Ez dakit oso ondo nola definitu beharko litzatekeen Juan Ramón Makusok literaturan egiten duen lana. Ez dakit idazle hau zer den, filosofiaz hitz egiten duen poeta ala poesia idazten duen filosofoa, biak ala biak guztiz loturik agertzen baitira bere lanetan. Izan ere, Makusok filosofia ikasketak egin ditu, eta filosofia irakaslea da tarteko mailetan. Baina bere izenak (Juan Ramón, horrela idatzita azentua eta guzti) erakusten du poesiarako nolabaiteko predestinazioa zuela. Filosofia eta poesia (pentsamendua eta hitza) loturik agertzen dira bere idazkietan, halako moldez non ez dagoen jakiterik non amaitzen den bata eta bestea. Orain, formaren aldetik, poema liburutzat har daitekeen idazlan bat plazaratu du, Huntza hezur berritan izenburukoa, baina ez dago hainbeste alderik liburu honetatik 2008an argitaratu zuen Oraina galdua izenburuko saiakera hartara. Makusorentzat, poesia filosofia egiteko era bat da, edota filosofian agertzen diren gaiei buruz hausnartzeko modua: eta filosofia, bere aldetik, poesiari balioa ematen dion osagaia da. Horrelako ikuspuntuak ondorio ikusgarria du: poesia hau abstraktua da oso, metafora eta irudi bitxiez betea. Bizitzaz ari da, baina, platonismoaren jarraitzailea izanik, itxuren atzean gordetzen den bizitza du mintzagai, benetan bizitza zer den jakin nahi baitu. Gauzak honela, bizitzari bere inguru zirkunstantziala eta materiala kendu dio, eta haren esentziara jo du. Honelako dikotomiek (itxura eta benetakoa, materia eta esentzia, azala eta sakona) osatzen dute bere pentsamenduaren ardatzetako bat, beti ere dikotomia horien bigarren osagaiaren bila dabilelarik.

Formalki bere poemek askotan esaldi deklaratiboen segida baten itxura hartzen dute. Esaldi hauek hizkuntzaren aldetik sinpleak dira, baina bakoitzean irudi bat agertzen zaigunez, esaldi sinple horiek mosaiko konplexu bat osatzen dute. Irudien artean badaude batzuk behin eta berriro errepikatzen direnak, adibidez begiekin eta begiradarekin zerikusirik dutenak, edota liburuaren azalean agertzen zaigun huntzaren erreferentzia. Edonola ere, poema liburua aurrera joan ahala, bilakaera bat ere badagoela esan daiteke, anonimotasunetik ‘ni’ baten adierazpenera jotzen baita, ingurua ezagutzetik norberaren burua ezagutzera pasatuko balitz bezala.

Liburua gozatzeko, irakurleak filosofia ere izan behar du gustuko, eta batzuetan oso hermetiko eta urruna suertatzen da.

Euskal literaturak, bestelako literaturek bezala, bere joan eta bere etorriak ditu, bere goraldiak eta bere beheraldiak. Halaxe da halaxe behar duelako izan, bizitzaren inperatibo kategorikoagatik. Bizitzera bultzatzen du; eta bizitzera jaurtia izan denak ezin du bizitza albo batera utzi, ezin da bera tokiren batean gelditu eta planto egin. Bizi dela adierazi behar du, eta horretarako bere lekukotza utzi, arrastoak sakabanatu eta barreiatu, hurrengo belaunaldikoek izan dezaten haren bizitzaren berri.

Literatura ere, neurri batez, gorputz bat da, gizon eta emakumeen gorputz askok osatua eta moldatua, bizia eta bizigarria. Beti ere berrituz doa, nola ibai bat, mendietatik behera jaisten diren urak edanez eta haien bidez gizenduz eta lodituz, finean azal araztuz, azpikoa arretuz. Gure literaturan azkenaldi honetan egin diren proposamenen artean interesgarrienetakoa poesia eta pentsamendua biak elkarrekin lotzen dituena da. Halako planteamendua, orokorki hartuta, ez da berria. Euskal poesiaren alorrean betidanik ibili da pentsamendua hitza harrapatu nahian (gogoratu besterik ez Miranderen poema batzuk). Era berean, hitza pentsamenduaren hondarra da, pentsatua izan den zerbait. Baina ez horregatik sortuko da pentsamendua, beste zerbait behar da: “Arrazoiaren bitartez sentimendua atxikitzea, eta aldi berean, sentimenduz arrazoia transmititzea”.

Juan Ramon Makusoren liburu honek poetika horretako muinetan aurkitzen du bere zerizana. Batetik arrazoia da, arrazoimen landuak eta lanbide arrazoizkoak, alegia filosofiak, sakondu dutena. Bestetik sentimenduaren adierazpena, sentimenduak zabaltzeko eta esateko nahia. Ez zaio uko egiten metaforaren erabilerari. Hitza badoa eta berarekin esanahi piloa, irudi mundu oso bat, eramanez. Begia da Makusoren poesia eraikitzen duena, errealitatearen ikuskera arrazoitua marrazten duena. Pentsamendua aise dabil lerro artean txangozale.

