan arren, argi daukat idazleak bertan goxo eginda gaudela, eta beste nobela bat egiten dugula, edo beste ipuin liburu bat, proposamen berritzailerik gabe.

Maila teorikoan, Anjel Lertxundik, Harkaitz Canok edo Manu Lopez Gasenik oso planteamendu interesgarriak egin dituzte, baina praktikara eramateko orduan herren gabiltza denok ere. Badakigu bihar-etziko literatura zatikatua izango dela, genero desberdinez osatutako miszelanea bat, baina ez dugu asmatzen, ez dakigu kezka horiek bideratzen. Ez da hemengo kontua bakarrik, alta. Oraindik idazle eta editore asko XX. mendean bizi dira.

Hortik dator zure azken lanetan liburuaz gaindiko ezer eskaintzeko grina?
Hori da nire obsesioa, nire oinarri teorikoa, baina orain idazten ari naizenak berritzailea izan nahiko lukeen arren, betiko liburua izateko aukera handiak dauzka. Betiko liburua idazterakoan ordea, egin litezke proba berriak. Esaterako, Jaime Rosales zinegileak pantaila bitan banatzen du istorioa aldi berean bi ikuspegitatik kontatu ahal izateko. Zergatik ez egin gauza bera liburuekin aldiro bi orrialde baldin baditugu? Zergatik jarraitu behar dugu ordena kronologiko bat? Zergatik ez dugu idazten, Mallarmeren gisan, bi orrialdeak bakartzat hartuz? Orain gogoan dudan liburuan, zati bati bukaeratik ekin nahi nioke, hastapenetik abiatu denarekin liburuaren erdialdean topo egin dezan. Saiakera horiek oro ez dira derrigorrezkoak, baina irakurlearekiko begirunez bakarrik, apustu berriak egin behar ditugula sinetsita nago.

Aukera berritzaile horiek aldatzen dute zure sortzeko modua?
Jakina. Jeans-ak Hozkailuan nobela idatzi nuenean nahita aukeratu nuen idazten ez zekien neska idazkari bat protagonistatzat. Gogaitua nago protagonista artistekin, idazleak diren protagonistekin, konbentzituta bainago idazleok gure baitara bihurtzen garela munduko gertakariei behar bezala zabaldu gabe. Hautu horrek asko mugatzen ninduen ni, ezin nituen errekurtso literario asko garatu, idazkera telegrafiko eta motzera kondenatzen ninduen. Protagonistak etengabe errepikatzen zuen “ez dakit nola esan”, eta gainera, idatzitakoa ezabatu egiten zuen. Jende batek liburua akatsez beteta zegoela esan zidan, baina ez, neskak bere buruari zentsuratzen zizkionak agertzen ziren ezabatuta, eta irakurleak horren berri bazuenez, jolas bat sortzen zen. Protagonista jakin bat, ikuspuntu zehatz bat, idazkera konkretu bat, hautatzeak nahitaez aldatzen du sortzeko modua. Eztia eta ozpina liburuan esaterako, oso hizkera jasoa darabil protagonistak, jasoegia adin horretako gazte batentzako. Beti onartu behar zaizkio literaturari fikzioa eta gezurra, baina nik gezurraren bitartez egia eta egiantzekotasuna eman nahi ditut, eta jabetzen naiz kasu horretan, idazle hasiberri baten luzitzeko gogoa baizik ez dagoela.

Zinemagile bati entzun nion behin, zinema ez zen zinema egin nahi zuela, eta horixe da, nik literatura ez den literatura egin nahi dut. Horregatik atera ditut azken liburuak apurtuak, zikinak, zirrimarrekin, argazkiekin...

Kasualitatea da haur eta gazte literaturari oso emana dagoen idazle batengandik etortzea ahalegin horiek?
Ez dakit artistikoki proposamen interesgarrienak haur literaturan ez ote dauden. Argitaletxe txiki, eskisito zenbait proposamen oso ausart eta interesgarriak egiten ari dira. Zentzu horretan, oso tristea iruditzen zait helduen literatura. Baina haur eta gazte literaturak beti du gutxiespen ukitu bat, merezitakoa neurri batean, oraindik ere badaudelako haurra irakurle heldugabetzat hartu eta istorioak lehengo Walt Disneyren erara planteatzen dituzten idazleak. Heldu askok, ordea, haurrak izan eta seme-alabekin berriz alfabetatzen hasten direnean eskapatu zaien mundu bat deskubritzen dute haur eta gazte literaturan. Oso klasiko ederrak dauzkagu, zoragarriak, eta egun ere, oso literatura ona idazten ari da.

Ni zorionez hasi nintzen haurrentzat idazten, eta eskerrak, haurrentzako idazteak ekonomikoki bizitza salbatu dit-eta. Eskoletara joaten naiz, nire liburuak itzultzen dira, eta horrek beste ezertan ausartzeko oinarri bat ematen dit. Gutxiespen horri ez diot beldurrik, ez naizelako haur-literaturara mugatzen. Esparru desberdinak jorratzen dituzten idazleak askoz sinesgarriagoak zaizkit.

Ez al duzu sarri haurrak tontotzat hartzen diren irudipena?
Bai, baina baita helduak ere. Batere iradokitzen ez duen literaturak, den-dena kontatzen duenak, irakurleak konkistatzeko bukaera on eta ponpoxoak borobiltzen dituenak, irakurlea tontotzat hartzen du, haurra ala heldua izan. Haurrentzat idaztea ez da batere samurra. Nola idatzi sinesgarriki lehen pertsonan, hamabi urteko neskatila baten larrutik? Uneotan gazte literatura da gehien kostako litzaidakeena, hizkera, bizipen eta kezka aldetik oso urruti nagoelako eurengandik. Sarri pentsatu dut zahar gehiegi ari garela gazte literatura idazten. Literatura zure kezka eta etsipenekin bat egiten duen bide-laguna da, ez erraz salduko den ondo idatzitako liburu bat.

Horregatik eskaintzen zaizkie haurrei gai mugatuko liburu politikoki zuzenak?
Oso gai gogorrak lantzen dituzten liburu bikainak daude haur-literaturan, baina interesik ez duen irakasleak nekez izango du euren berri. Gurasoen babeskeria ere geroz eta handiagoa da, eta irakasle asko ez dira ausartzen gidoitik irtetera, ez dutelako kexurik nahi, ez dutelako arazorik gura. Sinetsita nago literaturak alderdi etiko batzuk lantzeko balio dezakeela, ez baitezpada jarraitu beharreko ikuspegiak, idazleak ere askatasun osoa duelako bere jarrera eta pentsaerarekin bat egiten ez duten pertsonaiak eraiki eta erabiltzeko. Sarri pentsatzen dut oinarrizkoa den fantasia eta irudimenezko ahots hori ito egiten dugula eskolan. Oso gai delikatu eta konplikatua da. Zappingaren haurrak dira gureak, eta errealitatea elkarrekin lotuta ez dauden flashen bidez jasotzen dute, ezer ulertu gabe aurrera egiten ohitzeraino.

Eta zuk, hori dena jakinda, Pikolo argitaratzen duzu...
Eskolaz eskolako ibilbidean egokitu izan zait pikoloak ezagutzea. Nire haurtzaroan ere, kuartela jaiotetxetik gertu zegoelako, ikusi ditugu atentatuak, manifestazioak, barrikadak, eta zoritxarrez, herri honen kalterako, errealitate hori gehiegi luzatu da. Azken su-etenean, halakorik ez nuela idatzi beharko pentsatu nuen, baina tregua eten zen, eta Legutioko atentatua gertatu zen. Sarri-sarri pasatzen naiz Legutiotik, haurrekin batzuetan, eta jakina, haurrek galdetu egiten dute. Nire inguruko haur batzuk terroristetara jostatzen dira, ETA-koetara beste batzuk, eta hori ikustean heldu zenbait eskandalizatzen diren arren, halaxe da, hori da haurrek jasotzen dutena. Shin Chan bukatzean hasten da Teleberria eta atentatu baten berri edo Palestinako haur bat tanke bati besarkatuta ikusten dute. Ez dute ulertzen, ohitu dira ez ulertzera, baina galdetu egiten dute. Carmen Martin Gaitek zioen “erantzunik ez daukazunean, kontatu ipuin bat”, eta hori izan zen nire beharra, behar fisikoa. Nik askoz hurbilago bizi dut presoen errealitatea, baina iruditzen zait, alde horrek jaso duela bestelako babes bat, babes literario bat. Horregatik, distantziakidetasunik gorde gabe, istorio bat kontatu nahi izan dut, bakoitzak atera ditzan bere ondorioak.

Idazle askok Utikan Euskadi Sariak manifestua sinatuz atera zituen bere ondorioak. Zuk urte polemiko hartan irabazi zenuen saria.
Zorionez ez ninduen gehiegi zipriztindu. Ordurako ito samar nengoen idazleen mundu endogamikoaz. Aingeru Epaltzak zioen gisan, onberegiak gara euskal kulturan, publikoki ez dago kritika gogorrik, inork ez du inor larrutzen. Sariak poz handia eman zidan maila pertsonalean, maila ekonomikoan ere bai, eta literaturara erabat emana hogei urte pasa eta gero, kontziente naiz inkontzienteki hartutako erabakiaz. Badakit sariak erlatibizatu behar direla, batzuk irabazi baditut ere, askoz gehiago baitira aurkeztu eta saritu gabe geratu zaizkidanak. Eta gogorra da. Oso. Batzuetan, behar ekonomikoa edukita sari batera aurkeztu eta ezer ez, beste batera saiatu eta esku hutsik. Jendeak hori ez daki, sariaren irudi mediatikoa dauka gogoan, baina errealitatea bestelakoa da. Horregatik egiten dut barre euskal idazleoi oso babestu eta lagunduak izatea leporatzen digutenean. Gehiegi erreparatu zitzaion polemika hari, baina uste dut gure benetako arazoa Euskal Idazleen Elkartean gertatutakoa izan zela. Oso garai kritikoak bizi ditugu, baina era berean aukeraz beteak, eta ez dakit aukera horiek baliatzen ari garen.

