Beterriko liburua aldizkaria
MIKEL PERUARENAREKIN SOLASEAN


Ereñotzun jaio zen 1978an. Kazetaritza ikasten hasi, ondoren aplikazio informatikoen garapenerako teknikari izateko ikasketak burutu, eta atzera kazetaritzan aritu da lanean, irratian gehienbat. Gaur egun Berria egunkarian dihardu. Zenbait literatur sari irabazi ditu, horien artean 2006ko Irun Hiria olerki saria, eta bi poesia lan plazaratu ditu: Eguraldiaz hizketan (Elkar, 2003) eta Edan ase arte (Kutxa, 2006). 2009an kaleratu zen bere lehen eleberria: Ez obeditu inori (Susa).

Kubako gerratik maingu itzuli zen Sotero Mujika bertsolaria du protagonista XIX. mendearen amaierako Donostian kokaturiko istorio honek; haren ahotik kontatuko du Peruarenak, besteak beste, gerra hark euskaldunei ekarritakoa.


Sotero gizarajoa, a zer bizimodua…

Dena ondo ateratzen zaien pertsonekin istorioak egitea konplikatua da, niri ez zait halakorik bururatzen behintzat. Noizbait pentsatu izan dut gauza onak gertatzen zaizkion jendearekin istorioren bat egin beharko genukeela…, baina ez dut uste horrek saltsa handirik duenik. Horrelaxe sortu zen Soterorena… Nahiko erretxina da, baina erretxina izateko motiborik badu, ezta?





Inguruan dituen beste biek bultzatuta sartzen da konspirazioaren kontuan ere, eta azkenean badirudi berak bakarrik sinesten duela benetan horretan …

Zerbaiti heldu behar. Denok heldu behar izaten diogu zerbaiti, batzuek kirolari eusten diote, beste batzuek drogei, beste batzuek politikari… Bakoitzak bere heldulekua topatzen du. Soterok ere berea topatu zuen, baina gaizki atera…





Bada esaldi bat egoerak samurretik gutxi duela isla dezakeena: “Eseri ginen zakurraren ipurtzuloan Frantsesa, Estudiantea eta neu: poeta erbesteratua, itzultzaile bizargabea eta trobadore maingua”. “Zerrenda ederra”, gaineratzen duzu ondoren…

Hor justifikazioa aurki liteke akaso, neurri batean behintzat. Lagunek esan izan didate: “Zein zelebreak diren hirurak, hain ezberdinak, zuk uste duzu posible izango litzatekeela hiru horiek elkartzea?”. Ez dakit, nobela bat da, eta elkartu ditugun unetik posible izan beharko du. Hori sinesgarria egitea zen kontua, eta horretarako horrelako makulu batzuk erabiltzen dira. “Zerrenda ederra”, pentsatuko zuten. Bada, zu ere irakurtzen ari zarenean agian pentsatzen ariko zara, “zerrenda ederra”…





Lekuaren izenak ere badu berea…

Hori askok esan didate… Ez dakit, “segizazu zakurraren ipurtzulora!” esan ohi da… Hortxe jarri dugu, bada, zakurraren ipurtzuloa. Ez nion buelta asko eman, eta geroztik jende askok galdetu dit horri buruz, baina gehiegi pentsatu gabe jarritako izena da.




Zergatik kokatu duzu nobela XIX. mende amaierako Donostian?

XX. mende guztia gerra egiten pasa dugula iruditzen zait, eta gerren historia hori ez dago oso arakatuta, euskaldunak zein gerratan egon garen… Erakargarria egiten zitzaidan; beste gai batzuk ere badaude hor eta gordeta dauzkat akaso egunen batean lantzeko, beste garai batzuk… Gerra karlistei buruz idatzi da, 36koari buruz ere dezente, baina beste gerra batzuez ez dugu ia ezer idatzi, eta horien artean Kubakoa bereziki oso utzita dago, ez dakit, galdu egin genuelako edo lotsaz… Horrez gain, garai baten bukaera eta beste baten hasiera ere bada Kubako gerra. Karlistaden ondorengo guda inperiala da, euskaldunak han egon ginen inperioarekin gerra egiten eta galdu egin genuen. Hortik beste garai batera pasatzen gara, aro modernoago batera, beste gatazka sozial eta politiko batzuk sortzen dira… Gerra horrek trantsizio aldi hori markatzen duela uste dut; Espainiak koloniak galtzen ditu, eta beraz, barruko politikan zentratzen da. Ekonomiari dagokionez, kanpoan egondako diru asko hona itzultzen da; Kuba independentea baldin bada ez zaie hainbeste interesatzen, eta diru horrekin hemen industria indartzen hasten da, horrekin eta beste batzuekin ere bai, baina bere eragina izan zuen hark ere. Oso garai interesgarria iruditzen zait XX. mendearen hasierara begira jartzeko. Eta Donostia zergatik? Gehien ezagutzen dudana delako. Ez da erraza ehun urte atzera egin eta hiri bat nolakoa izango zen irudikatzea, leku-izenak… Badaude plano eta antzeko beste hainbat material, baina ez da erraza. Gauza bera Bilbon egin izan banu galduta egongo nintzatekeen, askoz ere lan gehiago egin beharko nukeen. Donostia gehiago ezagutzen dut, eta errazagoa suertatu zait. Beste leku batzuetan ere egin zitekeen, eta egin liteke; eta oso interesgarria da egitea, baina agian bilbotarrek egin beharko dute Bilbokoa, edo ni baino jantziagoa den batek…




Eta bilaeta horretan bereziki zure arreta erakarri duen ezer? Dokumentazio lan mardula egingo zenuen, noski...

