Euskal literaturaz hitz egitean, saiakera arloaren azpigarapena aipatzen da maiz. Badirudi azken urte hauetako emaitza bikainak topikoa higatzen hasiak direla, ordea: azkenaldiko onenen artean hor ditugu, besteak beste, P. Alberdiren Satorrak baino lurperago, eta, jakina, A. Lertxundiren Mentura dugun artean ederra. Mugaldeko genero honetan kokatu nahiko nuke Kepa Altonagaren liburu zoragarri hau.

Zientzia dibulgazio lana bezala aurkezten zaigu obra (dibulgazio garaikoa, gehitu beharko genuke), baina, Altonagaren aurrekoa bezala (Folin markesa. Marraskiloak eta euskaldunak uharte galduan), dezente haratago doa Armand David, asmoz zein emaitzaz. 1998ko lan hartan bezala, naturalista baten biografia da liburuaren ardatza, kasu honetan Armand David josulagun ezpeletarrarena (1826-1900), eta, beraz, garrantzi handia ematen zaie natur historiaren arloan gauzatu zituen ekarpenei, batik bat Txina aldean 1866 eta 1874 artean egin zituen bidaietako aurkikuntzei (besteak beste, Europan ezezagunak ziren zenbait espezieren deskribapen zientifikoei: pandarena, Aita Daviden oreinarena, urre-tximinoarena, etab.). Baina aitzinsolasean bertan Altonagak zehazten digunez, horrekin lotuta beste hainbat kontu “zoologiko, floristiko, geopolitiko, paleontologiko, lexikografiko, biogeografiko, kontserbazionista, historiko, genetiko eta abar” jorratzen dira: hau ez da inolaz ere naturari buruzko liburu-dokumentu soil bat, ezta euskal pertsonaia historiko erlatiboki ezezagun baten ohiko hagiografia ere, ondo bilbatutako gai anitzen bilduma baizik. Eta ziur nago irakurle orok (baita naturazaleak ez direnek ere) topatuko duela intereseko zer edo zer orrialde hauetan zehar.

Hala, adibide batzuk jartzearren, Aita Daviden oreinaren atalean, animalia horren eta XIX. mendeko Txinaren berri historikoak emateaz gain, egilea giltzapeko animalien berreskurapen eta hazkuntza-planen gaur eguneko problematikaz aritzen da; uso-zuhaitzaren aurkikundea esploratzaile eta geografo europarren eta inperialismoaren arteko harremanak aztertzeko parada da; pandaren “aurkikuntzaren” istorioarekin batera natur erreserben arazoak aztertzen dira, eta baita euskal hiztegiaren balizko aje eta sendabelarrenak ere (modu dotorean, baina polemikari ihes egiteko asmorik gabe); amaierako atalak Daviden azkeneko urteak kontatzen dizkigu, baina aldi berean euskal identitatearen korapiloen analisian sakontzeko aukera bilakatzen da (Folin markesa-ren laugarren kapituluarekin lotu dezakegu, beraz, hein batean behintzat). Ikus daitekeen bezala, nekez sartuko dugu liburu hau natur historiako dibulgazio soilaren kaxoi estuan.

Gai horiek guztiak interesgarri bihurtzeko modua aurkitzen du beti Altonagak, eta horretan laguntzen diote liburua hornitzen duten argazki, marrazki eta mapek (liburuaren alde grafikoa bereziki zainduta dago). Baina Altonagaren meritua ez datza soilik gai anitz horien tratamendu egokian, baizik eta baita puntuak elkarrekin harilkatzeko duen abilezian ere: antolaketa ez da batere kapritxozkoa, eta hori da, nire ustez, liburuaren zutabe sendoenetako bat, euskal saiakeraren arloan berria baita, hein batean behintzat. Ardatza, aipatu bezala, David aitaren bizitza eta bidaiak dira, ordena kronologikoan alegia, eta atal bakoitza josulagunak aztertutako edo “aurkitutako” espezie baten inguruan antolatzen da (atalak zortzi dira guztira, gehi eranskin bat). Baina ardatz horretatik abiatuta, eta modu kontzentriko batean (edo, egileak berak dioen bezala, “meandroak” eginez) abiapuntuarekin loturaren bat duten gai horiek azalduz doaz, mosaiko gero eta zabalago bat osatuz. Izan ere, Altonagak liburua “saltoka” irakur daitekeela aipatzen duen arren, hots, norberak nahi duen ordenan, uste dut (J. Cortazarren Rayuela-ri gertatzen zaion bezala) komenigarria dela autoreak proposatutako ibilbideari lotzea, liburuaren aberastasuna bere osotasunean geureganatu ahal izateko.