Ahalegin hori, hurbilen ditugun kulturetara hurbiltzen garena baino askoz gehiago hurbiltzean datza?
Bai, dudarik gabe. Idazleen mundua ez ezik euskal kulturgintza oso endogamikoa da oro har. Gasteizko alde zaharrera joatea baino ez dago kultura arabiarrarekin topo egiteko, baina badugu interesik kultura hori ezagutzeko? Amerikako Estatu Batuetako edizioaren %3a baizik ez da itzulpena, baina endogamia gaitz orokorra izateak ez gaitu salbatuko. Ni Zapateroren aholkularia banintz, eta benetako Espainia federal batean sinetsiko banu, medioetan askoz presentzia handiagoa edukiko lukete kultura katalan, gailego eta euskaldunak. Oso Espainia zentralista daukate gogoan, eta horrek nahitaez, zipriztindu egiten gaitu. Inork ez du inor ezagutzen, eta euskaldunok ere ez. Esango nuke katalanek hobeto zaindu gaituztela guk haiek baino. Baina ez dago kanpora atera beharrik. Egungo Gasteizek ez dauka zerikusirik orain 25 urte hartu gintuenarekin. Bere txikian euskara asko entzuten da, bereziki parkeetan, eta seinale ona da hori, baina ahalegin linguistiko eta kulturala ez dugu politikoki bideratzen asmatu. Ordiziara joan eta seinaleetan Vitoria ezabatuta ikusten dudanean, barre egiten dut, orain ere detaileari baizik ez diogula erreparatzen iruditzen zait. Uste dut oso aberasgarria dela, besterik ezean, paisaiaz aldatzea, mahastiak eta garia ikustea, baina gure belaunaldia Zazpiak Batetik 4x4ra pasa da, eta... Egia esan, herri honek periferiarekiko duen jarrera ez zait gehiegi inporta, ez noa hortik, herri hau txikia da, eta ia-ia toki berean ari gara denok.

Liburuetan agertzen zena egia zen aspaldian. Garaiko mitoa, batzuek, propaganda gisa baliatzeko trebezia daukate eta horretan bide erakargarririk baldin bada, literatura da. Gogoeta hori jin zitzaidan burura Baionako Elkar liburutegi euskalzalean nenbilearik, haurren ipuinen zokoan.

Irudi txukun eta erakargarrian osatua, Alberdania etxearen "Pikolo" izeneko liburua atzeman nuen, Patxi Zubizarretak eta Jokin Mitxelenak idatzia. Omen 8 eta 88 urte bitartekoentzat idatzia, baina haurrentzako formatoan. "Le Petit Nicolas" liburu ezagunaren estiloan idatzia dago. Ez noa erraitera haren plagikoa denik forman, baina antzekotasun ikaragarria duela ukaezina da.

Pikolo deitzen dute ipuineko protagonista. Idazleak argi baino argiago azaltzen duen bezala, Guardia Zibilei Pikolo edo Pikoleto deitzen zaie, eta noski, Euskal Herriko eskola batean dauden haurrek, aitaren ezizena ematen diote, Pikolo, alegia.

Pikoloa ez da historiarik gabeko pertsonaia Euskal Herrian eta eskola horretako haurrek baztertzen dute Pikolo txiki maitagarria. Zazpi urteko haurrak hainbat kezka ditu. Espainiako hegoaldeko herri txiki batetik jina Euskal Herrira, bideseinale elebidunek erakartzen dute haren arreta, bi munduren arteko lokia ezin ulertuz. Hala dio pertsonaia nagusiak, nahiz eta aitaren gerritik zintzilika dagoen pistolak kezka edo galderarik ez eragin.

Guardia Zibilaren kuartelean bizi da eta handik eskolara doa gaixoa. Eskolako haur euskaldun bihozgabeek zokoratzen dute Manolo-Imanol. Lehenik eta behin, Pikolo deituz. Baina Nicolas Txikia bezala, doatsua da Pikolo. Gauza batzutan egunduko ausardia eta bihozberatasuna erakusten du. Eskolako haur euskaldunak ez dira teilatura igotzera menturatzen. Hura bai. Bertzeek galdu dituzten pilotak itzultzen dizkie Manolo ausartak. Baina ordainean, gehiago baztertzen dute.

Eskolarako zubia zeharkatzeagatik egunero euro bat ordainarazten dio dio preso politiko baten semeak. Noski, ez hura bakarrik, bertze bi haurren laguntzarekin baizik. Ausardia eta gehiegikeria aiseago egiten direlako taldean, bakarka baino. Eta Pikolo gaixoari zerga hori ordaintzea ahazten zaionean, hiruren artean lotu, biluztarazi eta uzkitik bizikletako gurpilak puzteko punpa sartzen diote. Baita hiru aldiz eragin puzgailuari. Haurraren negar-txilioak itotzeko, komuneko papera ezartzen diote ahoan. Gela baten gakotzeraino heltzen dira, Pikolo gaixoa. Beldurraren beldurrez, etxerakoan kaka egiten du galtzetan.

Alta, eskolan badu lagun bat, Euskal Herritarrok legez kanpoko taldeko burkide baten alaba. Aita preso du arrazoi politikoengatik. Lehenik alabak, eta gero espetxetik aitak, erakusten dute lehenik pertsona dela eta gero funtzioa.

Azkenik, Guardia zibilaren gotorlekuaren aurka atentatu bat prestatzen ari den eskolako irakasle gogoangarriak, krudeltasunaren zirrikitutik, bizirik uzten du Pikolo gaixoa. Ipuinetako gaiztoen maltzurkeria erabiliz, aitaren ohitura eta ordutegiei buruzko idazlana egitea eskatzen dio irakasleak Pikolori. Horri esker, atentatua egiten dute egunean Pikolo baliatzen du, aita koarteletik ateratzeko eta bizirik uzteko.

Haurrentzako liburua izanik, kezkatu nau, haserretu nau eta nazka eragin dit liburuak. Egia erdiak erdi egiak bihurtuz, gertakari eta jokabideak helburuen ildora tolesten direlarik, hitzen jolasa ez da literatura, propaganda politikoa baizik. Eta haurrengan eragitea bilatzen delarik, bertze izen bat ere merezi du.

Noski, Pikolo txikiak ez du ezagutzen Guardia Zibilak herri honetan daukan historia luze eta beltza. Noski, ez daki behin eta berriro tortura erabiltzen duela. Txikiegia da nazioarteko salaketak irakurtzeko. Eta harrigarria bada ere, euskaldunak dira bera torturatzen dutena, non eta eskolan. Ziegan sartzen dutena. Eta bizkotxak txapela behar balu, eskolako irakaslea ETAko ekintzaile bihozgabea bihurtzen du.

Gatazka dagoen aldi oro, bi aldeak dira gatazka horren biktimak. Gatazkak luze jotzen duelarik, gizarte osoa da egoera horren biktima. Gatazka gainditzea eta konponbide politikoa atzematea eskatzen duen gizarteak bertze ipuin bat merezi du, ez haurren manipulazioa.

Adierazpen askatasunaren aldekoa naiz erabat, debekuen kontrakoa. Krisialdi ekonomikoaren bidez milioika herritarren sufrikarioa eragin duten aditu neoliberalen idazkiak hor daude, irakurgai. Deitoragarria ez da pentsamendua, jokabidea baizik. Nahi dutena pentsatzeko eskubide osoa daukate Zubizarreta eta Mitxelenak. Pentsamendua adierazten duten liburu guztiak saltzeko eskubidea dauka Elkarrek. Baina, etikoa ote da horrelako liburu-manipulazio-propaganda ezartzea apaletan salgai? Batzuek oraindik holokaustoa ukatzeko gaitasuna daukate.

Liburua erosi dut iritzia eman ahal izateko. Eta lagunei utziko diet, erabat harritu nauelako erakusten duen duintasun falta horrek. Inarrosi nau. Ez dakit liburuen salmentatik diru anitz irabaztea espero duten. Menturaz, kokapen politikora itzuliz, Estatuaren Diru Berezien kutxatik harrera hobea eginen diote Pikolo gaixoari.

Literatura modernoa, garaikidea, berritzailea, apurtzailea, esperimentala eta abar oreka arriskutsuan bizi da; fondoaren eta formaren arteko kulunka beti hauskorrean, beti arriskutsuan. Irakurlearen jarrerarekin ere egin ohi du topo literatura mota horrek; gogoa izan behar delako aurrez aldekotasun txikikoa denari heltzeko. Irakurlearen jokabidea dator hurrena; onespenik eza sorkuntza-lan jakin hori ez aditzetik etor liteke, baina baita deserosotasun pertsonaletik ere, ez baitut ezer berria esaten aipatuz gero irakurle askok ohiko bizitza grisetik aldenduko dituzten istorio multikoloreak bilatzen dituztela. Sakonean denok egiten dugulakoan nago. Edonola ere, deseroso sentitzea, ezinegona piztea, gure mamuei aurre egitea (edo aurrez aurre ikustea behintzat)… hori guztia ere literatura betearen eginkizuna da, artea den bezainbatean. Patxi Zubizarretaren lan hau hortxe ikusten dut, esparru ez oso gozo batean; ez guretzat ez agian berarentzat ere. Baina, literatura moderno onenean bezala, Patxi Zubizarretarik ez da; zentzu batean idazlerik ere ez da. Hemen den gauza bakarra ahots-polifonia da, pertsonaien euren ahotsak, beren narraskeria, sinplekeria, edertasun-izpi (gutxi), beldur eta anabasa mental guztiekin. Gure anabasa, azken finean. Eta irakurleak, beraz, ahalegin berezia egin behar du, halakoetan ohikoa den bezala, bera parte den gizartearen zati desatsegin horri begi egiteko.

Txantxa. Quick hau, egia esan, ez da esperimentala, ez apurtzailea, ez berritzailea… bai ordea garaikidea eta, noski, modernoa. Gizarte moderno (eta urbano, nagusiki) honen gaur-gaurko mamu batzuk jorratzen ditu: telebistako zaborra, zelatatze-kamerak, maila ertain-altuko bikoteen gazi-gozoak, internet, mundu horri begira dagoen maila baxuagoko jendea, jubilatuen mundu-perspektiba zaharraren krisia… Gai askori oratzen dio, egia. Eta bere laburrean aski trinkoa da.