Ez dakit zenbateraino… Dokumentazio lana ez da sekula bukatzen, momentu batean, nazkatzean edo nahikoa duzula iruditzen zaizunean, idazten hasten zara. Ez dakit asko egin dudan edo gutxi egin dudan, beharbada gehiago egin beharko nukeen, gauza batzuetan ez naiz guztiz seguru aritu. Ez dakizu oso ondo noiz amaitu behar duzun edo noiz den nahikoa. Baina momentu batean idazten hastea erabakitzen duzu. Datu bilaketa horretan bitxia izan da denbora gutxian leku-izenak nola aldatu diren ikustea, orain galduta dauden izenak. Adibidez, Txubillo mendia, Igeldokoa; bada inprimategi bat Txubillo izena duena, arrastoren bat mantentzen da baina…





Nora jo duzu dokumentatzeko garaian?

Abiapuntua Kubako gerrari buruzko bertso bilduma bat izan zen, Antonio Zabalarena; bertan azaltzen diren bertso batzuk liburuan sartu ditut, besteak beste, Otañorenak. Garaiko prentsa ere irakurri dut. Eta gero liburuak, baina egia esan irizpide handirik gabe; liburutegira joan eta balio ziezadakeen zer zegoen begiratzen nuen. Adibidez, Txillardegiren liburu batekin bueltaka ibili nintzen, orain ehun urte Antiguo nolakoa zen azaltzen zuena…





Zenbait kritikok Koldo Izagirreren Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri liburuarekin lotu du zure eleberria…

Garaiarengatik izan dezake lotura, Canovas del Castilloren hilketaren ingurukoengatik; egia esan, horri buruz ez da gehiegi idatzi. Gero lagun batek esan zidan irakurritakoan: “Izagirrerekin konparatuko haute, kafe bat jokatuko diat hala egiten badute”. Zor diot kafea oraindik. Ohore bat da Izagirrerekin konparatzea.





Maria Cristina da Espainiako erregina, Maria Kristina da Soteroren astoa, eta Maria Cristina agertzen da Soterok Kubako insurrektoei ikasi zien abestian.

Apropos jarri nion izen hori astoari, Soteroren mendeku gisa-edo... Beti gelditzen zaizu zalantza, baina badirudi Maria Cristinaren abesti famatu hori benetan horrela zela, badirudi handik datorrela, hala jaso nuen behintzat.





Azkenean Maria Kristina astoa hiltzen da, Maria Cristina erreginak bizi-bizirik jarraitzen du eta konspirazioa ezerezean geratzen da. Hasieratik garbi al zenuen dena hutsean geratuko zela?

Bai, aurkakoa beste gauza bat egitea izango baitzitekeen gainera. Nire kasuan historiak pisu handia izan du, hasieratik garbi nuen ezin nuela historia aldatu, eta banekien ez zela horrelako ezer gertatu. Nire hipotesia hauxe zen: Garai hartako Donostian bizi zirenen baldintzak kontuan hartuta (ahora eramateko gauza handirik gabe, denak lurrean barrena arrastaka eta besteentzako lanean…), inori ez ote zitzaion burutik pasatzen erreginari labankada bat ematea? Izan ere, maiz etortzen zen hona, eta gaur egungo segurtasun neurririk ez zuen izango seguru asko. Gaur egun politikariak, enpresariak…, gotorlekuetan bizi dira, oso babestuta daude, jendearengandik oso aparte; baina garai hartan, dirudienez behintzat, askoz gertuago zeuden. Gainera, beste toki batzuetan gertatzen zen halakorik: Italian, Frantzian, Errusian… Beraz, horixe zen hipotesia, alegia, inori ez ote zitzaion burutik pasako horrelako gauza bat egitea, baina jakinda ez zela gertatu.





Beraz, hortik abiatuta etorri ziren pertsonaiak eta gainerakoak…

Egia esan, orain ez dakit. Hilabete batzuk pasa nituen pertsonaia batzuekin bueltaka, garaiarekin, lekuarekin, hipotesi horrekin…, eta ez dakit zer izan zen lehena. Osagai guztiak gehitzen joan ziren eta momentu batean esan nuen: “Ez dela gertatuko badakigunez, goazen gertatu ez dena kontatzera eta gero azal dezagun nola iritsi diren pertsonaia horiek egoera horretara”. Hasiera-hasieratik kontatzen da ez dela gertatuko, eta hori ikusi nuenean hasi ziren pertsonaiak hobeto definitzen.