Felipe Juaristik, liburuko hitzaurrean, Makuso “pentsalari poeta” dela dio. Ez da definizio txarra poesiari buruzko gogoeta eta gogoeten poesia egiten duenarentzat. Makusok badaki poesia ez dela agortu, eta oraindik balio duela barruak askatzeko. Bestalde, badaki lirika ez dela gizakiari lagun egiten dion adornu hutsa, ezta beroaldi bat edo olgeta bat ere. Heideggerren eskolakoa da Makuso, eta serio hartzen du lanbidea. Zentzu horretan, poesia eta filosofiaren uztarketa sentimental baten bila dabil.

Poesiaren eta filosofiaren mugetako diskurtso eta tonuarekin, beraz, pentsalariaren sakontasuna espresio-bide poetikoetara makurtzen ahalegindu da. Mundua eta giza natura poetizatzea, hori da bere antsia metafisikoa. Poesiak erreala ez dena deskribatzen duela uste dutenentzat irakurgai harrigarria gerta daiteke hau, eta filosofia serioa dela uste dutenentzat samurtasun lezio bat izan daiteke. Makusok bere beldur eta dudak agertzen ditu liburu honetan, eta baita etsipenaren gainditzeari buruzko gogoetak ere. Huntza hezur berritan unibertso pertsonal baten agerpena da, giza unibertsoaren azalpen modura. Poema osoenak eta ederrenak, ordea, ez dira etsipenezkoak, ezpada baikortasuna darienak. Bietatik dauka liburuak, bietatik edaten du Makusok, baina era positiboan hitz egiten digunean jotzen du goia.

Halabeharrez, ausartak galtzen diren eremuetan galtzen da idazlea: esan ezin dena esateko ahaleginean. Errenteriarraren hirugarren poema liburu hau pausatuagoa eta monotonoagoa da aurreko biak baino, baina pausu bat harago dagoela iruditu zaigu. Bizitzeak hil egiten du (Beta, 2004) eta Hiri gorazarre (Elea, 2006) bilaketa izan baziren, kausitu du idazleak bere hiria, huntzak jana. Hiri hori pentsamenduz egina dago, eta baita ametsez ere. Horregatik, pentsamendu sistematikotik poesiarako hainbat ate dauzka, irakurleak zeharkatu beharrekoak.

Poemak arintasunez idatziak eta pisu gabekoak maite ditugunontzat Huntza hezur berritan lan zurruna da. Poesiaren bidez pentsamendura iristea da idazlearen obsesioa, eta jakin arren helburua zaila dela, hizkuntzaren mugetan galtzeko arriskua bere egiten du. Pultsu poetikoa falta zaie poema batzuei –nahiz eta ikaragarriro lirikoak izan–. Astuntasun honen iturburua erritmoan dago, atentzioa eta gozotasuna estali egiten baititu kontzeptuaren loditasunak. Baina esan dugu lehenago ere: poesiari buruzko gogoeta da, eta gogoeten poesia.

Solasaldi platonikoa izenburupean eta hitzaurrean aditzera eman denez, filosofia eta literatura uztartu ditu liburuak, alderdi kontzeptuala eta alderdi poetikoa bereizi gabe. Aurreneko kezka hibrido honen aurrean: zer du literaturatik, eta zer filosofiatik? Zalantzarik gabe, helburu ezberdinak izan dituzte Mendebaldeko etorrian bi diziplinek, beren ingurumena, hizkuntza, bera izanagatik. Edo hala ulertu izan dugu batzuek, bien egitekoak ez zirela elkargarriak, nahiz besterik izan literaturan gogoetak lekurik ez duela esatea.

Iritzi denetarikoen artean nirea, ez dela hemen literaturarik. Ni kontatzailea izanda ere, pasadizo solteak kontatuagatik ere. Gogoetak dira lau ataletan banatuta, hausnarketa laburretan, batez ere denbora, hizkuntza, errealitatearen benetakotasuna dituztenak hizpide. Bere alde du normatibotasunetik urruti ibiltzea, araubiderik ez baitu ezarri nahi. Hasieran behintzat, ordea, gogoeta batetik bestera lasterregi igarotzen da atal laburregitan eta, azalpen orokorragoen faltan, zail da esan nahi dituen guztiei jarraitzea.

Filosofiako eztabaidetan trebatua ez denarentzat ere aipatutako autoreak ezagunak egingo dira. Nolabait haiekin komunikatzen saiatu da eta, nolabait, solasaldi-amaraun modukoa da liburua. Bigarren atala bera Camilo Anxio filosofia irakaslearekin e-mail bidez izan duen elkarrizketa transkribatua da. Hemen sortzen da interesa. Bizitasuna eman dio autoreak beste jende bati espazioa utzi izanak. Esaterako, hitzaurrea apailatu duen Victor Gomez Pin UABko katedradunaren baieztapenei bide eman die, edota autorea bera irakasle den institutuko ikasle baten gogoeta orria ageri da.