Edonola ere, Altonagaren idazteko modu bereziak asko zor die, egileak aitortzen duen bezala, D. Quammen eta S. Jay Gould zientzialarien dibulgazio lanei; nik Gouldenak ezagutzen ditut, eta zalantzarik gabe esan dezaket Altonagarenak ez daudela estatubatuarraren lanen mailaren azpitik. Gould bezala, Altonaga biologoa da, baina ikusmira zabalekoa, kultura handikoa alegia, historiaz, literaturaz eta beste hainbat konturi buruzko informazio aberatsa duena, eta, gainera, berezkoak dituen gaiekin txertatzen dakiena (bide batez, irudien oin-oharrak egokiak baino gehiago dira: informazio gehigarri polita eskaintzen digute, eta ustekabe gozagarri anitz).

Euskara zehatz eta aberatsa darabil Altonagak, dotorea, literatura maila handikoa; hizkuntzari egiten dizkion ekarpenak eztabaidaezinak dira. Euskara batua da, bai, baina bizkaieratik aberastutako euskara batu bat, bere helburua eraginkortasun osoz lortzen duena; aitortzen dut Koldo Zuazo irakasle izan nuenetik mania pixka bat hartu niola bizkaierari, baina Altonagarena bezalako lanek (besteak beste) betiko adiskidetu naute mendebaldeko euskararekin.

2001 urteko euskal literatura uztaren emaitzarik nabarmengarrienetako bat, beraz. Oso kontuan hartu beharko luke, nire ustez (eta ez dut esajeratzen) Euskadi Sarietako epaimahaiak… betiereko nobelitisak jota egongo ez balitz, jakina.

Zenbait baieztapen entzun edo irakurtzen ditudanean duela hogei bat urte Adolfo Suarezek, Espainiako presidentea orduan, eginiko adierazpen batzuk etortzen zaizkit gogora: No se puede explicar física nuclear en vasco esan ei zueneko hura, hain justu. Antza, estatuko informazio-zerbitzuak ez zebiltzan oso fin eta beren nagusiari Donostiako Kimika Fakultateko ikasleok mekanika euskaraz ikasten ari ginela ez zioten kontatu. Alta bada, Suarezko dukeak ereindako duda-haziak igaliak eman ditu eta hark esandakoaren ezpaleko baieztapenak topa litezke oraindik, atzen Hegatsen esaterako (Hegats 23/24, 135.or.).

Honela dio Ricardo Gomez filologoak Kepa Altonagaren Folin Markesa: marraskiloak eta euskaldunak uharte galduan liburuari egiten dion kritikan, oro har, taxuzko dena bidenabar: “Altonagak ahalegin handia egin du euskaraz landugabeko zientzia-dibulgazioaren genero honetarako idazkera egokia bilatzen eta hein handi batean lortu ere du”. Eta aurrerago. “Gurean hain agorra izaten den saiakera-generoari —are agorrago den zientzi-dibulgazioarenari —…” Gomezen esanak irakurtzean mindu egin naiz. Egia aitortzen dizuet. Gutxietsia sentitu naiz; atzen hogei urteotan egin dudanaren zati handi batek ezertarako balio ez baitu izan. Barka horren pertsonalki hartzea auzia. Ehundaka artikulu eta liburu bat idatzi ditut, Asimov euskaratu dut, dibulgazio-aldizkari bat zuzendu dut eta makina bat irrati-ordu bete ditut euskaraz landugabeko genero batean. Hori marka! Duela urte batzuk, literatoek zein kazetariek kontuan hartzen ez gintuztela ohartzean “letra-juntatzaile ” bataiatu nuen neronek gure jarduera. Leitutakoak leitu ondoren, birbataiatu beharko dut gure afizio/ofizioa. Zelan “keegile “, guk produzitutakoa kea airean bezain fite barreiatzen da eta?

Ricardo Gomez fede txarrez ez dela aritu jakin badakit eta, horrexegatik hain justu, ez diot begizkoa joko, baina informaziorik ezak edo jakinduria ez-osoak makur jo dutela garbi dago. Irudipena daukat, tamalez, ez dela bera bakarra eta zientzia eta euskara elementu arrotz direla uste dutenak uste baino haboro direla.