Konspirazioak huts egin ondoren, Estudianteak ere burutazio haietaz lotsatu egiten dela esango dio Soterori, hau are gehiago ondoratuz. Une batean aipatzen da negu hark Kubaren independentzia eta jela gogorra ekarri zituela, eta garaiz eta tamaina egokian datorren jelak lurreko zomorroak garbitzeko eta belar txarrak ihartzeko balio dezakeela. Beharbada, egoera hobetzen hastera zihoala iradoki zezakeen horrek baina…

Ez, ez dago horrelakorik. Jelarenak beste azalpen bat du. Kontua da kezka handia neukala urteak eta data zehatzak ez aipatzeko. Zeharo artifiziala egiten zait hori: “1899ko urtarrilaren 1ean Soterok...”. Garaia zehazteko modu bat bilatu behar nuen, baina data eman gabe. Eta horixe bururatu zitzaidan, urte berriak Kubaren independentzia ekarri zuela. Baina esaldia oso artifiziala gelditzen zitzaidan, hala ere, eta behar nuen beste elementuren bat gehitu, Soteroren imajinariotik gertuago egongo zena, eta horregatik aukeratu nuen izoztearena. Ez dakit justu garai hartan izozte handirik egin zuen edo ez, baina aitzakia ematen zidan, esaldia leuntzeko, Soteroren esanetan hain artifiziala ez gertatzeko.





Zatika eman diozu istorioa irakurleari, denboran etengabe jauziak eginez. Zergatik aukera hori?

Ez dakit oso ondo nola hasi zen. Lehenbizi atal hori idatzi nuen, gertatu ez zena kontatzen zuena alegia, eta ondoren banekien atzeraka hasi behar nuela, horra nola iritsi ziren azaldu behar nuela. Niretzat nobela idaztea gauza berria izan da, eta ez nekien oso ondo nola egin behar nuen; oraindik ere ez dakit nobela nola idazten den, probatzen ari gara… Narrazioak eta poemak idatzi izan ditut, eta horietan tonua mantentzea errazagoa da, bizpahiru egun edo astebetean idazten baituzu, eta tonua mantendu egin dezakezu. Baina lan batean puntu berdinari bueltaka urtebete edo bi pasa behar badituzu, nola mantentzen da tonua? Nola lortzen da esan duzunarekin kontraesanean ez erortzea? Nola josten duzu dena zentzuz? Beldur handia nion horri. Baina momentu batean konturatu nintzen atalka kontatzea posible zela, hau da, ez zuela zertan denak tonu bera mantendu, tonuarekin jolas nezakeela pasarte bakoitzean kontatu nahi nuenaren arabera. Liberazio handia izan zen niretzat, haizea hartu nuen, eta pasarteka joatea erabaki nuen. Eta pasarteka joate horretan sortu zen ideia hori, ez zuela zertan dena lineala izan alegia. Idazten ari nintzela ahozko kontaera ere halakoxea dela konturatu nintzen, eta behin hartaz jabetu nintzenean ahalegin bat egin nuen horretara eramateko. Pasarteak ere horrela kontatzen ditugu askotan; oso garrantzitsuak iruditzen zaizkigunak behin baino gehiagotan kontatzen ditugu. Aldiz, beste xehetasun batzuez behin bakarrik gogoratzen gara, edo ez gara gogoratu ere egiten, eta horregatik liburuan gauza asko kontatu gabe daude. Beste kasu batzuetan ez dugu astirik eta bi minututan kontatzen dugu kontatu beharrekoa, edo ordu erdi dugu eta lasaiago kontatzen dugu, xehetasun gehiagorekin… Horrekin jolastu dut pixka bat.





Akademiakide batek jauzika joate horri buruz ziharduen iritzi batean:“Egitura konplexua du, baina era berean horrek eskatzen duen esfortzuak (txikia dena, badaezpada ere) liburua erakargarriago egiten du. Etorkizunean irakurle izango nauzu, bai horixe”.

Bi aldeak dituela uste dut. Jende askok aipatu dit hori, denbora salto horiekin zailtasunak izan dituela. Baina aldi berean, istorioa norbera osatzen joatea plazera dela uste dut. Denbora jauzi horiek daudenez piezak zuk lotu behar dituzu, zer datorren zeren aurretik eta ondoren. Irakurlearen eta idazlearen artean sortzen den jolas bat da, eta jolas horretan piezak lotze horrek beste plazer bat sortzen duela iruditzen zait; ahaleginak edo esfortzuak beti dakar plazera.





Aurretik poesia zenuen idatzia, lehen eleberria duzu honako hau. Ezberdintasun handia bata zein bestea egiteko garaian, ezta?

Bai, konstantzian batik bat. Burua etengabe ari zait bueltaka, gauza gehiago bururatzen zaizkit eta lehenbailehen lotu nahi ditut, ihes ez egiteko eta beste gauza batzuekin hasteko. Urtebete eskas aritu naiz bete-betean idazten, ez zait luzea egin, baina bai oso intentsoa. Ia egunero orduerdi edo ordubete behintzat eskaini diot, eta egunen batean ezin banuen irrikatan egoten nintzen hurrengo egunean ordubete noiz aterako… Oso nekagarria izan da azkenerako. Poemekin beste kontu bat da, lasaiagoa; etorri ahala idazten ditut, handik puska batera berriz ere hartu…





Askotan berrirakurri al duzu idatzitakoa?

Dezentetan, bai, eta bukaera aldatu... Nahiko zorrotza naiz, ikusi egin behar dut, belarrira gaizki egiten badit… Buelta asko ematen dizkiot, era batera idatzi, gero aldatu eta lehen bezala jarri, gero berriz aldatu…





Kuriositatez, zein zen aurreko bukaera?

Ez dugu esango, irakurleak beste bukaera bat imajinatu nahi badu ere.