Kritika hau berau eta baita beste ezein irakurketa uler daiteke komunikazio berritu bat bezala, autoreari eta bere gonbidatuei erantzunez, handituz iritzien amarauna. Galderak zabal ditzagun: kezka nagusia orainean nola bizi asmatzea da. Zer da oraina? Hel al dakioke? Benetako izaterik ba al du? Hemen ulertzen denez, orainean erabat murgiltzen da bat errealitatea errepresentatzeko idaztearen ekintzan, idazketa kontzientean, eta egoera irakurketara ere iragan daiteke eta, orobat, beste adierazpide artistikoetara.

Juan Ramon Makusok jarri duen adibide batekin barrendu dezagun. Musika entzutean denbora partekatzeko dugun joera (iragana eta etorkizuna) uxatzen zaio. Oraina da erabat musika entzutea. Idazteak ere denbora ukatzen du eta oraina estaltzen. Baina oraina bera ez al da ba gatibutza? Gure pentsamenduan iragan eta etorkizun banaketa artifizialaren hirugarren erpina. Bestalde, egungo denbora industrializazio garaian eraikitakoa da, kapitalaren beharrizanei erantzuteko asmatutako dibisioa.

Badakigu, ordea, poesia berarekin ere ezin dela batasunik lortu naturaren eta gizakiaren artean. Hitzen ezintasunaren aurrean gaude eta bertatik eratortzen da egiaztapen logikoa: ez gara errealitatea den bezala deskribatzeko gauza, itzalen haitzuloan gara oraindino. Gure oraina itxurazko beste zerbait baizik ez da. Eta, hala ere, hizkuntza da Makusorentzat existentziaren marka utziko duena. Batzuek joan-etorriko zubiak eraikitzeko erabili izan dute hizkuntza. Besteek identitate tresna moduan. Berak gizakiaren ezberdintasuna definitzeko.

Filosofia, izatekotan, jakituria edo egia bilatzeko izango da, ez aurkitzeko. Hau da liburuaren gonbita, galderak egitea, jendarteratze mailan ulergarri, akademikotasun zurrunetik urruti. Bere sendagaia, pertsonala eta aukerazkoa, idatzizko ariketa da. Batzuek hala eginen dute; besteek bestelako euskarririk badute. Kontzientzian barrena barneratzea, baina, ondarea da, eta eginbeharra ere bai, halakorik badela onartuz gero behintzat.

Juan Ramon Makusok “Oraina galdua” izenburuko saiakera argitaratu du, azpititulutzat “Solasaldi platonikoa” duena. Azpititulu hau argigarria da oso, irakurlea aldez aurretik prestatzen baitu, gero irakurriko duena arrotzegi suerta ez dakion. Makusok saiakera labur honetan giza-izaeran sakondu nahi du, pentsamenduan oinarrituta, hasiera batean pentsamendua baita giza-izaeraren ezaugarri nagusia. Ibilbide honetan filosofía izango du lagun, materialismoa baztertzen duen filosofia hain zuzen, giza-izaeraz, eta ez giza-egoeraz, aritzen baita, hitz jokoa zilegia bada. Baina pentsamenduaz aritzen delarik, laster lerratzen da hizkuntzaz aritzera, pentsamendua hizkuntzaren bidez baizik ezin baita adierazi.

Argumentazio honetan beste urrats bat ematen da eta azkenean hizkuntza bera izango da pentsamendua zedarrituko duena. Idazleak adierazten duen moduan, planteamendu honetan sentimenduen lekua zein den ez dago oso argi. Ideien munduan (solasaldi platonikoa da, azken finean) aritzen da, eta gai batetik bestera egiten du jauzi: subjektuaren arazoa, bakardadea, denboraren arazoa, honelako gaiak aipatzen dira, eta idazlea gairik gai pasatzen da batzuetan jarraitzen zaila ematen duen hari baten atzetik. Gauza hauek azaltzeko batzuetan arrazionalista izan nahi lukeen idazkera erabiltzea ezinezkoa suertatzen zaio eta horren ordez metaforetara jotzen du, hizkuntza bere hartan, berak sortutako pentsamendua adierazteko gai izango ez balitz bezala. Beraz, bi sinbolizazio mailarekin topatuko gara liburu honetan, hizkuntzaren sinbolizazio mailarekin eta metaforizaziorako joerak aurkezten duen sinbolizazio mailarekin. Gauzak honela, saiakera bat irakurtzeko asmoa zuen irakurleak ere beste urrats bat eman beharko du bere irakurketan, arrazoia, pentsamendua ez baita nahikoa izango liburuan murgilduko bada. Izan ere, metaforek eta irudiek markatzen duten bestelako bide horretatik abiatu beharko da. Ondorio bat atera daiteke idazkera honetatik: hizkuntzak errealitatea adierazteko dituen ezintasunen aurrean, poesiaren ezaugarria den metaforen erabilerak erakusten du errealitate hori poesiaren bidez hobeto adierazten dela. Liburua, ondorioz, irudiz beterikoa da, zatikatua eta inpresionista, poesiatik hurbilago, saiakeratik baino. Irakurri beharreko liburua da Makusorena, gurea bezalako literatura batean bestelako bideak ere posibleak direla erakusten baitigu.