Liburuaren kontrazalean eleberri korala dela argitzen digute, eta bizkarrezurra agerian utzi; txarto egina. Inpresio burtzoragarriak erabatekoa behar zuen. Baina, dirudienez, ez ziren irakurleez guztiz fido. Eta ez da harritzekoa, kostatu egiten baita firu lausoari jarraitzea, desatsegin egiten zaizkigun gauzak, pertsonaiak, jarrerak, ekintzak eta egoerak irenstea. Hori baino gehiago: gauzak nola kontatzen diren ez da liserierraza (grabazio errealaren estiloa, hari mentala, elkarrizketa hutsa, perspektiba bakarra…), aldaketa asko espazio txikian datozelako. Anabasa aztertu du idazleak, nola eta anabasaz lagundua. Esandakoa, ez dela samurra fondoari forma egokia bilatzea.

Esaten omen du teoria edo sasi-teoria batek zortzi lotura baino ez direla behar munduan bizi diren pertsona bi lotzeko. Zortzi baino gutxiago egin izan dituzte zinema eta literatura munduan. Patxi Zubizarretak gutxiago behar dira. Istorioen uztarketa hasieratik igertzen da. Gustatzen zaizkit uztartze handiko liburuak, eta batez ere amaiera jakinik barik uzten zaituztenak, esan nahi dut, norberak asmatu behar duenean zer gertatuko den, zer gertatu den.

Txantxa Quicken horixe gertatzen da. Pertsonaia bakoitzak bere hizkuntza eta hizkera ditu. Paranoia hutsa begitandu zait ezelango puntuaziorik gabeko testua. Ozen irakurtzeko ahalegina egin dut, eta erdi paranoiko amaitu dut, Martak bezala. Urratuz edo zirri-marraz beteriko pertsonaia ere bada. Eskerrak zirriborroen azpikoak ondo irakurtzen direla, oso dira jakingarriak. Argazkiek eramaten zaituzte apurka apurka istorioan zehar. Amaieran daude kapitulu bakoitzari akabukoa emateko, laburpen bisual ederra. Kokapena argia du, Gasteiz. Baina berdin dio hori. Kontua da, inor gutxi dela zoriontsu eta ez dizut besterik aurreratuko.

Azken gauza bat… Dalí bizirik balego eta lehiotik begira bizkarra ematen digun emakumearen irudia berriz ere egin beharko balu… ziurrenen Txantxa Quicken azaletik asko izango luke.

Patxi Zubizarretak alde batera utzi du haur eta gazte literatura “Txantxa.Quick” nobelarekin. Lehenengo begirada batean, testu pixka bat kaotiko baten aurrean gaudela ematen du eta susmoa dut liburuaren kontrazalean kontatzen dena hasieratik kontuan hartu ezean, irakurleak nekez jakingo duela zertaz doan nobelan agertzen zaigun pertsonaien mosaiko honen gorabehera. Izan ere, gauza asko eta batera kontatu nahi izan ditu: bikote baten porrota, telebista programa batzuen etika falta, kameren presentzia erabatekoa, alargunen bigarren aukerak… Gauza asko eta batera, eta liburuan amarauna osatuko balute bezala, erlazio xumeez lotuta. Baina idazle trebe honek asmatu egin du liburuari dagokion forma berezia ematen. Gai asko, itxuraz oso erlazionatuta ez dauden pertsonaia desberdinen presentzia, baina bakoitzari dagozkion ataletan idazkera desberdina erabili du. Grabagailuz jasotako testuak, eskuz zuzendutako idazkiak, antzerki itxurako elkarrizketak, apunte solteak bezala aurkezten zaizkigun kontaerak: honelako testu desberdinen presentziak salatzen duen idazketa anizkuna bera nabarmentzen da beste edozein osagairen gainetik.

Izenburutik hasi, eta mass mediek eta teknologia berriek duten protagonismoarekin jarraituz, izango da agian Patxi Zubizarretaren azken eleberriari modernokeria usaina hartuko dionik. Alabaina, moderno asmokoa bainoago gaurkoa, aktuala, oraingoa eta urgentea begitandu zaio Txantxa. Quick irakurle honi. Egia da, gaurkotasun airea, irakurketarik azalekoenean, teknologia berriei egiten zaizkien etengabeko erreferentzietan arnasten da, baina sakonagoko zentzuan ere bada gaurkoa eleberria.

Euskal narratiban, oro har, teknologiarekiko eta, halaber ustez azalekoa, materiala denarekiko dagoen mesfidantza kontuan hartuta, gustura irakurtzen da gisako nobela bat, naturaltasunez (barka kontraesana) islatzen duena erabat medien menpe dagoen hiritargoa. Etxepare saria irabazitako nobela honetan, gizartean bezala, teknologia (telebista, Internet, zelatatze-kamerak…) ez da errealitatearen beste alderdi soil bat, ezpada errealitatean bertan, are espaziorik intimoenean (bikote-harremanean, demagun) esku hartzen duen eragile bat, errealitateaz dugun pertzepzioa baldintzatzen duena eta, finean, errealitatea deitzen dugun hori erabat itxuraldatzen duena, halako moldez non erreala eta fikzioa, benetakoa eta irudikatua difuminatu egiten diren, errealitate berri bati lekua egiteko. Eta eskertzekoa da Zubizarretak hiper-errealitate berri horretara hurbiltzeko egindako ahalegina, euskaraz bakanetakoa, nahiz eta, esan dezagun, telebistaz egiten dituen ohar moralizatzaileek, irakurle honi behintzat, hazkura pixka bat eragin dioten.

Eta nola bit-a informatikan, hala atala, zatia, puska da gailen gaurko gizartean bezala Patxi Zubizarretaren nobelan eta gaurko narratibaren esparru zabal batean. Errealitatearen azalpen totalizatzaileek indarra galdu dutenean (medien, subjektibitatearen, atalkatzearen menpe) narrazioan ere ez du lekurik narratzaile orojakileak. Hemen norberak bere istorio partikularra soilik konta dezake, eta hura ere zalantzaz eta kontraesanez beterik. Alde horretatik, bikain uztartzen da Zubizarretaren kontaera jasotzen duen errealitatearekin, eta, halaber, hainbat baliabide estilistikok (paragrafoak zirriborraturik ematearenak, kasu) ezin hobeto jasotzen dute pertsonaiaren nahiz gizartearen segurantziarik eza, beldurra, oreka gabezia.

Gaurkoak dira, halaber, errealitatea hautemateko bideen gaineko gogoeta eta kontaera bezala, protagonista diren pertsonaien kezkak, beldurrak, zalantzak, ia bakarrera bil daitezkeenak: bakardadea eta inkomunikazioa. Baina korala da eleberria —eta ziurrenik bere izaera koralak mugatzen ditu pertsonaia zenbait estereotipo lauak izatera (”txapel berdea”, kasu)— eta askotarikoak, beraz, beldurra, bakardadea, ziurgabetasuna bizitzeko bideak. Marta eta Danielen arteko harremanaren bidez, guztia eskura duen klase ertain-altuko bikote egokituaren baitako inkomunikazioa eta beldurra arakatzen ditu Zubizarretak (nobelagile ingelesek hain ongi egiten duten disekzio horretara hurbilduz), baita segurtasun eza eta paranoia ere, zelatatze-aparailuek irudikatua. Pablo Jose eta Margaren artekoak, berriz, dimentsio soziala ematen dio eleberriaren gatazkari, etxebizitzaren gabezia eta gizarte diferentziak azaleratuz, eta Gabrielen bidez, berriz, zahartzaroko bakardadeaz mintzo zaigu idazlea.

Litekeena da trama txundigarria edo bereziki originala ez izatea, nahiz eta ongi josirik dauden argumentuaren hariak; nolanahi ere Zubizarretak gaurko eta hemengo hiri ertain bateko (demagun Gasteizko) gizon-emakumeen errealitatea, haien bakardade, desolamendu eta noraeza era oso fidagarrian erretratatu dituenik (argazki eta guzti) ezin uka.

Batzuetan pentsatzen hasten naiz ea zein izan daitekeen gure garai honetako sinbolorik garbien eta ikusgarriena, bai sinbologiaren aldetik, alegia irudimenaren aldetik, bai sinboloaren praktikotasunari begira ere, alegia gauzen gauzatasunari begira. Eta ez da erraza erabakitzen. Batzuetan uste dut telebista dela; besteetan sakelako telefono txikia, askotan ordenadorea, Internetekin batera. Noiz edo noiz, argia piztu eta telekomandoa dela erabakitzen dut, zapping egiteko aparatua. Telebista, izan ere, zatika ikusten dugu, orain katea bat, gero bestea, gutxitan programa bat osorik, programa-puskak gehienetan, edo programen pusken puskak, laburpenen laburpen. Egia ere bada, programa-puskek beste programa bat osoagoa, edo zatituagoa, nondik begiratzen den, osatzen dutela gure gogoan, eta geroxeago, hori ere zatika dezakegula, deskodifikatzearekin batera. Egin eta desegin, horixe da gure patua, telebista-programak bezala, egunero egin eta desegiten den gizarte honetan.

Bizitzan ere, hala deritzot, zappinga egiten dugu. Bizi duguna gustatzen ez bazaigu, ez gara gelditzen bera noiz amaituko, bera noiz akaberara iritsiko, baizik eta bizitzaz ez bada ere, bizitzarekiko ikuspegiaz gara aldatzen, eta bizi berria balitz bezala jokatzen gara hasten, geure burua engainaturik, noski, jakiteke edo jakinda. Berdin da.

Patxi Zubizarretaren eleberri honen egitura hautsia da, edo zatikatua, nondik irakurtzen den. Literatura, telekomandoa erabili ondoren, egin eta desegin balitz bezala da, zappingaren ondorio. Historia askoren historia da, osatzeke ageri diren historiak, noski; toki askoren tokia ere bada, alegia batak besteari tokia hartzen dion tokien tokia eta pertsonaia askoren artean osatutako pertsonaia kolektiboa, pertsonaia izateari utzi eta hitz, soinu edo itzal bilakatu den pertsonaia, beste pertsonaien puskak berarekin daramatzana, nola modako programek beste programa askoren irudiak daramatzaten. Eleberri honetan, irakurleak egiten eta desegiten du testua, idazleak adina edo gehixeago. Baina eleberri ausarta da, arriskutsua, bizitzari eskainitako keinuz betea.