Zeuk esana: “Aspertu egiten gara batzuk, ez daukagu beste afiziorik eta horrelaxe xahutzen dugu denbora, idazten”.
Batzuetan garrantzia asko ematen diegu egiten ditugun gauzei... Inguruan zortea dut, lagunak futbolzaleak baitira eta ez literaturzaleak. Hori garai batean oso gaizki bizitzen nuen, baina uste dut zortea dela, egiten duguna pixka bat erlatibizatzen laguntzen baitu. Ez gara hobeak edo okerragoak futbola gustatzeagatik edo literatura gustatzeagatik, zaletasunak besterik ez dira. Gurea hau da eta zer egingo diogu, bada! Batzuetan badugu jendea geurera ekarri behar hori, irakurri, irakurri... Irakurriko dute nahi badute, pertsona hobeak egiten al gaitu ba irakurtzeak? Agian bai, agian ez.

Nahi eta ezin baten istorioa, ahozkotasunetik asko duen hizkera literarioan emana. Bertsolari maingu bat, poeta erbesteratu bat eta estudiante bizargabe bat. Taberna zokoko solasaldiak. Desioak eta beldurrak. Bizi eta zehatz idatzi du. Eta zehatz bai, baina lasai hitz egiten du Mikel Peruarena (Ereñotzu, Hernani, 1978) idazle eta BERRIA egunkariko kazetariak.

Lehen nobela duzu eta denboran atzera egin duzu kontakizuna osatzeko. Zerk erakartzen zaitu duela ehun urte pasatxoko Donostialde hartatik?
Gauza askok erakartzen naute. Historiaren zalea naiz. Sarri irakurtzen ditut garai bateko testuak, idazle klasikoak, egunkari zaharrak... Hain ezagunak ez diren gauza batzuk, edo literaturan hain presente egon ez diren garai eta leku batzuk agertu nahi nituen. Garai hura interesgarria iruditzen zait, gerra karlistaren ondoren hasi zirelako sortzen gaur egun oraindik bizi ditugun zenbait gauza: Donostia turistiko hori dago, orduantxe hasi zena zabaltzen; gatazka sozialak; sozialismoa eta komunismoa, Donostian modu apalago batean akaso; abertzaletasuna modu antolatu batean...

Garaia bera interesgarria da, bai, baina zuk kontatu nahi zenuena kontatzeko testuinguru egokia ere bai, ezta?
Ez dakit oso ondo nola izan den prozesua, istorioarekin berarekin garaia ere interesatzen zitzaidan eta. Ez dakit oso ondo zer izan den zeren ondorio, edo zer etorri den zeren atzetik.

Gure literaturan Kubako gerrak ez du leku handirik izan. Istorio honetan, aldiz, oso presente dago.
Bai, eta horren inguruan badaukat teoria bat, nahiz eta ez dakidan zuzena ote den. Iruditzen zait lotsatuta gaudela gerra horretan egon izanaz. Gainera, galdu egin genuen. Akaso espainiarrentzat irabazi izan bagenu, gehiago azalduko zatekeen. Memoria historikoaren inguruan asko idazten ari da azkenaldian, 36ko gerrari buruz, batez ere, eta gerra karlistei buruz ere idatzi izan da. Baina tartean badaude kasik 60 urte, eta tarte horretan zerbait pasatuko zen ba!

Sotero Mujika bertsolaria edo bertso jartzailea da protagonista nagusia. Haren ahotan bakarrik ez, testuan, zure idazkeran, ahozkotasunak leku handia du. Garai haien testigantza modura ala ahozkotasunaren aldeko apustu modura?
Biak. Garai horretan eta leku horretan kokatua izanik, ezinbestean izan behar zuen horrela. Iruditzen zait dezente pobretu zaigula hizkuntza, eta ahozkoa batez ere... Nik amonari entzuten diot, hura kutsatu gabe dago, eta hark erabiltzen ditu forma batzuk ia galdu direnak. Gaur egun erabiltzen baditugu, geratzen dira halako hizkera jaso batenak balira bezala. Kuriosoa da. Normalean beste hizkeretan ahozkotasuna txertatzen denean, jerga moduan edo geratzen da, eta kasu honetan, alderantziz. Hizkeraren bizitasuna galtzen ari garenez, iruditzen zait forma arkaiko horiek erreskatatu beharko genituzkeela.

Erritmo jakin bat ematen dio horrek liburuari. Bizia.
Idazterakoan ez naiz kontziente izan, baina gerora konturatu naiz esaldi motzak daudela batez ere. Soteroren hitz egiteko modua da, azken finean.

Ginbaila, gerruntzea, toxa, iraztorra, aztal uhalak, astarkak, lebita... Lexikoari asko erreparatu diozu.
Bati eta besteari galdetuz jasotakoak dira, edo irakurritakoetatik jasotakoak. Hitz bakoitzak badu bere istoriotxoa, gainera. Esaterako, ginbaila txapela da, ez da beste ezer, baina Sotero eta estudiantea bereizteko erabili dut. Estudianteak ginbaila erabiltzen du eta Soterok txapela. Belarria zaharrengan jarriz gero, konturatzen zara hitzak egon badaudela.

Taberna zuloan elkartzen diren hiru pertsona aski ezberdin dira protagonistak. Hiru nortasun, baina helburu bat.
Helburu batek biltzen ditu, baina motor desberdinek. Badago lan bat pertsonaia bakoitza zergatik sartzen dudan istorioan, nahiz eta gero ez den oso agerian geratzen. Helburu bera izan arren, ez dute elkar ondo hartzen hura lortzeko, hain zuzen ere, motor desberdin horiengatik, bakoitzak bere interesak dituelako.