“Poesiarako garaia ez bada, pentsamendua ez da ere indartsua garaion” idatzi dut arestian. Oraina galdua (Solasaldi platonikoa) pentsamendu liburua izendatu dut, propio egin ere. Badakit saiakera dela izenez eta berez. Baina saiakera honek baditu ere abizenak: poetikoa eta filosofikoa. Beraz, demagun liburua emea dela eta Saioa Poetikoa Filosofikoa deritzola.

Saioa izan daiteke ere Ianire García edota Camilo Anxío. Dena dela ere, liburuaren benetako izena, izan, Oraina galdua da, eta solasaldi platonikoek gorpuzten dute saioa.

Saioak galdu du oraina eta solasaldia da liburuaren oinarria. Oinarriaren iturburuan Platon duzu. Bera bat besterik ez duzu. Idazlearekin solaskide dituzu ere Descartes, Nietzsche, Freud, Sartre eta beste asko. Ez dira filosofo bakarrak ez bidaide bakarrak ere. Badituzu gureak diren egungo nola iraganeko literatur egileak, hala nola espazioa zedarritzen iaioak ere, Eduardo Chillida, kasu.

Hara, iragana aipatu dut eta oraina galdu. Aitzina egin beharrean ari naiz, eta oraina galduko ote dudan beldur idazten ari nauzu. Ni ere Juan Ramon Makuso idazlea legez orainaren aurka ari nauzu borrokan. Denbora dugu gaia.

Pentsalari honek denbora du gaia, okinak irina duen legez. Konparazione. Gaia garia zen, gari alea. Gizakiak hazia erein, alea ondu, errotan eho egin eta gaia ogia bihurtu nola, halaxe, okinak alea irina eta ogia bihurtu legez, Makusok alea elea bihurtu du. Elea onduz eta landuz, elearen bitartez askatasuna berreskuratu nahian ari da, askatasuna orainean baitago, iraganaren eta geroaren salbu. Elea onduz pentsamendu sortu du Makusok. Honen ordaina eta lekuko gizaria elea duzu, konparazione hau ere.

Iragana gogoan eta etorkizunaren zain egon beharrean, sekulan pasako ez den trena itxaron beharrean —itxaropena gizakion gaitza ankerrena omen da, malura luzarazten duena— gizakiaren gizariaren bila abiatzea erabaki du poeta pentsalariak. Ele polita duzu gizaria, bai horixe. Elea aletu dut eta honako adierak dantzut: giza, ari, haria, izaria.

Horra alearen ele onduak. Dantzut esan dut. Solasaldia gauzatuko badugu, elkarri entzun behar baitiogu, baita —egileak legez— jotzen ari naizen tekla hauen bidez egin ere. Hemengoa baden urruntasunetik, ordenagailu den urruntasunetik, espazioaren mugetatik, denbora muga dela jakitun, oraina gure denboraren protagonista bihurtu nahian ari nauzu.

Eiki Juanra, zurekin ari naiz orain. Solasaldian ari. Harian ari, gizakiaren izaria bilatzen ari. Denborarekin jolasean eta nora ezean: “Nire oraina zuretzat iragana da eta zure oraina niretzat etorkizuna”. Iragana eta etorkizuna ez direla gure, kontziente naiz neroni ere. Neroni ere fabriketan galduta geratu zen mutiko hura izan naiteke, iraganaren gatibu.

Gogoan duzu? Aspaldikoa ez den iraganean diskurtso hitza errefusatu nuen. Erabiltzearen erabiltzez xahutuegia kausitu nuen nonbait, baita berau arbuiatu ere. Arbuiatu orduko han zinen zu ordea, eta elea erortzen utzi beharrean harian hartu zenuen. Entzuten nauzu? Neroni ere iraganaren gatibu nauzu.

Tira literatura egiten ari nauzu, zu imitatu nahian.

Hona, azkenik, zure saio poetiko literario filosofikoan aurkitu dudan beste perla bat: Lete. Lete elea. Lete-ren sinonimoa eta adiera ahanztura izaki. Alegia, denbora Lete da. Polita oso.

Eta diodana orain esaten ari naiz, denboraren hiru alditan nahasian dagoeneko. Eta Oraina galdua saio poetiko literario filosofikoa Xabier Letek sinatua balitz? Eta hau galdera bat da.