Patxi Zubizarreta gazte literaturan aritzen da gehienbat, eta askota emanaldi itxurako hitzaldi bereziak ere eskaini izan ditu. “Pospolo kaxa bat bezala” izeneko liburu honetan bigarren ibilbide hori ardaztzat hartu da egitura eraikitzeko. Bost zaitan banatua agertzen da, zati bakoitzean, horrelako emanaldi baten gidoia eta bi ipuin agertzen direlarik. Zati bakoitza gai nagusi baten inguruan ardaztuta dago: amodioa, bidaia, mestizaia, literatura. memoria.

Idazlearengan ohikoak diren planteamendu batzuk aurkitzen ditugu, eta kontaeraren plazera da, dudarik gabe, lehena. Ekialdeko litearturaren miresle sutsutzat aurkezten zaigu, “Mila gau eta bat gehiago” ipuin bilduman literaturaren izaeraren misterioa gordeta dagoelakoan edo. Izan ere, bere istorio asko ipuin bilduma horretan agertzen diren testuen berridazketak edota hoango motiboak hartuta sortutako testuak dira. Bestaldetik, bitalismo sexuala dei genezakeen joera barruan kokatu daitezke hainbat istorio eta honetan ziur aski ipuin bilduma arabiarrak ere zerikusiren bat izan dezake. Mendebalde deshumanizatuko gizartearen eta bizimoduaren aurkako jarrera aurkezten dute askotan istorioek, mendebaldean bizitzaren benetako balioa galdu omen da eta.

Berezia da inondik inora liburu honen abiapuntua: batetik, errezitaldi ezberdinetan erabilitako gidoiak eta bestetik, errezitaldi horietan landutako gaiei estu loturiko ipuinak biltzen dira Patxi Zubizarretak eskaini digun lanik berrienean, “Pospolo kaxa bat bezala” izeneko liburuan. Ibilbide luze eta oparoa duen sortzailea dugu berau: haur eta gazte literaturan nabarmendu bada ere, idazle ordiziarraren ibilbidea ezagutzen duenak badaki ez dela soilik genero horretara mugatu eta beste esparru batzuk ere jorratu dituela, txukun jorratu ere. Helduentzako literatura, itzulpengintza, prentsa idatzian kolaborazioak eta abar. Lan horien guztien artean errezitaldi ugari tartekatzeko astia egin du azken urteetan, batzuetan primerako musikarien konpainian, irakurraldi soilen ahots biluziaren laguntzaz besteetan. Eta errezitaldi hauexek dira, hain zuzen ere, eskuartean dugun liburu honen bizkarrezurra.

Bost ataletan banaturik dago liburua eta atal bakoitzean errezitaldi bana eta bina ipuin bildu dira, azken hamar urteotan astiro sortzen joan direnak. Atal bakoitza gai baten inguruan harilkatzen da eta, dudarik gabe, idazlearen gai kuttunak dira bertan aurkituko ditugunak. Aurrez argitaratutako lanei begiratzea besterik ez dago honetaz ohartzeko. Bere-bereak dituen gaiak darabiltza Zubizarretak orriotan, nabari da gustura aritzen dela amodioa, bidaia, mestizajea, literatura eta memoria gaiei buruz mintzo denean. Eskertzekoa da, beraz, idazlea bere saltsan ikustea, menperatzen duen eremu batean mugitzen dela ikustea. Eroso dabil hitzen artean eta, ondorioz, irakurleak ere errazago hartuko du atsegin. Gainera, idazleak ohi duen legez, samurtasunez eta sentsualitatez gainezka egiten duen lana dugu hauxe.

Batek baino gehiagok pentsa dezake errezitaldietako gidoiak ez direla liburu batean kabitzen, txiki geratzen zaiela formatua. Eta arrazoi izango du seguruenik. Baina “Pospolo kaxa batean bezala” irakurritakoan izandako sentsazioa bestelakoa izan da, liburu bezala ongi funtzionatzen duela iruditu zait. Erdi ipuin erdi saio, teknika ugariren konbinaketa eginez, liburuak hasi eta buka mantentzen du tonu orokor bat, atalez gaindi batasuna ematen diona azken emaitzari. Hitz desberdinekin esateko, liburu honetan badago proposamen literario jakin bat, badago idazkera, literatura ulertzeko modu konkretu bat. Beste ikuspuntu batetik ere interesgarria begitandu zait liburua. Intertextualitate hitza modako bilakatu den honetan, han eta hemen aurkituriko testuez baliatuta osatu dira aztertzen ari garen liburuko zenbait zati. “28 letra eta 7 nota munduaren itzulia egiteko” izeneko testuan, esaterako, Julio Villar bidaiari donostiarrak idatzitako “¡Eh, Petrel!” bidaia kronika liburuaz baliatzen da, beste zenbait idazleren testu zatiekin elkarlotu eta bidaiaren gaineko hausnarketa egiteko. Originaltasuna kontu sakratutzat dute askok, baina gauza jakina da ezer ez dela ezerezetik sortzen, guztiak duela nonbait jatorria. Hala zioen Anjel Lertxundik: “Irakurleak liburutegian sartzen ditu bere liburuak eta idazleak, ostera, bere liburuetan”.

Laura Esquivel idazle mexikar ezagunaren hitzak dira kontrazalean aurkituko ditugunak: “Pertsona guztiok pospolo kaxa bat daukagu geure baitan eta, horietako bakoitza pizten dugun aldiro, energiaz betetzen dugu arima”. Beraz aldiro-aldiro piztu beharrekoak dira gure barneko pospoloak, umeldu ez daitezen. Ez da bide txarra Patxi Zubizarretaren azken lanarekin pospoloak izekitzen hastea.

Patxi Zubizarreta idazle ordiziarra helduentzako literaturara itzuli da Barrikadak izeneko lanaren eskutik. Narrazio liburu honi esker, 2002. urteko Ignacio Aldecoa ipuin-lehiaketa irabazi zuen.

Barrikadak bost kontakizunez osatutako obra da. Hasieran zein bere bidetik garatzen badira ere, irakurketan aurrera egin ahala, istorioak elkarrekin harilkatuz joaten dira apurka-apurka, maisuki harilkatu ere.

Bost kontakizunetako narrazioaren haria eta gune nagusia trena dugu, Vigotik Hendaiaraino doan espresoa, zehazkiago esanda. Kanpoan, 80.aren hamarkadako inguru gatazkatsua ageriko zaigu, eta aurrean, Gabonetako giroa.

Ez dira, baina, gatazka politikoaz bakarrik diharduten kontakizunak, gatazkaren barrikadak hortxe dauden arren. Bost kontakizun horien ardatz nagusiak, bost pertsona dira, bost bizipen, bakoitza bere nahiekin, beldurrekin eta itxaropenekin, denak bakardade ikaragarrian bizi baitira.

Pertsonaia hauek suzko barrikadei ez ezik, nagusiki beren baitakoak diren muga eta barrikadei ere aurre egin beharko diete narrazioan zehar. Barrikada hauen bitartez, deserrotzea, bakardadea, ihesa, beldurra eta egonezina islatuko zaizkigu, besteak beste.

Horrela, sentipen horiek guztiek bultzatuta, eta tankera askotako arrazoiak medio, Barrikadak liburu honetako bost pertsonaiek trenean bat egingo dute. Trenak eramango ditu elkarrekin Ordiziako geltokian gauzatuko den itzulezinezko egoera bateraino. Horren zain dauden bost pertsonaiak, horrexen beldurra bizi izan baitira aspalditik.

Pertsonaiek euren artean antagonikoak direla ematen dute, eta kontaketa osoan ez dute benetan inoiz elkarren berririk izango. Gehienez, elkarren susmoa izango dute. Horra hor, barrikada nagusia, elkarrengandik bereizi eta isolatzen dituena.

Bakarrik bosgarren pertsonaiak bistaratuko digu eszena osoa, etxe zulotik, bere begietan harrapaturiko irudi bakar baten bitartez. Amaierako unea da, unerik larriena, zalantzarik gabe, barrikadek beren horretan dirauten seinale.

“Jeans-ak hozkailuan” da Patxi Zubizarretari irakurri nion azken nobela, orain hiru urte plazaratua. Oraindik ere nire baitan sentitzen dut —edo burmuinen sabaian— liburuak utzi zidan zirrara eta gustua. Oraindik orain “Barrikadak”ekin bizitako inpresioek oinzoletaraino jaitsi didate orduko zirrara —baita gustua ere—.

“Barrikadak” liburua literaturarako zirrara pizten duen nobela da, zinez. Zinez eta zinemarako idatzitako nobela baita, izan ere. Film baten estreinako irudiak liburuan datoz dagoeneko, Antton Olariaga ilustratzailearen eskutik.

Duela hogei urteko gizartea erretratatu digu Zubizarretak. Zeregin horretan bere gogo bizia eta begi zoliak tren baten barrena paratu ditu, Vigo-Hendaia espresak egindako ibilbidean. Euskal Herrian bizi dugun gatazka gaitzat hartu du idazleak, lan gaitza berez. Eta molde orijinala —eraikuntza aldetik— eta molde finez —funtsaren aldetik— ondu du kontakizuna. Gatazkaren argazki zirraragarria eta kontrastatua egin du nire gusturako.

Argazkia —argazkien sekuentzia edo filma— duela hogei urte egina izanagatik gaurko argazkia legez har dezakegu, Barrikadak erretratua bihurtutako argazkia da, hots, gure etxeetako paretetan instalatutako markoa. Eta nahiz markoa argazkiz argazki berritzen doan, berauek osatzen duten paisaia soziala azken hogei urtetan gurean instalatu den argazkia ia berbera dela ohartzen zara.