Irakurketa gaurkotu bat eginez, esan liteke nahiz eta helburu bera izan sarri zein zailtasun izaten diren elkar hartuta aurrera egiteko?
Bai, ezin baten kronika da azken batean, eta nire asmoa hori izan da, garai hartako pertsonaiak dira, baina asmoak, ametsak eta beldurrak berdinak izan daitezke, gauza asko ez dira asko aldatzen eta. Nire ahalegina izan da ez nobela historiko bat egitea, baizik eta garai hartako jendea nola bizi zitekeen, zer sentitzen zuten azaltzea. Eta orain dela bost urtekoak balira bezala tratatzen saiatu.

«Aurrera begiratuko zuen gerorako zerbait zuenak. Besteok atzera begiratu behar», dio protagonistak. Denbora narratiboan ere badago jolas bat, atzera eta aurrera...
Bai irudipena daukat atzera begiratzen dugula aurrera begiratu ezin dugunean. Pertsonaia iraganean ari da. Eszena bat hartu eta hura kontatzen da hasieran, eta zer gertatuko den badakigunez, horra nola iristen den kontatzea da erronka. Ea kapaz garen kontakizun interesgarri bat egiteko, jakinda zer gertatuko den. Ahozkotasunean ere gauzak horrela kontatzen dira sarri, zatika, eta denboran aurrera-atzera eginez.

Ahozkotasunaz gain, izan duzu beste erreferentzia literariorik?
Erreferentzia jakinik ez, baina bai antierreferentziak: gure apaizek idatzi zituzten euskaldun zintzoen kronika luze haiek. Kontatu digutena da gu euskaldun jator-zintzoak izan garela, eta kanpotik etorri direla eta dena izorratu digutela. Eta antierreferentzia horri buelta ematea zen asmoa, mito horri antimitoa sortzea-edo. Horregatik behar nuen halako pertsonaia zakar samar bat, inori zuzen obeditzen ez diona.

Eta zuk, idazterakoan, inori edo ezeri obeditzen al diozu?
Neure buruari. Oso idazkera inpultsiboa daukat, oso barrutik ateratzen zaidana. Ez daukat oso teorizatua zer esan nahi dudan.

Poesia zenuen argitaraturik orain artean. Genero aldaketak lanketa aldaketa eta kezka aldaketa ekarri al ditu berekin?
Bitartean ipuin batzuk idazten- eta aritu naiz, eta trantsizio moduko bat izan dela uste dut. Hor pixka bat soltatu nintzen, eta soltura hartu dudala uste dut. Eroso sentitu naiz arlo horretatik. Eta konturatu naiz gauza asko dagoela kontatzeko, eta uste dut kontatuko ditudala aurrerantzean ere.

Antza denez egile ezezagunaren testu batetik aterata dago Mikel Peruarenaren nobela honen izenburua, Ez obeditu inori, ez ironiarik gabe anarkista ingenuo batzuen aldarria eta lema izan litekeena. Istorioa Donostian kokatuta dago XIX. mendearen azken urteetan. Moldiztegi batean (Baroja moldiztegia, hain zuzen) bat egiten dute hiru pertsonaiak: Sotero Mujika, narratzailearen papera egiten duena eta Kuban beso bat galdu zuena; Emile frantsesa, Pariseko Komuna ezagutu zuena, eta izena errazteko Emilio deitzen diotena; eta Alberto, ikasle aberaskumea. Moldiztegian eta taberna batean egiten dituzten bileretan hiru pertsonaiok konspirazioan hasten dira, Angiolilloren suak bultzatuta, Espainiako monarkiaren kontra. Konspiratzaileak dira, baina egia esan, ez dirudite oso trebeak beren ekintzak aurrera eramateko, alde handia baitago mahai gaineko konspirazio batetik benetako ekintza batera. Tirabira horietan, bakoitzaren nortasuna azaleratzen da poliki-poliki. Alberto ikasleak Sotero leziatu nahi du, analfabeto besobakarra letradun bihurtzeko, eginahala nahiko alferrikakoa bada ere. Emilio Pariseko Komunean eskarmentua hartutako gizona da, eta eskarmentu hori baliaturik, ekintza zuzenera pasatzeko gogoa du, gauza horietarako zaharregia bada ere. Sotero… gizajo bat baino ez dela dirudi, azken finean, besteek nahi dutena egitera behartuta sentitzen baitu bere burua. Jakina, halako erdipurdiko konspiratzaileekin nekez eraman liteke aurrera ekintza serio bat eta, egia esan, nobela guztiak ironiaren bideetatik abiatzeko prestatuta dagoela ematen du. Idazleak, ordea, idealismoan jarri du arreta. Idealismoak bultzatzen baititu pertsonaiok erreginaren eta erregegaiaren kontrako atentatu bat prestatzera, eta prestaketa horiek bakoitza jarriko dute bere lekuan. Nahi gabe ere, intelektualen eta ekintzagileen arteko tirabira izango balitz bezala aurkezten da istorioa, eta euskal populismoan ohikoa denez, intelektualak ez dira oso ondo geratzen. Bestaldetik, idazleak modu berezi bat hautatu du gauzak kontatzeko, zeren behin eta berriro bueltatzen baita gertakari berberetara ikuspuntu desberdinak eskainiz, halako moldez non batzuetan irakurleak ez baitaki gertakari bakarraren aurrean ote dagoen. Eta bukatzeko, hitz batzuk izenburuari buruz: Ez obeditu inori bezalako inperatibo bat kontraesana baino ez zait iruditu anarkista batzuen istorio batean.