Filosofia eta poesia airoso ibili dira sarri besotik elkarri helduak. Parmenidesen poema dugu, kasurako, mendebaldeko filosofiaren poema fundatzailerik handiena; edo Platonen leize-zuloaren mito ospetsua, arazo filosofiko baten adierazpen poetikoenetako bat dena, Juan Ramon Makusorentzat ere bai; Makuso ez dakit poeta filosofoa dugun, ala filosofo poeta. Edonola ere, poeta bezain filosofo ageri zaigu. Eta eskuartean dugun liburua, Oraina galdua, saiakera bat da, baina bere zama poetikoak xarma berezia ematen dio. Victor Gomez Pinek argi dio hitzaurrean: “Alderdi kontzeptuala eta alderdi poetikoa bereizezin agertzen zaizkigu Juan Ramon Makusok aurkezten digun testuan”. Makusok berak ere berdintsu diosku, liburu honetan gaueko ilargipean filosofatzen hasirik: “Poesian babestuko naiz. Poesian sortuko dut niretzat izango den mundua”.

Denborari buruzko gogoeta bat da, giza denborari buruzkoa, arrazoizko eta sentimenduzkoa aldi berean, gure orainaren bizipen iheskorrari buruzko gogoeta. Giza asmazioa da denbora eta hori “gure etsipena da. Aurreratu, atzean geratzeko beti”. Orainetik eratzen dugu iragana, jada ez den hori, eta orain asmatzen dugu, proiektatzen dugu, etorkizuna, oraindik ez den hori, berez deus ere ez den hori. Baina oraingo unea, zerbait baldin bada, geltokirik eza baizik ez da: “trenak denboraren zurrunbiloan ez du aurkitu bere geltokia”, horratx.

Oraina mintzoak, euskaraz, denbora hutsa islatzen digu. Gaztelaniazko eta frantsesezko presente eta présent mintzoek ez bezala: hauek, denbora ez ezik, espazioa ere adierazten dute, orain eta hemen, hic et nunc ideia dute sabelean. Makuso euskaldunarentzat ere, “orainak agerpena behar du”, eta agerpenak, jakina, nonbait gertatu behar. Orainari buruzko gogoeta, hortaz, ez da gelditzen tradizio kristauaren ezkortasun hartan, bizitzaren hutsalkeriagatik-eta auhen haietan. Orainaren galkortasunaz, iraganarekiko mesfidantzaz eta etorkizunaren ez-existentziari buruzko “hitz horiek ez dute inongo ikuspegi ezkorrik azaltzen”. Orain honetan, azken finean, ni bat dago, begirada bat dago, errealitate bat ikusten duena, “simulakroa” den errealitate bat, baina agertoki bat, non zu eta bertzeak ere agertzen diren. Horrela, subjektu artekotasuna, identitatea, alteritatea, hitza, komunikazioa, gizaria, gizarte eta kosmosaren amarauna, hiria…, kontzeptu anitz joanen da aletzen Makuso, edozein solipsismotatik ihesean, den-dena orain eta hemen, agian eterno edo bederen geltoki patxadatsuago nahiko genukeen presente batean.

Platon, Parmenides, Nietzsche, Kant, Schopenhauer, Descartes, Freud, Sartre, Witehead…, denak oroimenean (bai eta Camilo Anxio bere lagun eta gogaide bat ere, hau distantzian e-mailen bidez), ditu aldizka solaskide, Solasaldi platonikoa azpititulu duen lan labur eta gozagarri honetan; hori bai, behin baino gehiagotan leitzera eramaten duen lana da. Irakurketa samurtze aldera, lau idazleren hitzak jarri ditu atal bakoitzaren sarreran, guztiz esanguratsuak: Ixiar Rozas, balio poetikoez beteriko nobelagilea; Txillida, espazioaren artista handienetako bat dugun hori; Axular, geroaz gure espezialista klasiko hura; eta Hugo Mujica, poeta filosofo argentinarra, alegia.

Amaieran, “orainaren unea heltzen zait”, dio egileak. Orain galkor bat, oroi-minez eta oroimenez betea. Baina “oroimena ikerkuntza bat da niretzat, ez etengabeko atzerapauso bat”, “galdera bat da”. Eta irakurleak pausalekurik ez duen galdera segida luze bat gehi dezake, oraingoz deus ez den etorkizuna ere diseinatzen temati.

Aldartea oso garrantzitsua da liburu bat eskuratzeko orduan. Filosofia edota hausnarketaz beteriko liburu bat denean are gehiago esango nuke.

Lehenengo pertsonan idatzitakoa behar zuen liburuak, azkenean, norbaitenak izan behar dute hausnarketek. Egilearenak dira kasu honetan. Batzuetan nahikoa dauka lagun batek bidaltzen dion gutunari tiraka egitea burutik pasatzen zaiona adierazteko. Besteetan gaua nahikoa da sortzen zaizkion hizpide denak adierazteko.

Poesian babestuko naiz. Poesian sortuko dut niretzat izango den mundua. Batzuetan ezkor agertzen da, munduak itxaropenik ez balu. Platon, Descartes, Nietzsche, Freud eta beste hamaika filosofori kikuak egiten dizkio. Batzuetan bere berbak lapurtu egiten ditu bere egiteko. Besteetan, berriz, kontrako adierazpideak izan arren horiei heltzen die.