Idazleak osatu duen marko soziologikoa oso egokia da. Berau osatzen duten pertsonaiek —eta beren psikologia, nolabait esanda— orduko eta egungo gizartearen ezaugarriak biltzen dituzte. Nobelak begirada garbia eskaintzen dizu, taiuera bikaina, eta istorioa osatzen duten pertsonaien arteko elkarrizketak sentimenduz eta mimoz garatuta daude. Ingurumaria bertatik bertara sumatzen duzu, baita pertsonaiak ondo-ondoan sentitu ere.

Heldu iezaiozu nobela honi eta Vigotik Hendaiara doan trenari berealdiko segimendu egin diezaiokezun inpresioa hartuko duzu. Altsasu aldean, Aizkorri magaleko tunelen barrean sartu ahala, mundu bat aurkituko duzu, gurea, bere txikian lehergarria.

Barkatuko ote dit egileak nire adore eta atrebentzia. Horra: “Segi helduentzako eleberrigintzari ekiten euskal literaturaren maitaleen mesederako. Merezi duzun omena emanen baitizu. Zinez eta benetan!”.

Ordizia, 80ko hamarkadako negu batean bost pertsonaia, bost ikuspuntu, bost istorio ezberdinek, hitzordua dute jarria, idazlearen artez, bertako tren geltokian. Vigo-Hendaia espresa da iristekoa. Elurra ari du. Bost narrazio, beraz, elkarri loturiko bagoiak bezala. Baten atea isterakoan hurrengoarena irekitzen da. Eta ate bakoitza aipu bat da, ipuinaren edukia laburbiltzen edo hobe zehaztuz, iragartzen duena. Ezustearen tartea murriztuz eta, era berean, irrikari begiak zabalduz. Berdin Olariagaren ilustrazioekin. Itxuraz sinple izanagatik, poliki esatea bideratzen dutenak. Ateetako leihoak esan genezake.

Bost narrazio, beraz, protagonista ezberdin batek gidatua bakoitza. Lehenengo biak, erritmo geldoagoz dira idatziak, eta espresaren bagoietan gertatzen dira. Trenean denborak nekatu itxura duela irudikatuz, bertako bidaiarien biografietatik zenbait pasarte. Harreman zuzenik ez dago ondorengo bi istorioekin, Ordiziako kaleetan kokatuak geltokiaren inguruan, gatazka politikoa bizi dugun ala berak bizi gaituen iluntzera baidatoz hauek. Korapiloa estutzera datorren azken atalak guztiak uztartzen ditu, Ordiziako tren geltokiaren parez-pare dagoen leiho batetik. Azken galga kolpe hau, bat-batean, gertakarien abiadura ordura arte elur kulunkariarena bazen ere, elurjasaren adinakora erabakiz, azkarregi iritziz. Libururaren amaiera irekia bezain galderazkoa zabaltzen du Zubizarretak; tiro hots bat eta, gero, ixiltasun zuria, irakurleak hausnar dezan, eta erantzun, saminaren balantzaz, balantzaren besoez, geltokiraino ezin iritsi. Euskara akademiko, zuzen eta pertsonaia bakoitzari legokiokeen moldean. Orrien igaro arina, zailtasunetatik kanpo, narrazioan eta pertsonaiengan, eta haien garapenean arreta zuzendua, bestelako iruditeri literarioen ordainetan.

Protagonista galtzaileak aurkezten dizkigu orriotan idazle ordiziarrak, nabari zaio nongotasuna kaleetan barrena garamatzanean, hurrenez hurren; emazte gehiegitan jipoitua, trenetako lapur zorigaiztokoa, nerabe aitaren menekoa, guardia zibil arrotza eta amona kristautua. Guztiak zapalduak izan direnak, zapalduak direnak, ukatutako oraina bizi dutenak eta egoera nola irauli, Barrikadak jaso, Barrikadak bota, noiz bederen, euren buruari galdegiten diotenak. Irakurlearen kidetasuna bereganatzen dutenetakoak, euren zalantza, beldur, ahulezia ezinbestekoekin eta hauen aurrean, edo aurka zehaztasuna estutuz, irudi botereak. Botere maskulinoaren isla perfektuak. Euren mandamenduak zolatan idazten dituztenak, zapalduak hobe irakur ditzan. Ordea, pertsonaia zenbait karikaturaren mailan parekatzen dira, ohikoegi bezala, ezagunak zaizkigun esanahiz beteriko eguneroko egoerak islatu arren, ezagunak zaizkigun arazoetan azala baino hondorago murgildu gabe, nahiz eta itsasoaren larria.

Eta aipatu protagonistentzako aurkezten den itxaropena, etorkizuna, galtzaile izatearen ildotik doa. Barrikadak ihesbideak al dira? Ihes egitea aukera bat izan liteke. Ihes egitea aukera bat izan liteke? Aurre ez egitea ihes egitea al da? Aurre egiteak heriotzaren neurriko ondorioak izan ditzakelarik, zer giza(?)-legek merezi dezake zein giza-larru?

Tren geltokiak hor dirau, harrizko, eta trenak datozela eta doazela, eta pertsonaiak berdin, geltokiraino ezin iritsi.

Patxi Zubizarretak argitara eman berri du bere azken liburua: Barrikadak, Vigo-Hendaia espresa (Alberdania, 2003). Ipuin luze edo nobela labur honek Arabako Aldundiaren Ignacio Aldecoa saria jaso zuen 2002an, baina oraingo argitalpenak aldaketa batzuk ditu. Ez dakit Arabako Aldundiak argitaratuko duen bere sariekin egiten duen moduan, baina eskertzekoa da Zubizarretaren liburua argitaletxe sendo batean agertzea eta ez Aldundiak ateratzen dituen edizio galdu eta aurkitu ezinezko horietan.

Patxi Zubizarreta haur eta gazte literatura arloan egin duen lan eskerga eta onagatik da ezaguna gehienbat publiko handiarentzat, frantsesek esaten duten moduan, baina ez ditugu ahantzi behar helduentzako literaturan jorratutakoak. Hor dago, bat bakarrik aipatzearren, Jeans-ak hozkailuan (Alberdania, 2000) nobela interesgarria, uda honetan zerbait gehiago irakurri nahi baduzue. Barrikadak, esan gabe doa, helduentzako literatura da, noski.

Izenburu osoak adierazten duen bezala, trena eta trenaren ingurukoak (bidaiariak, herriak, geltokiak) dira liburu honen hari narratiboak. Baina tren hori ez da edozein, zehatza da, erreala, Vigotik Hendaiarako bide luzea egiten duen espresa. Espazioan bezala denboran ere erreala da trena, 80ko hamarkadaren hasierako negu batean egiten du bere ibilbidea, Gabonetako desegunetan, Zubizarretak dioen bezala.

Bost kapitulutan dago banatuta Barrikadak, bakoitzean ahots ezberdin batek, pertsonaia ezberdin batek hartuko du hitza narrazioa aurrera eramateko: trenean doan emakume bat, lapur bat, goardia zibil bat, gazte bat eta emakume zahar bat. Baina badira ere beste pertsonaia interesgarriak: treneko txartel ikuskatzailea, gazte horren lagun bat eta, izenburua berriro gogoratuz, Ordizian trenbidea oztopatzen duen barrikada. Trena eta barrikadak dira, beraz, kontakizuna mugatzen duten bi objektuak. Objektu horiek, baina, ez daude hilik, arima baitute gainerako pertsonaiek ere arima duten bezala.

Nobela honetan idazteak eta irakurtzeak badute berbiziko garrantzia, lehen kapituluko emakumeak gutun bat idazten du, geroago lapurra saiatuko da gutun hori irakurtzen eta une batez bere lapurretaren jomuga bihurtuko da. Beste pertsonaia batzuek ere irakurtzen dituzte kalean dauden pintadak edota komuneko hormetan agertzen direnak.

Pertsonaien bizitza pribatua agerian dago nobela horretan, hori da idazleari gehien interesatzen zaiona batzuetan. baina pertsonaien alde publikoak (dela lana, dela ideologia) zati nagusi eta erabakiorra betetzen du aldi berean. Kasualitateak edo, nork daki, halabeharrak apurka-apurka osatzen duen gertaeren katea dugu begi aurrean narrazio honetan. Azalpen logikoa izango duten gertaera horiek, nola ez, baina indartsuegiak dira gizon-emakume arruntentzat, kontrolaezinegiak. Patxi Zubizarretaren begirada bost begiradatan dago multiplikaturik horretaz aritzeko.

Ez da lehen aldia Patxi Zubizarretak irakurle helduarentzat idazten duenik. Bere idazle-sorreran, sorrera guztietan bezala, minez gehiago atseginez baino, heldu jendea zuen helburu. Baina gero, bizitzak bere bideak baititu adimenak edo arrazoimenak zuzen ez ditzakeenak, haur eta gazte jendea hartu zuen helburutzat, zorte eta arrakasta onez, dena esaterik badago behintzat, arrakasta txarrik ere gerta baitaiteke, eta gertatzen da, batzuetan. Barrikadak liburua, gainera, errealitateari lotutako testu-multzoa da, gure errealitateari lotutako hitz-andana, hain zuzen, eta hori ez da ohikoa Patxi Zubizarretaren baitan; ez da ohikoa, izan ere, Mila eta gau bat gehiago euskaraz txukun baino txukunago jarri duen idazleak fantasiaren lurraldean zehar ibiltzen baita gustuen. Baina ez dugu ahantzi behar Eztia eta ozpina izeneko liburuaren arrakasta ere, nolabait, errealitateari muzin ez egiteagatik etorri zitzaiola. Egia ere bada, beste errealitate bat zela, errealitate ezberdina, errealitate guztiak diren bezala, ez baitago errealitate bat beste baten antzekorik denik, edo bestela esanda, ez daude bi errealitate berdin. Errealitatea, izan ere, denik eta subjektiboena da, denik eta asmatuena.
Baina tira, errealitateaz ari garenenean, ezin albora utzi gure errealitate ziztrin eta gogor hau, gure errealitate gotor eta odol-gose hau. Patxi Zubizarretak trenak ditu maite (ordiziarra izatearen ondoriozko maitasuna, agian) eta trena da eleberri honetan pertsonaia nagusia. Eta trenaren bagoiak elkarrekin nola, halaxe lotzen dira bestelako pertsonaiak, haragi eta hezur diren gizon-emakumeak, elkarrekin. Horrela ikusiko ditugu gure begien aurretik (oso ikusgarria eta ikustekoa baita Patxi Zubizarretaren prosa, begien aurrera ekartzen digu paperean idatzita dagoena) emakume triste bat, senarra utzi duena; badaezpadako lapur bat; guardia zibil bat; gazte bat eta emakume bat, barrikada jarri ondoren gertatzen denaren lekuko aparta. Galtzaileak dira pertsonaiak, bizitzako feria honetan zorte handirik gabe ageri direnak. Eta oinarrian, indarkeria: dena kutsatzen eta bere eragina alde guztietara zabaltzen duen indarkeria.