Duela hilabete batzuk Egunkariako Izarren Hautsa zutabean idatzi nuena ekarriko dut hona segidan (99-12-7): “Terminologia zientifikoa finkatzea euskararen normalizazio-prozesuan eginiko lehen urratsetako bat izan zen. Natur zientziei, fisikari eta kimikari buruzko hiztegiek bi hamarkada baino gehiago dute eta gauza bera esan daiteke formula matematikoak irakurtzeko moldeaz”. Batzuetan gauza hauek ahaztu egiten direla iruditzen zait. Izan ere, euskarazko lehen hiztegi terminologikoa Jakin-en Natur Zientziak izan zen (1976). Horren segidan etorri ziren UZEIren Fisika (1979) eta Kimika (1980) hurrenez hurren. Udako Euskal Unibertsitateak argitaratu zituen lehen liburuen artean (1977) Ekologia, Fisika eta Kimika daude besteak beste. Derradan, bidenabar, hiztegi horiek ez zirela ezerezetik sortu, Euskal Herriko fakultateetan eta ikastetxeetan eskolak euskaraz ematen zituztenen eguneroko lanean izan zutela oinarria baizik. UEUren Uztaritzeko azken urtean (1976) zientzietako mintegien partaideok (Leioako euskal irakasleak, ikastoletako maisu-maistrak eta elhuyarkideok) eragiketa matematikoak euskaraz izendatzeko moduan batasuna hitzartu genuen eta laster formula matematikoak euskaraz irakurtzeko Karlos Santamariak eginiko proposamenak guztion oniritzia izan zuen. Elhuyarrek eta UEUk antolatutako alfabetatze zientifikozko ikastaroen bidez dibulgatu ziren euskarazko eskolasistemari, haziak airean bezala. Elhuyar aldizkariak 25 urte bete zituen iaz. Soka honek luze jo lezake eta ez da hori asmoa, baina zilegi bekit, zerrendari amaiera emateko, Gaiak argitaletxea aipatzea azken hamar-hamabi urteotan hamarka dibulgazio-liburu argitaratu dituena.

Hori guztia eta gehiago euskaraz landugabeko zientzia-dibulgazioan. Erreparatu al dio irakurleak zein mailatan zeuden jakintzaren beste adarrak eta euskara batua bera batasunaren eta estandarizazioaren bidean garai hartan? Egia esateko, Kepa Altonagak liburu honekin euskarari egin dion ekarpenik handiena ez dator zientziaren hizkuntzaren alderditik hizkuntzaren senaren alderditik baizik, ahalegin handia eta eskertzekoa egin baitu mendebaldeko euskararen hainbat forma eta joskera euskara batuaren korronte nagusian txertatzen. Horixe eta horixe da, hizkuntzaren ikuspegitik, liburuaren benetako balio erantsia.

Liburu zinez originala da Kepa Altonaga irakasleak eskuartean utzi diguna. Zientzia-dibulgazio lan honetan hainbat arlo ederki bildu eta uztartu ditu (biologia, geografia, antropologia, literatura, geologia, historia eta beste), irakurgai mamitsu bezain gozagarria gertatzen delarik; egun hain estimu handia duen diziplinartekotasunean murgiltzen da, beraz, maisuki murgildu ere. Altonagaren abiapuntua Folin markesa, XIX. mende hondarreko malakologo —hots, marraskiloen ikertzaile— frantsesaren hipotesi bat da, alegia, markesak Baiona inguruan bildutako lau marraskilo-espezie ez ziren Europan arruntak eta, areago dena, Ameriketako espezie batzuen antz handia zuten. Folin-en azalpena berehala dator: marraskilook jatorri komuna zuten, behiala Amerika eta Europa lotu zituen Atlantida galdua; horrelaxe heldu ziren Euskal Herrira.

Lehen kapituluan (”Folin aitzakia”, 15-64. or.) Altonagak Folin markesaren bizitzaz eta lanez dihardu, Euskal Herriko egonaldian eta bertan burutu zituen ikerketetan arreta berezia ipiniz. Aldi berean, XIX. mendeko naturzientzien aurrerapen batzuk agertzen dizkigu, hala nola Darwin-en eboluzionismoak plazaratu zituen kezka eta ikergai berriak, hurrengo hamarkadetan kreazionista, lamarcktar eta enparatuekin lehia biziak sortaraziko zituztenak. Folin-i, Darwin-en eta Lamarck-en zantzuak agertzen baditu ere, funtsean Agassiz-en kreazionismoaren jarraitzaile deritzo Altonagak.