Hitzen gatibu garela esaten du, itxaropena koldarren ezaugarria dela, aske izatera kondenaturik gaudela, oroimena orainagatik ez balitz deus gutxi litzatekeela, bakarrik egotea baino bakardadea sentitzea dela okerrena, gogoratzea ezinaren ikurra dela, denboraren asmazioa gure etsipena dela, errepresioa baino ez garela, iragana gure erreferentzia okerra dela, galderen erantzunak gizakiari bere ezdeusa erakusten diola. Asko dira ideiak, botatakoak…

“…eta hori gizakiontzat gogorra da, gure egoak ezin baitu jasan nia desagertu daitekeenik, behintzat bizirik dirauten bitartean. Eta badakizu, Anxío, idazten dugunoi hori areagotu egiten zaigu, banitateaz gainezka baikabiltza, pentsatu gabe hilerriak artistak beterik dadela”.

Batzuentzat bere buruarentzat idazten ari dela iruditu zait. Irakurlearengandik urrunduko balitz bezala, eta orduan irakurleaz jabetzerakoan atea zabaltzen dio egileak.

Solasaldi gisa antolaturik dago liburua, solasaldi platonikoaren gisa, hain zuzen. Juan Ramon Makuso, izan ere, eta ez alferrik ez alferreko, filosofo da poeta bezain, edo poeta da filosofo den neurrian. Hitzaurrea Gomez Pin filosofoak idatzi du. Platon bera ere filosofo eta poeta izan zen. Bazekien ahozko hizkuntzarik gabe ez dagoela ezer kontatzerik, bazekien bezala kontzeptu berriek hizkuntza berria eskatzen zutela: hizkuntza idatzia. Poetak, mito sortzaile zirelako, bere errepublikatik kanpora bidali zituen, deserrira. Hor egin zen lehen haustura poeten eta filosofoen artean. Baina Platonek berak ere mitoen bidez ádierazi zuen adierazteko zuena. Hizkuntza poetikoa ez baitago erraz baztertzerik, isiltasunaren truke ez bada. Isiltasuna ere, askotan, oihu egiteko modua da, oihu egiteko modu poetikoa. Solasaldia, ez dezagun ahantz, norberak bere buruarekin hitz egitea da, eta gero elkarrizketa hori besteei zuzentzea. Solasaldia galdera batez hasten da.

Denbora da liburu honen gaia. Lotura izan daiteke, denbora geroak esperantzaren kateaz lotzen gaitu, eta denbora iraganak minaz, urruti-minaz eta denbora-minaz jotzen gaitu. Iraganari begira dagoena ez da bizi; ezta geroaren baitan bere begiak pausatuak dituena ere, ihes egiten die orainak, daukagun denbora bakarrak. Bizitza orainean da, eta orainaz gozatzen ikasitakoan bizitzen ikasiko dugu, esperantza handirik gabe, noski, baina izu handirik gabe ere bai, esperantza eta izua biak eskutik joan ohi dira, gure kalterako. Axularrek hitz gutxiagorekin adierazi zuen esan nahi izan dudana: “Iragana eta ethorkizuna eztira gure. Ioana ioan, ethorkizuna ethorkizun, presentekoa da gure, eta ez bertzerik”.

Makusoren liburua pozik irakurtzen da, poza zer den erakusten duelako, sakonki erakutsi ere. Poza barnean duenak ez du burla-haizerik behar bere poza azaltzeko. Poza barnean duenak tristura guztiak gainditu ditu lehenago. Pozak bere burua du azaltzen, den bezalakoa, tolesdurarik gabea. Liburu pedagogikoa da Makusoren hau, erakutsi egiten baitu. Liburu morala da, baina ez moralari buruzkoa. Helburu askatzailea du.

Barne-atsekabe bati erantzun nahian idatzi zuen Oraina galdua (Erein) Juan Ramón Makusok (Errenteria, 1961). Denboraren kontzeptua ikuspegi gizatiar batetik aztertu du, garraztasuna (giza errealitatearen ezinbesteko osagaia bere ustetan) darion testu batean. Sentimendu eta sentsazioak adierazteko lengoaia poetikoa erabili du aurretik Hiri gorazarre poesia-liburu argitara eman zuen egileak, saiakera filosofikoari estilistikoa ere gehituz, egungo euskal literaturan aurrekari askorik ez duen ahalegin batean.

Etengabe etorkizunaz ari aro honetan, zergatik hartu duzu oraina aztergaitzat?
Urteak joan diren heinean, gogoeta baten emaitza izan da erabaki hori. Agian ikusten dudalako nire inguruan guztia etorkizunera begira egiten dugula; eta etorkizun hori ez dago nire esku. Parmenides filosofoak egiaren benetako bidea izatea dela dio. Maila horretan, denborarekin uztartuz, berak esaten zuen iragana izana dela, beraz ez da; eta etorkizuna izango dela, beraz ez da. Ildo horri jarraituz hasi nintzen ikusten etengabe nire bizitzan guztiz lotua nengoela biharrari.

Eta zein da joera horren ondorioa?
Horrek askotan ekartzen du ziurtzat jotzen dugula ez den zerbait. Heriotzarekin zer esanik ez, uko egiten baitiogu nolabait. Horrek jainkotiar ikuspuntua erakusten du nolabait.