Istorioa: Rakel senarrarengandik banantzekotan dago, eta Estatu Batuetara bidaia egitea erabaki du. Beste hamahiru lagunekin New Yorketik San Frantziskora doala, egunkari batean hustuko du barrena Rakelek.

Hoberena: Estatu Batuetako bidaia Rakelen barne bidaiaren metafora bihurtzen du Zubizarretak, protagonistaren barru-barruko kontakizunen bidez segitzen baitugu Rakelen bilakaera. Idazleak hamaika istorio tartekatzen ditu, eta horiek bizitasuna ematen diote kontakizunari. Polita da, halaber, Rakel / Mary Landford identifikazioa, eta atal bakoitzaren hasieran ageri diren poematxo plastikoak ere bai.

Okerrena: Rakelen onberatasuna eta xalotasuna. Gehiegizkoak, nire gusturako. Senarrak engainatu egin du, maitasun krisi betean dago, baina, hala ere, ez zaio antzematen espero zitekeen malaletxe puntua. Rakel onegia da, edo bazekien Alberdaniak bere egunkaria argitaratu egingo zuela, eta horregatik ezkutatu egin ditu horrelako egoeratan denoi ateratzen zaizkigun pentsamendu maltzurrenak.

Galdera: zergatik gogorarazi dit liburu honek Juan Jose Millasen La soledad era esto? Agian egileak Millasen nobelan ageri diren elementu berberak erabiltzen dituelako istorioa kontatzeko: protagonistaren egunerokoa eta sasi-detektibearen txostenak.

Bidaia, edozein bidaia, ihesaldia da; horrek ez du esan nahi ihesaldi guztiak bidaia direnik. Badira etxetik irten gabeko ihesaldiak, idazleok sarritan egiten duguna; eta badira urrunera jo behar duten ihesaldiak: erbesteak, alegia. Bidaia erbeste ere bada, neurri batean.
Espazioz aldatzean, espiritua ere aldatu egiten da; eta ez dago bidaiarik espaziorik gabe, bidaia sinbolikoak izan ezik: idazleok sarritan egiten dituguna.
Patxi Zubizarretak bidaiaren eta ihesaren metafora ederra idatzi dugu. Rakelek, senarrarengandik banatzeko zorian delarik, bidaiatzea erabaki du, nora eta Estatu Batuetara. Bidaia taldean antolaturiko horietakoa da, beraz ez da bakarrik ibiliko, baizik eta jende gehiagorekin. Narratibaren aldetik, horrek aukera ugari eskaintzen ditu, baina idazleak, Patxi Zubizarretak berak, Rakelen bizitzarekin zerikusi duten neurrian hartzen ditu besteak protagonistatzat, Karmelo eta Ruben esaterako.
Izan ere, Rakel da nobelako protagonista eta idazten diharduen egunerokoa literatur-ardatza. Hor apuntatzen ditu protagonistak bere gogoetak oro, bere nahiak; eta idatzitakoari esker, poliki-poliki, jakiten dugu iraganaren berri. Rakelen ikuspuntutik bidaia egiten du nobelak.
Bera luzea denez, gertakariz beterik dago, eta horrek erritmo bizia ematen dio nobelari. Istorio asko tartekatzen ditu.
Patxi Zubizarretak nobelan, alaiak eta gazdunak dira, irakurketan jauzi modukoak direnak. Idazketari dagokionez, erraz samarra da: arina eta freskoa neurri batean.

Erabilera kontua baino ez da: eguneroko bat altxor kutxa bilaka daiteke baldin eta barruan gordetzen dituen idazki guztiak barru-barrutik idatziak izan badira. Edo bidaia-liburu zehatza eta oparoa izan daiteke, bere orriek edozeinen ametsak egia bihur ditzaketen tokien deskribapenak jasotzen badituzte. Bi elementu horiek hartu eta bildu egin ditu Patxi Zubizarretak bere azken nobelan, Jeans-ak hozkailuan. Zubizarretaren liburuetan konstante bat dira bidaiak, eta oraingoan ere bere mago kapelatik idazleari berari zirrara sortu zioten hiriak atera ditu. Hala ere, nobelaren ardatza bere bizitzari zentzua bilatu nahi dion emakume bat da. Dabidek beste emakume batekin engainatu du Rakel. Hain perfektua zirudien ezkontzan, bat-batean pitzadurak agertzen dira. Rakelek ez daki senarrarekin jarraitu behar duen edo bizitza berri bati ekin behar dion. Eta bat-batean konturatzen da bere bizitza Dabiden inguruan antolatu duela, eta bera gabe noraezean dagoela. Horregatik, ezagutzen ez dituen beste pertsona batzuekin EEBBak zeharkatuko dituen bidaia egitea erabakitzen du. Bertan Ruben ezagutuko du, eta aldizkari baten gomendioei jarraiki, eguneroko bat idazten hasiko da.

Barruko kezkak azaleratzearen beharra duen orok edozein orri du on: Zubizarretak apaingarri superfizialak alde batera utzi ditu, eta “bere” egunerokoa osatu du. Edozein sostengu erabil zezakeen. Berak, ordea, koaderno arruntak, eskolan erabili ohi genituen horiek aukeratu ditu. Eta bakarraren ordez, hiru koaderno behar izan ditu barne hustuketa saioa egin ahal izateko. Ondoren, koaderno bakoitza ataletan banatu du, eta Rakelen inpresioak Karmelok Dabidi egiten dizkion deiekin (emaztearen berri izateko bidali du Dabidek Karmelo EEBBetara) tartekatu ditu. Bidaia beraren ikuspegi ezberdin bi dira, eta haien bidez pertsonaiak hobeto ezagutzeko aukera dugu. Hala ere, pertsonaia horiei gabezia bat sumatzen diet, batez ere Rakeli eta Rubeni. “Perfektuegiak” iruditzen zaizkit. Hau da, haien esperientziak ezagutu ostean (senarrak Rakel engainatu du eta Ruben apaizgaia da), beraiengandik malezia apur bat gehiago espero nuen. Polita da koaderno ataletako izenburuetan agertzen den Mary Landford eta Rakel identifikazio jokoa. Mary Landford emakume txikia bezain hauskorra da, eta hala agertu nahi du Zubizarretak Rakel ere. Baina ez ote da onegia? Batez ere, amamaren katuen istorioak kontatzen dituenean, ez al du oraindik hazi ez den ume bat ematen?

Egunerokoan barna bidaia

Dena dela, Jeans-ak hozkailuan nobela arras intimoa da: Rakelek orriak eta hitzak bere barrua lasaitzeko erabiltzen ditu, idaztea berarentzat terapia egiteko modua da. Irakurleari, berriz, egunerokoak gizakiaren sentimenduetan barna bidaiatzeko aukera ematen dio. Izan ere, egunerokoak irakurlerik onartzen ez duten idazkiak dira, eta horrek sentitzen duena modu gordin eta pertsonalean idazteko askatasuna ematen dio egileari: “Hotza edo hozkailua, sarritan amodioari egokitzen zaion suari kontrajartzen zaizkio, baina niri orain hotzak on egingo lidake: atseginez jantziko nituzke hozkailutik atera berriak diren jeans batzuk (garbiak, leungarriaren usain freskoarekin, ongi ematen dutenak…)”. Zentzu horretan, Jeans-ak hozkailuan nobelan Lourdes Oñederraren Eta emakumeari sugeak esan zion liburuaren eragina nabaria da. Zubizarretak berak bigarren koardenoaren sarreran aipamena egiten dio Oñederraren nobelari. Biek emakumea dute ardatz, bietan emakume horiek jasaten duten maitasun krisia islaturik dago, lehenengo pertsonan idatzirik daude eta kontamoldea oso intimoa da.

Bestalde, zentzumenei erabat irekita dagoen nobela osatu du Zubizarretak. Rakelek idazkietan bertan egiten dituen zuzenketak jasotzea, testuak argazki desitxuratuekin tartekatzea… Protagonistaren barruko kezkak irudikaturik agertzen zaizkigu, eta elementu horiek plastikotasun handia ematen diote nobelari. Zuzenketek, adibidez, maiz geure burua engainatzeko erabiltzen ditugun trikimailuak erakusten dituzte. Hala ere, Rakelek egunerokoan pentsatzen duen guztia idaztea erabaki du, engainurik erabili gabe, eta hasiera batean, idatzitakoa zirriborratu egiten du ondoren. Puzzle itxura duten argazkiek, berriz, eraikitze prozesuan dagoen nortasun baten berri ematen digute. Puzzlea osatu aurretik, pieza guztiak sakabanaturik daudenean, irudia erabat kaotikoa da. Baina pixkanaka-pixkanaka piezak hartu, ordenan jarri eta bata bestearekin lotzen ditugunean, hau da, puzzleak itxura hartzen duen heinean, irudia geroz eta aratzagoa da. Antzeko zerbait gertatzen da errealitatearekin: gertakariek bihotz barruko kontuak lausotu ditzakete, baina puzzlearen piezak ordenatzen goazen neurrian, begi aurrean duguna modu argiagoan ikusten dugu.