Ez obeditu inori. Agindua ala aholkua, sano sendoa da Mikel Peruarenak (Ereñotzu, 1978) bere aurreneko nobelari jarri dion titulua. Susarekin eman du argitara XIX. mende amaierako hiru konspiratzaileren istorioa. Formarengatik eta edukiengatik urteko liburu uztak utzi duen lan interesgarrienetako bat.

Bi poema liburu, Eguraldiaz hizketan (Elkar, 2003) eta Edan ase arte (Kutxa, 2006), argitaratuak zituen Peruarenak nobela honen aurretik. Dena dela, narratiba ez da lur ezezaguna berarentzat, ipuin lehiaketa batzuk irabazi baititu azken urteotan. Berria egunkarian kazetari ari da, eta lanera sartu aurretik egin dugu hitzordua. Ez obeditu inoriko garai historikoaz galdezka hasi gara.

1898 eta 1900 artean kokatu duzu istorioa, gutxi landutako garaia euskal literaturan, nik dakidala behintzat. Zergatik urte horiek?
Akaso horrexegatik. Kubako gerra ez dagoelako oso landua, eta niretzako ere nahiko ezezaguna zelako hasieran. Badaude istorio txiki asko, baita historiaren pasarte potoloago batzuk ere, igual eskapatu zaizkigunak; ez dizkiogunak berriro kontatu gure buruari. Oso garai interesantea da, aldaketa garaia: mende berri baten hasiera. Eta ez bakarrik mendea: paradigma berri batean sartzea da, gatazka berri batean.

Trantsizio hori islatzeko egin duzu Sotero protagonista? Ze, berak tabernan ikasten ditu lagunek ekartzen dizkioten ezkerreko ideia berriak.
Soldadu bat nahi nuen, Kubako gerra ere ekartzeko. Nobelak ez du gerra kontatzen, eta akaso merezi luke, baina oso zaila egiten zitzaidan kontatzea. Hura zer izan zen ekarri nahi nuen, eta behar nuen soldadu bat handik elbarrituta bueltatzen zena, ze nonbait, elbarritzen zirenek bazuten lizentzia bueltatzeko. Eta bueno, Sotero den bezalako da... berak erabaki ditu gauza asko.

Historia asko ikertu al duzu nobela prestatzeko?
Bueno, puska bat. Aurretik baneukan lan bat egina: kronologiak, gertaerak, pertsonaiak, istorioak... Poltsa handi bat daukat hor. Eta gaia pixka bat zentratu nuenean hasi nintzen irakurtzen Donostiari buruzko gauzak, gerrari buruzkoak, Parisko Komunari buruz ere nahi nuen hitz egin... Gero istorioak berak eskatu didan ahala joan naiz bilatzen gauza zehatzagoak.

Historialari bati ere utzi zenion liburua publikatu aurretik. Arriskutsua da nobela mende bat atzerago kokatzea?
Beldur pixka bat ematen zidan, ze, klaro, zuk ez dakizu asko garaiaz, baina irakurtzen duenak normalean gutxiago daki; ez du hartu denbora, ezta zuk irakurri duzun gutxi hori irakurtzeko ere. Orduan, hanka sartzen baduzu, arriskua daukazu egi berri faltsuak sortzeko. Egunkarian ere gertatzen dira horrelako gauzak: hanka sartu detaile batekin, eta gero hori gelditzen da hemerotekan gertatutako gauza bat bezala. Poliki eta kontuz ibili behar da.

Hala ere, ez dakit hitz egin dezakegun nobela historiko batez.
Niri errezelo pixka bat sortzen dit bi hitz horiek elkartzeak. Irudipena daukat askotan nobela historikoetan historia gehiago egiten dela nobela baino. Eta zilegi izan liteke, e! Bakoitzak bere interesak dauzka. Baina nik nobela bat egin nahi nuen, historiarekin lotura badaukana, baina nobela bat. Eta horrek eskatzen ditu pertsonaia sendo batzuk, istorio interesgarri batekin, beraien arteko harremanak...

Aldiz, Beñat Sarasolak Berrian egin zizun kritikan nobela pikareskoaren ildoan sartu zuen. Zer iruditzen?
Interesantea da. Ez neukan buruan tradizio bat berritzea, baina beste gauza askoren artean hor zegoen: historian hainbesteko presentzia izan ez duten pertsonaiei eskaini izan zaien literatura da, bertsio ofizialetik kanpoko beste bertsio batzuk izan dituzten pertsonen historia. Alde horretatik erreferentzia izan daiteke.