Eta zergatik egiten dugu hori?
Beharbada beldurra diogulako zer garen onartzeari, hilkorrak hain zuzen. Horri agian uko egitearren etengabe ari gara luzatzen esku artean ez daukaguna. Esku artean ez daukagunez, ustezko etorkizun horretan egiten dugu ia-ia oraina. Azken finean, agian denborarekin lortu duguna izan da idealizazio bat sortzea; eta nire ustez, errealitatetik kanpo. Niretzat denbora ez da existitzen zentzu honetan, parametro gizatiar batean. Hau da, nik bakarrik ziurta dezaket momentu honetan une eternal hau, zurekin hizketan ari naizena.

Eta pentsamendu horrek ez dakar ondorio gisa oraina besterik bizi nahi ez izatea, urrunago begiratu gabe?
Edo alderantziz: harantzago joaten naiz ze esku artean daukadana hain iragankorra da, non agian luzatzen baitugun ezezko horren baitan. Nire ustez, ikuspuntu gizatiar batetik, koherenteagoa da benetan erantzutea esku artean daukadan horri. Niri askotan galdetzen didate carpe diem delako hori defenditzen ote dudan, momentua gozatu alegia. Ez da momentua gozatzea, zeren momentua oinazea bada ere. Eskua ezin da existitu esku gaina eta esku azpia gabe. Gure buruari ez diogu galdetzen "eta ni orain zer?". Eta galdezen badiogu, agian erantzuna hain hutsala geratzen da non horrek ikaragarrizko izua sortzen digun. Eta izu horrek eramaten gaitu beste aldera begiratzera, gerora alegia.

Liburuko pasarte batzuk aztoragarriak edo ezkorrak dira. Hori izan da zure asmoa?
Ezkorra maila batean bai. Aldamenetara begiratzen dut eta, egia esateko, ez dut motibo gehiegirik ikusten gure eraikuntzan baikor izateko. Ez dut ikusten aurrerakuntzarik, teknologikoa izan ezik. Ni pozik egon naiz testua idatzi dudan bitartean; pozik nire atsekabe bati erantzuna eman diodalako. Agian atsekabe horrek oinazeak, minak, aztoramenduak sortutako gogoetak dira, baina gizakia nire ustez hori da. Eta agian oinaze horren baitan ulertu dugu gure egunerokoan porrota dagoela, adibidez. Maila horretan ezkorra izan daiteke planteamendua, baina errealista ere bai.

Errealitate hori aldatzeko edo ulertzeko egin duzu saio hau?
Marx ez dugu gainditu. Berak planteatzen zigun errealitatea eraldatu egin behar dela. Baina, nire ustez, zerbait iraultzeko suntsitu beharra dago. Egin ahal dudana interpretatzea da; ulertu nire bizitzaren eta barne-sentimenduen inguruan esaten didatena. Maila honetan baliteke ariketa sokratikoa egotea: ulertu eta ezagutu nire burua. Niri jada lotsa ematen dit lezioak emateak. Noraino hel naitekeen ez badakit, nola esango diot beste bati noraino iritsi behar duen?

Liburu bera idatziko zenuke orain?
Oraindik garraztasun handiagoarekin. Hor esaten ditudanak egunero berresten dituzte ikusten ditudan gauzek. Adibidez, ze gaizki erabiltzen dugun etika gure eguneroko bizitzan ze mota iruzurra egiten dugun.

Pentsamenduaren poesia euskal literatura indarra hartzen ari dela esango zenuke?
Euskal literaturan ez nuke esango. Gazteen artean Jon Gerediaga dugu. Hala ere, ez dut euskal letretan gogoetarako joera gehiegirik ikusten.

Poeta moduan, gero eta helduagoa da Juan Ramon Makuso. Hala ageri da behinik behin, edo halako irudipena sorrarazten du irakurlearengan, haren poesiaren jarraitzaile garenongan. Beste kontua da heldutasuna zer den adieraztea. Saia nadin azaltzen. Norberaren begia besteengana zuzentzen denean hitz egin daiteke heldutasunaz. Begia eta begiarekin batera joan ohi diren sentipen, emozio eta sentsazioak barnetik kanpora joaten direnean, alegia kanpoan barreiatzen direnean, hantxe bertan geratzeko asmoz, eta kanpoan aurkitzen dutenean toki egokia, orduan hitz egin daiteke heldutasunaz. Beste moduz esanda ere, kanpoan egon ondoren barnera sartzen direnean, aberatsago eta, era berean, jakintsuago, orduan ere hitz egin daiteke heldutasunaz. Izan ere, barnetik kanpora eta kanpotik barnera doan bidea bera izan ohi da, batetik bestera, sekula gelditzeke, sekula huts egiteke, sekula etsitzeke doana; eta gu berarekin. Norberaren nia zentro izatetik erreferentzia izatera pasatzen denean, norberaren nia pausaleku bainoago pasaleku denean, hitz egin daiteke heldutasunaz. Kontzientzia da heldutasunaren neurgailu, kontzientzia eta gogoa, noski. Eta Makusoren gogoa ilustratua da, hiritarra da, galdetzailea da, ez baita geratzen azaleko adierazpenetan, ezta kea bezala ihes egiten duten erantzunetan ere. Sakonera joan nahian, biderik zailena egiten du, norberaren sosegu eta lasaitasuna utzirik kanpora bultzatzen duena, kanpoko gauzak eta fenomenoak ulertu nahian. Ez baitago barne bizitzarik kanpo bizitza ulertzen ez bada, edo, ulerturik ere, onartzen ez bada, barnekoa onartzen den bezala, ulertzen ez denean ere.