Inor ez litzateke harrituko arabiarren eta Patxi Zubizarretaren literaturaren arteko harremana aipatuz gero. Gutun harrigarri bat ipuinean, Eztia eta ozpina nobelan, eginiko itzulpenetan (Ali Baba, Sinbad, Aladin) eta abarretan agertzen zaigu harreman hori. Eta bere azken lanean ere, Atlas sentimentala liburu honetan, arabiarrak ditugu presente.
Aste santuko oporretan Atlasetako Toubkal mendia igotzeko asmoz joan dira Martin eta bere gurasoak Maroko aldera; zoritxarrez, Martinek orkatila bihurtu eta herri batean geratu behar du gurasoek mendia igotzen duten bitartean. Bakardade horretan, Martinek egunkari bat idazteari ekingo dio, irakurtzen ari den Eskua bete izar nobelaren antzeko bat, hain zuzen. Eta horixe dugu nobela hau, Martinek bost egunetan zehar eginiko egunkaria. Edozein unetan koadernoa hartu eta jazotakoak, gogoetak, burutapenak idatziko ditu Martinek. Baita Euskal Herriko lagunei bidaltzeko eskutitzak, entzundako ipuin eta kontakizunen bat edo beste, poemaren bat… edo bertako hainbat lagunekin izandako elkarrizketak ere. Elementu horien guztien artean eginiko masa ederki egosita aurkezten zaigu. Hari fin baten bidez, Martinen baitan ematen ari den aldaketa etengabe baina astiro horren bidez, loturiko elementuek lan ederra eskaintzen dute. Mosaiko zahar eta landutako horien antzera, irakurlea harrituta sentituko da ezer gertatzen ez den nobela batean zenbat gertakari ematen diren ikustean.

Arabiar kultura euskal ikuspuntutik

Martin bakarrik dago Imi Oughlad herrixkan, eta hasiera batean sentimenduak komunikatzeko beharra koadernoak aseko du. Gaztearen beldur, kezka eta pentsamenduen isla izango da koadernoa. Baina orduak pasatu ahala Fatima, Abdelkrim irakaslea, Said eta beste hainbat lagunek beteko dute Martinen bakardadea; era berean, lagun horiekiko harremanaren ondorioz hainbat eta hainbat istorio, gertakari eta pasadizo ezagutuko ditu gazte iruindarrak.
Baina abenturak, maitasun istorioak eta horrelako gertakariak baino intesgarriagoa da, nire ustez, gazte baten ikuspuntutik ematen zaigun arabiar kulturaren berria.
Hango bizimodua, ohiturak, paisaiak, egunerokoak… horiek denak ezagutuko ditugu euskal gazte baten ikuspuntutik; hots, gure bizimodutik eta gure kulturatik.
Martinek, gainera, idazkeraz gain, ilustrazioa darabil bere sentimenduak eta gertakariak azaltzerakoan… eta horren lekuko dira liburuan ageri diren irudi txiki ugari; errealistak eta testuaren osagarri egokia direnak.
Eztia eta ozpina nobela ezagunarekin gertatu bezala (bada haren aipamenjolas ezkutu bat), ziur gaude oraingo obra honetan ere irakurle gaztea pozik egongo dela gazteen benetako interesak (maitasuna, sexua, norberaren garapena, lagunak…) ederki landuta agertzen direlako nobela honetan.

Elkar argitaletxeak tamaina txikiko liburuak argitaratzeari ekin zion, Ereinek lehenago egin zuen bezala. Modu oneko liburuak dira guztiak, merke samarrak, eta arratsalde bateko edo biko irakurketa ziurtatzen dute. Ez gehiago, orrialde kopurua ez baita handia oso. Hasi eta bukatu, horixe dute helburu. Asko irakurtzeko ohiturarik ez duen edo eta betarik gabe bizi den jendearentzat aproposa. Elkarrek bere sail txiki honetan argitaratu dituen liburuak hauek dira: Harkaitz Canoren Radiobiografiak, Patxi Zubizarretaren Bihotzerre,Edorta Jimenezen Hemen datzana da, Hasier Etxeberriaren Alajaineta, Pablo Sastreren Kontratua eta Xabier Mendigurenen Opor ezberdinak.
Patxi Zubizarretarena hartu dut aipagai, gaur egun euskal letretan dantzan dabiltzanetan interesgarrienetakoa iruditzen baitzait, batez ere gazteentzat idazten duenean. Irakurleak liburu polit bat irakurri nahi balu, har dezala Eztia eta ozpina. Ez zaio damutuko. Dena dela, liburu honetara bildu dituen ipuinak ez dira berez gazteentzat, nahiz eta gazteek oztoporik izan ez irakurtzeko orduan. Baina beste jenero bati dagozkionak dira. Hauexek izenburuak: Bihar ez diot amari huts egingo; Martxoak 7; Ametsa, gorputza eta eskutitza; Amodiozko zorabioa.
Ipuinak irakurri ahala, hitz batzuk etortzen zaizkit burura, mugarri gisa: Cortazar, ezustekoa, ametsa, desioa. Hitz bakoitzak ipuin bat definitzen du. Cortazar hitzak lehen ipuina, Bihar ez diot amari huts egingo. Omenaldi modukoa iruditzen zait, Patxi Zubizarretak Rayuela idatzi zuenari egiten diona. Martxoak 7 ipuinak badu berak ere giro antzekoa du: zita bat, ezusteko, patua jolasten pertsonaiekin, baina hondo-hondoan maitasun istorio bat, gauzatu ezin den pasioarena. Ametsa, gorputza eta eskutitza, triptiko bat da, hiru zatitan banatua alegia. Amodioak biltzen ditu hiru zatiak; hobe esanda amodiorik ezak. Amodiozko zorabioa, liburuko gordinena. Desioa dabil harat-honat pertsonaien artean nahastuz, haien adimenak berotuz, haragi izan nahian.
Ipuin hauetan ez du lortzen Patxi Zubizarretak gazteentzat idatzitako besteetako edertasuna. Ipuinak ondo idatzita daude eta egituraz zuzenak diren arren, (Patxi Zubizarreta oso estilista da) zerbait falta zaie. Ez dute uzten irakurri ondorengo liluramendurik. Zerbait falta zaie. Beharbada espazio gehiago beharko zuten. Estu geratzen dira, neurri handiegiko zapatak kutxa txiki batean bezala.

Sorpresa harrigarria da idazle ordiziarrak hasieratik eskaintzen diguna, izan ere, Marokkoko gazte bati ematen dio istorioa lehen pertsonan kontatzearen ardura. Bere munduaren ikuspegitik emango digu Ipar Afrikan bizi diren Magreb inguruko pertsonen bizitzaren berri. Gazte honen helburua, bere herriko askorena bezala, Europara —Frantziar Estatura— etorri eta aberastea da.
Helburu horren pean joango da bidaiarako dirua lortzeko lan bila Rabatera eta bere ahotik jakingo dugu europar turistekin duen harremana, poliziaren errepresioa, amodioa ezagutzea, Gibraltarreko estugunea zeharkatzearen zailtasuna, euskalerriratzea, Bidasoaren muga… Hala eta guztiz ere, atzerritar baten eskutik zuzenean bere ikuspegia jasotzea ezohikoa bada ere, liburuto honen garrantzia egilea saritua izatera eraman duen arrazoian datza: kontatzearen plazerra.
Egungo euskal idazleen artean, Patxi Zubizarreta kontagile onenetarikoa da, erakargarrienetarikoa. Artifizio handirik gabe, irakurlea istorioaren barruan murgildu egiten du eta estilo erraz eta eraginkor batean bereganatu egiten du, gazte marokkoarra ia lagun bihurtu arte. Batzuetan Ekialdeko ipuin zaharren xarma, bestetan amore fina, istorio aldetiko ezusteak… baina gauza guztien gainetik ia-ia bisuala den kontakizuna, kontalarien tradizio magikoari eusten diona eta arrakastaren giltza, agian, bere soiltasunean duena.
Ipuin luze baten modukoa da liburuska hau eta ordiziarrak ederki erakusten du ipuinen teknika goitik behera menderatzen duela.

Oso gustora hasi nintzen liburu han irakurtzen. Lehen ataleko lehen kapitulua —”Urruneko pikoak”— oso ederra iruditu zitzaidan. Bikaina. Erritmo ezti eta patxadatsuz kontatzen dizkigu hor Patxi Zubizarretak Marokkotik ihes egin nahi duen Selim Al-Qadi gaztearen gora-beherak. Ezezaguna zaigun mundu bat jartzen digu begien aurrean idazle ordiziarrak, eta ez da, hala ere, hori bere meriturik handiena, kontaketa eramateko duen modu leun, gozo eta ederra baizik.
Lehen ataleko bigarren kapitulua —”Bertaratu eta…”— pixkatxo bat kaxkarxeagoa iruditu zitzaidan. Gertakarien erritmoa biziagoa da, baina ez du —horrexegatik beharbada— lehen atalak adinako edertasunik. Eta badu beste akats bat ere, kontaketatik urrunago sentiarazi ninduena. Selim eta Estherren arteko amodioaren gozotasun nire ustez gehiegizkoa, aukeran ederregi eta ez oso sinesgarri egin zaidana.
Liburuko protagonista nagusia den Selimen berri zuzenik ematen ez duen bigarren ataleko lehen kapituluak —”Iraganaren katea”— are gehiago urrundu ninduen kontaketatik. Gehiago esango nuke: liburutik kanpora atera ninduela sentitu nuen. Bi motiborengatik: Estherren gora-beherak ez zitzaizkidalako Selimenak bezain interesgarriak iruditu, eta, batez ere, gora-behera horiek ez zirelako bat etortzen narrazioaren ordura arteko giro eta tonu nagusiarekin. Beste zuhaitz baten adarrak ziren haiek.
Azkenik, “Ttipi-Ttapa” aldizkariko elkarrizketa apokrifoa den bigarren ataleko bigarren kapitulua ere —”Bidasoako paterak”— kontaketa nagusitik kanpo zegoela iruditu zitzaidan, eta epilogo gisa baino ezin zela hartu, ez beharbada guztiz desegokia, oso sinesgarria ez izan arren irudimenez landua eta keinu ugariz josia baitago.
Oso gustora hasi eta gero behera erori zaidan narrazioa da, beraz, Patxi Zubizarretaren “Eztia eta ozpina”, barru-barruan sarrarazi eta gero kanpora egotzi nauena, nahiz eta oso-osorik —hasieratik bukaeraraino dena bat da horretan behintzat—, prosa ederrez eta txukun-txukun kontatua dagoen, eta tarteka-marteka —liburu guztian zehar hori ere— pasarte benetan eder eta aberatsak irakurtzeko aukera ematen duen (142. orrialdean errealitatea eta unaifrakak konparatuz idatzitakoa, esate baterako). Badu derrigor aitortu beharreko beste meritu bat ere liburuak: azken orduko albiste eta errealitateekin lotutako aipamenak oso egoki txertatu ditu narrazioan Zubizarretak (Miarritzeko Goi Bileraren eta La Negresse auzoaren aipamena, esate baterako, 143. orrrialdean). Izan ere, ofizio eta sentiberatasun handiko idazlea baita, dudarik gabe, Patxi Zubizarreta, eta liburu honetako orri guztietan ere nabari da hori, nahiz eta narrazioaren bilakaerak, lehen azaldu dudan legez, kontaketatik pixkana-pixkanaka urrundu egin nauen.