Bigarren kapituluak (”Alegiazko irla”, 65-105) Atlantidaren mitoa aurkezten du. Platonen aurreneko aipamenetik abiatu eta azken aurkikuntza geologikoetaraino, Altonagak Atlantidaren inguruko hipotesiak, proposaturiko kokapenak, “gizateriarengan sortu duen faszinazioa” (77. or.), garaiko teoria zientifikoetan lortu zuen lekua eta funtzioa —eboluzionismoaren ondoriotzat hartu zen zubi interkontinentalen beharra, Lemuria esaterako— eta egindako kritikak maisuki eskaintzen dizkigu.

Hirugarren kapitulua (”Marraskiloen atzetik”, 107-142) teknikoena da, marraskiloen sailkapen arazoei eskainia baitago. Nolanahi ere den, ez dira falta biodibertsitateak pairatu mehatxuaren gaztigua eta, hortaz, espezie guzti-guztien sailkapenari zor zaion arreta handia. Altonagak ederki azaltzen digu, marraskiloei buruzko xehetasunen artean, nola erabili ziren molusku hauek artean lurzubiei buruzko hipotesiak bermatzeko, Atlantida eta Lemuriaren alboan Gibraltarreko itsasartea “irekiberritzat” zuena, kasu. Ildo horretatik, hemen aurkezten zaizkigu, zehatz-mehatz aurkeztu ere, Folin-ek aurkitutako lau espezie exotikoak eta euren gaurko egoera. Ororen buru, markesaren ondorio guretzat xelebrea orduko iharduera zientifikoaren barnean zeharo ulergarri eta sinesgarri bilakatzen zaigu.

Laugarren kapitulua (”Zer gara gu, nor gara gu”, 143-192) artean azaldutako puzzlea osatzera dator. Azken pieza “euskaldunak ” dira; Altonagak erakutsi gogo du Folin-ek Atlantida euskaldunei atxikitzeak haren hipotesia ahuldu barik sendotu eta argitu egin zezakeela. Markesaren iturri bibliografiko aipatugabeak miatzeko asmoz, Altonagak euskaldunen jatorriari buruz ordurarte plazaratutako teorien atzeranzko bidaia batean murgiltzen gaitu, “konexioren baten bila” (149). Ikus dezagun lasaixe Altonagaren ibilbidea: Abartiagarengandik Arana Goirirengana eta abandotarrarengandik Xahorengana joanez, azken honengan aurkitzen du hipotesiaren lehen abiapuntua. Folin-ek Xahoren lanak irakurtzeko aukera izan bazuen ere, Altonagak hiru konexio hurbilago proposatzen dizkigu —Folin-ek zuzenean ezagutu zituen Vinson, Webster eta Abbadia— bai eta dudazkoago bat, Élisée Reclus geografilari anarkistaren artikulu bat, hain zuzen. Hala ere, Folinek Garat-en Origines des basques (1869) irakurri eta kritikatu baitzuen, Altonagak —liburuaren egilea Garat senadorea ez beste bat izan zela ohartarazi ondoren— haritik tira egiten du berriz ere eta Iharce de Bidassouet, Darrigol, Baudrimont eta Astarloaren ideietan barrena (euskara munduko lehen hizkuntza) abiatzen da. Ondoren, gaurko “lunatikoen koadrilan” Atlantida eta euskaldunak lotzen dituen iritzi franko aurkitzen ditu eta, jatorriak jatorri, euskal apologigileen tubalismotik Humboldt eta Schuchardt-en eusko-iberismora doan bide ezaguna birpasatzen du, bidenabar XIX. mende hondarreko euskalaritzaren giroaren berri emanez. Kapitulua amaitzen da orduko antropologiak gizakiaren jatorriari buruz uste zuena azalduz, Aranzadiren eta Barandiaranen Cro-Magnon txistularia bere testuinguruan kokatzeko asmoz. Liburua bibliografia zabalak eta izen eta gaien aurkibideak ixten dute.