Nobelaren egitura oso interesantea iruditu zait. Lan asko eskatuko zizun planoekin eta denborarekin egiten duzun joko horrek.
Ez dakit oso ondo nola sortu den. Pentsatu nuena zen, hasi behar nuela kontatzen bukaeratik, erronka txiki bat bezala. “Konta dezagun bukaera, edo kasik bukaera, eta goazen esplikatzera zer gertatu den bukaerara iristeko; ea kapazak garen irakurlea kateatzeko, amaiera jakinda-edo”. Horrela hasi, eta konturatu nintzen memoriak ere horrelako pasadizoak eraginarazten dizkigula. Zuk zure bizitzako pasarte inportanteenak kontatzen dituzu hasieran. Bost minutu baldin badauzkazu kontatzen duzu modu batera; ordubete baldin badaukazu, beste batera. Eta normalean ez dugu ordubete izaten kontatzeko... Idazten hasi nintzen hortan, pentsatu nuen akaso egin nezakeela gauzak ahoz kontatzen ditugunean bezala. Hor sortu da joko hori: hasieran kontatu ditut istorioan mugarriak diren pasadizoak, eta gero, nola denbora gehiago hartzen goazen, detaileak sartzen goaz, istorio batzuk errepikatzen... Jolasa da, azkenean.

Estetika diferentea bada ere, alde horretatik Quentin Tarantinoren filmak ekarri dizkit gogora, Pulp Fiction-eta...
Ez neukan hori buruan, baina kontziente naiz horrelako zerbait dela. Ez neukan Pulp Fiction egiteko asmorik, baina egia da pelikula horrek ireki zuela istorioak kontatzeko beste modu bat-edo akaso, gero oso postmodernoa bihurtu dena; nik esango nuke normalizatu egin dela, topatzen dela hainbat lekutan. Adibidez, liburua idazten bukatu eta gero Alessandro Baricco-ren Zeta irakurri dut, eta gauza bera egiten du: komertziante bat Japoniara joaten da, hiruzpalau bidaia egiten ditu. Ba bidaia bakoitza berdin kontatzen du.

Euskal literaturan ere hain zabaldua ikusten duzu kontatzeko modu hori?
Ba ez dakit. Azkenean, nobeletan saltoak egiten dituzu, ezin duzu dena kontatu. Flash-backak askotan erabili izan dira. Igual egin dudana da, pixka bat muturrera eraman: bukaeratik hasi, gero hasierako pasadizoak jarri, gero lotu pasadizo desbedinak... Horrela atera da.

Nobelako hizkera ere deigarria da. Oso sinesgarria egiten da Soterok erabiltzen duen euskara, oso garai hartakoa ematen du. Pasako zenituen ordu batzuk garaiko testuak irakurtzen ala?
Zaharrekin saiatzen naiz belarria jartzen. Badaude oraindik batzuk gaztelania kutsatu gabeak: oraindik estruktura mentala, lokuzioak-eta, euskarazkoak dauzkate. 80 urteko jendea, 90ekoa... Zehazki nire amona da erreferentzietako bat. Berarekin egoten naizenean, egoten naiz paperarekin, eta beti zerbait berria harrapatzen diot. Harrigarria da, Euskaltzaindia ematen du!

Espresio asko-eta...
Bai, akaso garai batean normalak zirenak galdu egin dira, eta gaur egun hiztegietan daude jasota. Guk hiztegietatik jasotzen ditugu eta ematen du ez-dakit-zer, baina orain dela 50 urte oso normalak ziren. Gertatu zitzaidan “adabaki” hitzarekin. Nire artean: “‘Petacho’ euskaraz esateko formaren bat egongo da ba?”; hiztegira jo, eta “adabaki”. Eta nik: “Auskalo zer asmakizun den hau”. Eta gero amonari entzun nion...

Adabakia.
“Araokia”. Orduan konturatu nintzen gaur egun jasotzat daukaguna, garai batean ez zela. Uste dut hor badaukagula lan bat egiteko, bizia izan den hori erreskatatzen; klaro, kontuz ibili behar da, gaur egun jasotzat dauzkagun beste gauza asko garai batean ez zirelako erabiltzen, asmatuak izan dira. Baina nik ahalegina egin dut.
Estandarizatu egin dugu hizkera. Nik uste literatura egitean saiatu behar dugula estandarizatuta ez dagoen horretara jotzen, klixeetatik alde egiten. Gaur egun corpusa izugarri zabaldu zaigu, gauzak esateko forma zehatzak dauzkagu, eta askotan horretara jotzen dugu. Igual formari arreta pixka bat gehiago jarri beharko genioke... Baina ez dakit hori esatea ausartegia den.

Eguraldiaz hizketan berrirakurtzen bizpahiru poemetan ikusi dut “Gerezien garaia” aipatzen zenuela, Jean-Baptiste Clémenten kantari erreferentzia eginez. Nobelan ere Parisko Komunako garaiak aipatzen dituzte protagonistek, gerezien garaiak. Zure ADN literarioan dago momentu historiko hura?
Ai, Dios! [barre egin du]. Baliteke, ADNaz ez gara konturatzen gainera... Ez dakit, nire obsesioetako bat da nire burua ez errepikatzea. Nobela idazteko arrazoietako bat hori izan da: poesiarekin nire burua errepikatzen ari nintzen. Baina bueno, ezinezkoa da, gai batzuk buruan dauzkazu eta nahi gabe ere atera egiten dira.

Horrek ez du zertan txarra izan, ezta?
Ez, txarra ez, baina irakurleak aspertzeko joera ikusten dut. Idazle batzuekin, batzuetan, sentsazio hori izaten dut: “Hau irakurri diot beste liburu batean”. Nik hori jasotzen badut beste batzuengandik, saiatzen naiz hori ez transmititzen beste batzuei.