Patxi Zubizarretaren aurreneko nobela hau erabat optimista da, gutxitan bezalakoa. Bidaia paralelo biren kronika da, baina bidaiak berak garrantzi gutxienekoa dirudi, Marokko-rainoko bidea peregrinaje ia izpiritual modura planteatuta dago, aitzaki formal bezala bi mutur nagusi agertzeko: protagonisten sustraietan dagoen iraganaldia, eta topagune gertatuko den helmuga.
Nobelako pisu haundiena Marie alemandarra eta Joxe euskaldunaren iraganaldiko pasadizuek hartzen dute, eta berorien pisuak kasik anekdota hutsa izatera mugatzen dute bidaietako istorioa. Aro berri bati ekiteko arrazoien pilaketa gertatzen dira iraganaldiko pasadizuok, punto eta aparte berria suposatuko duen Marokkoko enkontrua indar afektiboz kargatuko duen flash-back metaketa.
Patua edo kasualitatea izan daiteke Marie eta Joxe elkartuko dituen enkontrua aurreikustarazten duena. Pertsonaien izpiritu hippie dominanteak patua dela sinistera gamaramatza, baina nobelaren estiloak eta tajukerak bigarrena sujeritzenago dute. Edozein kasutan, bukaera hori gabe zentzurik ez luke nobelak. Ikuspegi horren ildotik, enkontru hori ia magikoa da, elkar hizketarik ez dago hitzek magia hori zapuztu zezaketelakoan, enkontru baino hurbilketa delako, topaketarekin batera amaitzen delako nobela (nobela bukatu baina bizimodu berri baten hasiera dela pentsa daiteke).
Patuaren marka eta aipatutako izpiritu nagusiaz aparte, bi elemendu dira nobela gorpuzten dutenak. Bata, Marie eta Joxeren historia azaltzen diguten gertaerak, bi klabetan kondatuta: poetikoa eta umoristikoa. Gertaerak tragiko aldera jotzen duenean, tonu poetikoz ematen du Zubizarretak. Gainerakoetan, pasadizo umoretsuak erreskatatzen ditu, txiste hutsak askotan. Guzti horrek gaxte izaera indartu egiten dio nobelari. Patxik hizkuntzaren erabilerari berebiziko garrantzia eman diola begibistakoa da, azkenik, baina batzutan hizkuntz jolas horiek doanezkoak dirudite (izenburuaren hitz-jokua kasu). Elemendu ugariz osatutako egitura orekatuak ematen dio nobelari oinarririk sendoena.

Bizitzak maiz tren baten leihatilatik bezala gauzak igarotzen ikustera bultzatzen gaitu; arin, erreflexiorako betarik izan barik, edo nahi gabe. “Bizitzaren trena”, “azken trena” eta horrelakoak ere entzun ohi ditugu. Behin eta gehiagotan tren hitza erabiltzen dugu, eta ez da kasualidade hutsez. Patxi Zubizarretak (Ordizia, 1964) 2002ko Ignacio Aldecoa ipuin saria irabazi zuen, orain argitaratzen den lan honekin, non Vigo-Hendaia espresan doazen bidaiari batzuen gorabeherak kontatuko baitizkigu; horretarako Barrikadak izenburua aukeratu du. Barrikadak, trabak, aurkituko ditugu, ez bakarrik manifestariek Ordizian jarritako itzela, baizik eta ageri diren bost kontakizunetako gizon-emakumeek euren bizitzetan aurkituko dituztenak ere. Eta hauek izango dira interesa piztuko dutenak irakurlearengan. 80ko hamarkada mugitua aukeratu du Zubizarretak lana kokatzerakoan, eta kontakizun bakoitzari hasiera emango dio beste autore baten zita batekin. Lagumnina utzi duen Tareixa, Darocako ziegara itzuli nahi ez duen Miguel, guardia zibil gazte bat… Tunelak, neguaren iluntasuna, gutunak, puntu eta aparteak (”horixe behar zuen emakumearen bizitzak. Eta horixe behar zuen nireak ere”)… Nahiz eta idazleak aurkezpenik ez behar, gogoratuko dugu haur eta gazte literatura landu izan duela batik bat. Helduentzat idatzitako liburuen artean, Bihotzerreak, Jeans-ak hozkailuan eta orain irten berri den Barrikadak honen egilea da, Antton Olariagaren ilustrazioekin datorrena.

Urruneko erresuma batean, diru kopuru ederra zela medio, kalifa aguretu batek neskatila inuzent eta xalo batekin esposatzea lortu zuen. Urte gutxiren buruan, kalifa hil, eta neskatila, ordurako emakume lirain, erresuma hartako buruzagi bilakatu zen.

Aberatsa eta xarmanta izaki, luze gabe printze, kalifa eta jauntxo asko joan zitzaizkion ezkontza eskabidea egitera. Baina emakumeak ez zuen aginte edo diru gehiago nahi, agurea ez bezalako gazte maitakor eta jostari bat baizik.

Hala bada, denen harridurarako deialdi zabala egin zuen halako egunetan, halako ordutan, berarekin esposatu nahi zuten guztiak -izan pobre, izan aberats- jauregira ager zitezen.

-Ea, mintza zaitezte -esan zien banaka-banaka deialdiaren egunean-. Hitz egidazue zuen bizimoldeaz, zuen gustuez, zuen lanbideaz.

Hautagaiak mila eta bat gehiago izan ziren eta denek, luze ala labur, dotore ala baldar, emakumeak agindutakoa bete zuten. Baina hark bost gazte bakarrik hautatu: suge enkantatzaile bat, dantzari bat, printze bat, artzain bat eta arotz bat. Eta haiei banan-banan bere geletara deitu zien.

Buruz buru geratzean, eskakizun berbera egin zien bost hautagaiei, eta denak ala denak ere lotsatu eta kikildu egin ziren hitz hauek entzutean:

-Ene aurrean, ni lekuko bakarra nauzula, eta zuk gogokoen duzuen moldean, gizonek bakarka atsegin hartzen duzuen moldean aritzea nahi dut. -Eta neskak hautagaiak xaramelaturik zituenez, hark zer agindu, horixe beteko zutela hitz eman zuten.
Eta aurrena suge enkantatzailea hasi zen. Hura leuntasunik finenaz biluztu, eta txirulaz doinu ezin lizunago bat jo bitartean, bere gerripeko sugea sigi-saga altxarazi zuen. Eta eskuez ukitzen ez zuela, puska batean dantzarazi zuen piztia, harik eta, berez-berez, mizto xuria isuriz otzandu zitzaion arte.

Hurrena dantzariak ekin zion. Deabruak hartua bezala, lurrean pipirika ibili zen, eta jauzika, eta txiribueltaka, eta bien bitartean erantziz joan zen. Noizbait ere larru bizirik geratu zelarik, bere tresna izter artean laztandu zuen, ahora ere eraman zuen -mundua mundu denetik gizasemeei betidanik ukatu izan zaien plazerrik handienetakoa-, eta azkenik ahuspez eta arnasestuka amaitu zuen emakumearen oinetan, haziaren hondarra ahotik zeriola.

Hurrenago printzea saiatu zen. Jauregiko harem-ean nahi hainbat emakume izatera ohitua, hura kosta ahala kosta ahalegindu zen bere aginte makila altxatzen, baina bakarrean ezin.

Azkenaurrena artzaina izan zen. Honek enbor tantai bat atera zuen bere txilabapetik, emakumeak inondik ere izutzeko modukoa, eta ahuntzen errapeetatik bezala, bi eskuez tiraka jardun zuen, esne guztia uholdeka jeztea lortu zuen arte.

Eta azkena arotza heldu zen. Gazteak emakumea lorategietara eraman zuen, azala leuna zuen sahats bateraino. Orduan labana atera, eta hiru sakonune egin zituen enborrean, bi bularren aldean eta bestea besabete bat beherago. Goikoetan pikuondo batetik hartutako bi ale ezarri zituen, eta behekoan txurtena kendua eta erditik zulo zabal samar bat zuen sagar bat. Eta zuhaitza laztandu bitartean, pikuak eta sagarra milikatzen eta jaten hasi zen, astiro, gozo, presarik gabe, Adanek fruitu debekatua dastatu zuen lehen aldia bailitzan. Eta denbora guztian begiak itxirik izan bazituen ere, sagarrean plazerrez urtu behar zuen unean, bera izan zen emakumeari begietara tinko so egin zion hautagai bakarra.

Desiozko begirakune hura jaso ostean, emakumeak ez zuen zalantzarik egin eta arotzari eskaini zizkion bere muinoak eta oihana, bere pikuak eta sagarra. Huraxe zen berak amestu izan zuen gazte maitakor eta jostaria, huraxe bere senarra.

Bizitzea, niretzat, presarik ez izatea da, gauzei begiratzea, besteren kezkak arretaz entzutea, jakinmina eta errukia sentitzea, gezurrik ez esatea, bizidunekin basoerdi bat edo ogi zati bat partekatzea, hildakoen lezioaz harrotasunez oroitzea, gu gutxiesten edo engainiatzen ez uztea, baiezkoa edo ezezkoa ehun arte zenbatu baino lehen ez erantzutea, Donald Ahateak egin ohi zuen bezala... Bizitzea bakarrik egoten jakitea da, gero besteekin egoteko, eta bizitzea nork bere berri ematea da, negar egitea... eta bizitzea barre egitea da...