Istorio erakargarri bezain korapilatsua benetan marraskiloak, Atlantida eta euskaldunak biltzen dituen hau. Guztiarekin ere, Altonagaren kontakizunaren haria oso ongi jarraitzen da, teknikzismoak gorabehera. Horretarako lagungarri apartak suertatzen dira kapitulu bakoitzaren hasieran eskaintzen dizkigun laburpen-iragarpenak; eta irakurlearen motorrerako erregai bikainak, orobat, han-hemen ttanttaka gaurko literaturari —zientifiko zein fantastikoari— egiten dizkion bisitaldi arinak.

Altonagak ahalegin handia egin du euskaraz landugabeko zientzia-dibulgazioaren genero honetarako idazkera egokia bilatzen eta hein handian lortu ere du. Hiztegi ikaragarri aberatsa darabil, estiloa arina eta irakurgarria. Halaz guztiz, zenbaitetan kolokialegia deritzot. Zientzia-dibulgazioak, ene ustez, hizkuntzaren maila jasoa gorde behar du, nahiz eta hitz tekniko bortitz, formula zail eta gainerako berezitasunez arindu, jakina. Hortaz, norberaren gustuen arabera neurtzeko da, agian, -(e)neko, -(e)laren eta -(e)laz egituren edo inkluditu eta plasmatu bezalako mailegu gordinen erabilera gehiegizkoa. Baina ze, leidu, txirene (passim), txutxu (74), koiuko (85), justu kontrako (112), txiripa (156), gatxa (159), aputxurratu (162), parraplada (167) edo flashatuta (168) bezalakoak erabat lekuz kanpo begitantzen zaizkit. Bestetan, nago Altonagak apustu ageria egin duela euskara baturako Euskaltzaindiak hartu dituen zenbait erabakiren kontra, ez atzokoak gero: ba baiezkoa bereiz idatzi, batzu, eritzi, etab., horietako zenbait Leioako zientzi irakasle batzuen aspaldiko lehiak direla: kontsonante aurreko x (textu, exploratu, explikatu,…) edo projektu, adibidez. Ezin dut aipatzeke utzi liburuaren hornidura grafikoa: liburuan zehar argazki ugari —non protagonismoa partez zientzilariek, partez euskalariek, partez moluskuek hartzen duten—, beti egoki kokatuak eta oin zehatzez apainduak sakabanatzen dira, irakurketa are interesgarriago eta arinagoa gertaraziz. Ene aburuz, argitalpenaren akats bakarra hautatu paper diztiratsua da, bertan oharrak hartzea eta liburua argi artifizialez irakurtzea ia ezinezko egiten duena.

Ene ikuspuntutik, filologilari baten ikuspuntutik alegia, zilegi da pentsatzea Altonagaren liburu osoa lan filologiko baitezpadako bat besterik ez dela, ez gehiago ez gutxiago. Izan ere, berrehun bat orrialde eskaini ditu Folin-en hitz batzuen esanahia (62. orrialdearen hasierako pasartekoak) azaltzeko eta gaurko irakurleari ulertarazteko, bertan agertzen diren kontzeptuak eta ideiak argituz eta idatzi ziren garaiko testuinguruan kokatuz. Ez al da hori filologiaren eginkizuna? Ildo honetatik, esanguratsua deritzot ematen duen ozeanografiaren definizioari: “izatez ozeanografia ez da horrenbeste benetako zientzia bat, baizik eta ozeanoaren ulerkerarako bestelako zientzien aplikazioa” (22). “Ozeanoa” kendu eta “testuak” ezarri, voilà filologiaren definizio ezin zehatzagoa! Baina oroz gainetik liburua desafio ausarta bezain ongi burutua da. Gurean hain agorra izaten den saiakera generoari —are agorrago den zientzia-dibulgazioarenari— adorez ekin dio Altonagak eta emaitza gogobetegarria utzi digu Folin markesaren inguruko “historia eta istorio ehundu” (11) hauetan. Jarraipena izango al dute!

Amerika, Suedia, Arktiar Ozeanoa, Britaniar uharteak, Palestina eta Ipar Afrika. […] Hego Afrika, Nigeria, Australia, Frantzia, Sardinia, Sudan, Malta, Ekialdeko Prusia, Siberia, Groenlandia, Kaukasoa, Herbehereak, Belgika, Krimea, Irak, Iran, Brasil, Bahamak zein Ozeano Indiko eta Pazifikoan. Hauei Kartago, Tartesos eta Kreta minostarra erantsi behar zaizkie. (76. or.)