Mezuaren esanahiaz ere hitz egin nahi nizun: Eguraldiaz hizketaneko poema batean, Izango da Ien, esperantza bat agertzen zen, gizartea aldatzeko, beharbada iraultza baten posibilitatea... Ez obeditu inori leitu ondoren, ez dakit ez ote den kontrako ondorioa ateratzen.
Litekeena da... Ez dakit posible den ala ez: politikari buruz pentsatzeak geroz eta neke handiagoa sortzen dit. Gertatzen dena da, nobela honetan historiarekin ari garenez, ari garela baldintzapen batekin: ez dela izan. Beraz, esan nahiko banu ere posible dela, ezingo nuke: ez da ezer gertatu; hemen izan gara, izan garen bezala; eta igual horretaz kontziente izan behar dugu, noizbait gauzak aldatu nahi baditugu. Hala ere, bukaera gehiegi aurreratu gabe, uste dut etsipen itxaropentsu bat dagoela. Saiatu naiz bukaera anbiguo samarra egiten. Segun eta norberak nola ikusten duen momentu horretan bizitza, igual alde batera erortzen zaio, edo bestera.

MUTUON GRAMOLA

gurea esan ezin diren gauzez betetako habitazioa da
gramolak eraman zituzten bart
irratirik ere ez daukagu kontrolen berri izateko
horrela ezinezkoa da bizitzea
ekilibrioa galdu eta edonoiz eroriko ote zarenaren
zalantzarik hazi gabe
ezinezkoa da gure habitazioan zalantzarik gabe bizitzea
egunkariak pilatzen zaizkigu izkinan
eta orriak horitzen zaizkie horitzen zaizkie orriak
arratoien ordua da orduan
hezetasunaren zulo azpitik ateratzen dira bazkaltzera
ez dute ezer errespetatzen arratoiek
eta gure preokupazioa da egun egunkarietako orriekin
bukatzean zeri egingo ote dioten hozka

martxa militarren nota ozenak entzuten dira
kaleko gramola inperialetatik eta
argia itzali beharra daukat ene bakardadea ezkutatzeko

ZAURIAK

bainugelan eranzten zarenean
laztanen oroimena alboratu
eta nora begiratu ohi duzu orain?
ikusten dituzu
ireki zaizkizun zauri berriak?
azalaren azpian ezkutatzen dira
eta ez dute merkrominarik behar
odoletan ari dira
kostrak harrotuz etengabe
esan dezakegu
mundua zauri etengabea dela
zure hankartearen hilerokoan
eta ez dela sekula itxiko

ERROTARRIENTZAKO PAPERA I

Eta orain erran zertarako idazten dugun
jendeak gosez hiltzen jarraitzen badu
jendeak gosez hiltzen jarraitzen badu
ogi eske tirokatua kale kantoian
zertarako idazten dugun baldin
liburuak baino merkeago
erosten badira metrailetak merkatu beltzean

erran zertarako idazten dugun baldin eta
pertsonaren legena ezkutatzeko ez bada
baldin eta gezurra betikotzeko ez bada
baldin eta mozorroak zutik iraun dezan ez bada
zertarako idatzi hitz madarikatuok baldin eta
liburuetan argitaratzeko merkeegiak eta
estatuak amiltzeko ahulegiak baldin badira

-- --

Berez apurtzen da nekez osatzen duzuena,
eskuak destinuarekin ukabilka hasten baitira;
Mahaiaren ertzean, destinua, zelatan dago beti.

__ __

Zerbait gelditzen zaio egiteko oraindik.
Ez du esan, esan behar zuen hori.
Ezpata kamutsa ezkutatu zuen esnetan,
eskuak garbitu zituen ogi papurrekin,
oinak sartu zituen kamamila uretan.
Poxpoiluak ez, ezin ditu gorde, ezin ditu gorde.

-- --

Beldurraren helburua beldurra ereitea da
Minaren mugazainek ez dute beldurrik
Beldurraren mugazainek ez dute minaren mugarik
Minak eta beldurrak debalde dira hemen

Haurra bakarrik dago gela grisean
plastikozko poltsa zikin batekin buruan

-- --

Defentsarik onena hormak biluztea
larruazalak txikitzea da
Maitasuna esaten zaio
barruan kabitu ezin eta
eskuetan begietan lehertuz
kanpora irteten zaigun horri
Hormak txikitzea, larruazalak biluztea
gauza bera da

-- --

Ez begiratu atzera
Atzean jendea dagoelako
hortzak zorroztutako otsoak lez
ohe azpitik zure loa zelatatzen
Atzean ume bat dagoelako
bat bakarra
zureak ez diren zure begiekin
zure joana zelatatzen

-- --

Erre usaina zerien poetaren hitzei
Aspaldi agortutako su baten erre usaina
Baina zer da bada poesia,
kearekin jolastea ez bada?

JENDE ARRUNTAREN JABEGO PRIBATUA

pereza bat mugitzeko
hiruzpalau erosotasun etzateko
zazpi itxura saltzeko
lau ilusio galtzeko
amodio bat emateko
eta beste zenbait esateke
metroko billete zahar bat
euro batzuk
etxeko giltzen katea
nortasun agiria
eta zulo ttipi bat
zulo ttipi bat non
erori eta galdu zitzaion
gainontzeko guztia