Gould hil dela irakurri dut goizean. Ezin izan dut sinetsi. Begiak berriro ezarri ditut egunkariko albistean, bigarren irakurraldi batek benetakoago bihurtuko duelakoan. Hainbat xehetasunez jabetu naiz: 1982an diagnostikatu zioten minbizia, urdailekoa-edo -hori bagenekien-; oraingoan birikako minbizi baten metastasiak hil du gure laguna.

Dena dela, apirilaren 5ean Harvard-en egon zen eskola ematen, garun-kirurgia (= brain surgery) jasan eta lau egun geroago. Lehentxoago, martxoan, bere azken liburua aurkeztu zuen, alegia, The Structure of Evolutionary Theory. Hogei urte behar izan ditu 1500 orrialdeko idazlan mardul horren osaketarako. Aurkezpenean adierazi zuenez, liburua amaitzeko inolako xantxarik -almost zero chance of finishing it- ez zuela edukiko pentsatu zuen 1982an, medikuek mesotelioma abdominala zeukala esan ziotenean. New Yorken zendu da Gould, Soho-n liburuz okituta zeukan bere apartamentuan.

Horrelakoak irakurritakoan ere ezin izan dut Goulden heriotza begietaratu. Oso bizirik daukat joan den abenduan egin zigun bisitaldi laburraren gomuta. Bizi-bizirik ikusten dut Gould, ezin biziago: atsegin, kementsu, zorrotz. Gure artean emandako egun bi haietan ez genion gizon gaixoaren itxurarik hartu. Areago, ez genion bidaia transozeanikoen zorioneko jet-lagaren inolako aztarrenik igarri. Fleitean ikusi genuen Eibarren. Une askotan erakutsi zigun bere adorea eta umorea, hala nola, kazetari batzuen eskakizunen aurrean, hala nola, Guggemhein-erainoko joan-etorrian, hala nola, itzultzaile "inprobisatu" batekin eman zuen hitzaldian, edo Durangoko afarian kopa jasota proposatu zigun topan: "Izan dadin albait lasterren Euskal Populua herri libreen arteko kidea".

Hurrengo eguna hunkigarria suertatu zen niretzat. Ekain koba ikusten ibili ginen, Jesus Altunaren eskutik. Goiz osoa eman genuen zaldi-behorren santutegi eder horren baitan, eta egia esateko ez dakit zerk utzi ninduen harrituago, gure arbaso paleolitikoen eskuak kobazulo horretan ondutako irudi-sortak, ala Goulden jarrera deboziozkoak eta jakingura aseezinak. Izan ere, ez da makala Ekain haitzuloko labar-pinturen magia bertako bildutasunean: egundoko bizipena duzu hango hormetako irudiei so egitea, aldi berean Altunaren azalpen konplituak zeureganatuz. Soilik Goulden pozak handiagotu ahal dizu une horretako magia. Eta, izatez, Gould pozaren pozez dabil, ezinago uros, Ekainekoak baitira ikusi dituen lehen labar-pintura jatorrizkoak. Ordura arte labar-artea ikusteko suertatu zaizkion aukeretan beti erreplikak izan dira begi aurrean eduki dituenak. Eta denok dakigu -hainbatetan idatzi du-eta- noraino maite duen benetakotasuna, zein desatsegin egiten zaizkion bizipen "bikarioak". Zernahi gisaz, nekez lortuko dut lerro hauetan islatzea Ekain baitako ilunpean bizi izandako leinurua.

Bazkaldu ostean, Zumaiako K/T muga geneukan itxaroten. Baina, Siberiatik egun horretan bertan etorritako hotz ikaragarriak, etorkizuneko hurrengo baterako atzeratu zuen bisita, zeren, ahalegindu arren, demasekoak baitziren afrontua eta elurra.

Handik bost hilera, Gould hil egin dela irakurri dugu. Baliteke, baina, nik irribarretsu ikusten dut oraindinokarren.

Aspaldidanik ditut gustuko Stephen Jay Gould-en liburuak. Humbertok du errua: berak oparitu zidan Desde Darwin 1986an, eta liburu hori dastatutakoan, titulurik titulu, Gould-ek argitaraturiko den-denak irakurri nituen berehalako batean. Areago, hortik aurrera beti egon izan naiz Gould-en hurrengo liburua noiz plazaratuko zain. Aiduru.

Beharbada, Dinosaur in a haystack (1995) izango da Gould-en liburuen arteko nire kuttunena. Horretarako arrazoia ez dator horrenbeste liburuaren barrutik, zeren, edukiari dagokionez, oso nekeza egiten baitzait Gould-en artikulu-bildumetan gehien gustatu zaidana erabakitzea. Bestelako arrazoi birengatik-edo da nire faboritoa.

Alde batetik, liburuari titulua damaion artikulua, Zumaiako eta Miarritzeko K/T mugen gainekoa da nolabait. Artikulu horretan Gould-ek, besteak beste, Peter Ward paleontologo amerikarrak gure kostaldeko toki bi horietan aztertutako ammoniteen berri zehatza eskaini digu, eta baita, ikerketa horrek dinosauroen suntsipena meteorito erraldoi batek sortua izan zitekeela frogatzeko izan zuen garrantziaren berri ere. Horrelakoak irakurtzea oso gustagarri suertatu zitzaidan liburua eskuen artean neukalarik, baina gerora neure liburu-proiektu baterako abiapuntua izan zitekeela erakutsi zidan, eta horrek, jakina, balio erantsia eman dio. Zumaia, buruan bueltaka darabildan ideian, gune magikoa da -magical place-, dinosauroen suntsipena eta Etxepare medikuaren bizitza elkarrekin lotu eta saiakera zientifiko bat idazteko. Jakina, begien aurrean duzun saiakerari ekiteko.

San Frantziskoko liburudendarik karismatikoenean erosi nuen, eta horrek ere niretzako oso berezia egiten du Dinosaur in a haystack. San Frantziskora izan zen, nire gaztaroaren amaiera markatu zuen Amerikako egonaldi laburreko azken eskapada, eta liburua bertan eskuratu nuen, City Lights Bookstore famatuan. Kalean gora kalean behera nabilelarik, hantxe deliberatu nuen Folin markesak artikulu laburrik ez eta liburu osoa bai merezi zuela, eta idatzi eginen nuela. Hantxe pentsatu nuen Gould-en liburuak ordutik aurrera beste modu batera irakurri behar nituela, ez soilik irakurle soil gisara, baizik eta idatzi-edo gura duen batek maisu paregabea zurrupatzen duen erara. Hantxe bururatu zitzaidan Gould ezagutzea asko gustatuko litzaidakeela.

Joan den 2001eko abenduan Prosa zientifikoari buruzko I. biltzarra burutu zen Eibarren, Markeskoan, Euskal Idazleen Elkarteak antolatuta. Egitaraua itxuratzen hasi ginenean, hasiera-ekitaldia noren esku uztea eztabaidatu genuen, eta gonbita Stephen Jay Gould-i luzatzea erabaki zen aho batez. Egia esateko neuk ez neukan inolako esperantzarik onartuko zuela: zelan etorriko da, ba, gugana, galaxiaren bazterreko zoko galdu honetara momentuko saiogile zientifikorik puntakoena, edonorentzako erreferentzia eta eredu. Ba, etorri, etorri da. Alde horretatik, poz-pozik egon gaitezke, paleontologo amerikarrak geuganaino hurbiltzeko bere agenda trinkoan tartetxo bat hartu izanaz, eta gainera Irailaren 11 hain gertu zegoelarik. Zinez eskertzekoa dugu erakutsi digun begikotasun handia. Etorrera horrek Gould-en izaeraren beste alde batzuk ere erakutsi dizkigu. Seguru nago Gould-en bisitak adoretu egin gaituela, hain dira-eta desberdin, sona handiko egilearen idazlana norberak bakar-bakarrik irakurtzea eta, bestalde, egilearen beraren aupada sentitzea.

Txiripa batez, bertatik bertara ezagutu dugu Stephen Jay Gould. Orain autografoa dugu bere liburuetan...

Kontingentzia zoriontsua izan da niretzat. Stephen King idazleak harreman luzea eduki izan du harekin; honelako agurra egin dio Boston Globe egunkarian: "I'm glad that my life touched his life and am sorry that his light has gone out". Neu ere pozik nago nire bizitzak haren bizitza ikutu duelako, eta damu dut haren argia joan dela. Orain Gould-en liburuak nire lerroarteetaraino transmutatu dira.