Hiri gorazarre izenburupean kaleratu du Juan Ramon Makusok bigarren poema liburua, eta izenburuak biltzen ditu liburuak eskaintzen duenaren zertzelada ez gutxi. Paradoxikoa da hein batean Makusok izenburua Lizardik neguaren osteko eguzkiari eskainitako poematik hautatu izana; izan ere, bultzi-leihotik soroak eta mendiak agurtzen zituen poetaren minaren ordez hiriari eta batez ere hiritartasunari gorazarre eta laudorio egiten dion idazlea dago Hiri gorazarre-ren atzean. Hiri bigarren pertsonako izenordaina ere bada, baina, eta bigarren pertsona horri (hi, zu) eskainitako gorazarrerik eta (des)amodiozko poemarik ere bada bilduman. Jolas egiten du, beraz, hitzekin eta esanahi anitzekin Makusok izenburuan, eta hori ere bada liburuan datorrenaren aurrerakin.

Hiria du, nolanahi, gai, hari eta lokarri nagusi poema-liburuak, batzuetan protagonista eta gogoeta-gai, modu anekdotikoagoan besteetan, baina betiere batasun-emaile. Ez da bat eta bera, baina, liburuan zehar ez Makusoren hiriari so egiteko modua, ezta poesiaren taxua ere.

“Harrizko aorta” du izenburu lehen atalak, eta bertan dute pisurik gehien hitzekin egindako jolasek (sua, ua!, Hika, Hika, Gern… ), hoskidetasunek (kaleak, eskaleak) edo errimak; erritmo biziko poemak, jolasetik eta ahozkotasunetik zerbait badutenak dira, eta ziurrenik horrek eta atal honetan Makusok darabilen eremu semantikoak elementuei eta oinarrizko materiei erreferentzia eginez (sua, burdina, eta, batik bat, harria) dakarte gogora Arestiren aztarna. “Zuhaitzetatik jaitsi da animalia”, dio Makusok, eta gogoetaren esparruan kokatuz eta ondorengo ataletan sakonduko duena aurreratuz, hiritartasunik lortu ezin duen gizakia aurkezten digu errenteriarrak, betegintzarrerik eskuratzerik ez duen gizaki kontraesankorra.

Bigarren atalean, “Burdina garabi urtuan” deiturikoan, hiriaren eta hiritartasunaren zentzu politikoari heltzen dio Makusok, greziarren polis-aren izaera publiko eta politikoa berreskuratuz, eta hiritartasuna atrofiatu zaion gizarteari kritika zuzena bideratuz. Hiriaren gaineko hausnarketa termino orokorretatik konkretuagoetara dakar egileak atal honetan, hiri errealak dakartza hizpidera (Bilbo, Errenteria…), eta egungo jendartearen gaitzak eta gabeziak ditu jo-puntuan. Simulakroak eta itxurakeriak agintzen duen hiria da poema hauetakoa, benetakotasuna galdu duen gizartea, kulturari bizkarra emanda bizi dena eta biztanle ditu hiriaren proiektutik egotzitako gizakiak, komunikatu ezina jasaten duten hiritarrak, hiritar izatea ukatu zaien besteak. Hiriaren, polisaren eraikuntzak kale egin duen heinean, kale egin du gizartearen eraikuntzak, eta kale egin du hiritartasuna eskuratzerakoan ere euskalduntasunak.

Espazio publikotik pribatura eginez, hirugarren atalak maitasuna du ardatz, nahiz heriotzaren aurkako etsipen-poemarik ere baden. Hiria, oraingoan, ni-a eta zu-aren espazio pribatua da, batzuetan neurrira eraikitako birentzako espazioa, besteetan zu-aren absentzia oroitarazten duen geografia. Maitasunaren ospakizuna orain, maitearen gabeziaren mina gero.

Gizakiaren kontzientzia biluzia atal heterogeneoagoak ixten du liburua, non nitasunak indarra hartzen duen eta sentimenduen esparrutik atzera gogoetarenera itzuliz poeta biluziago ageri den, batzuetan arnasa narratiboagoz, hurrengoan hiriaren heriotzari buruzko hausnarketa eginez.

Bidean, ez dira falta zenbait klixe (maitasunaz eta heriotzaz ari denean batik bat), eta hitz-jokoak zama ere bihurtzen dira poemaren erdigune direnean, baina, edonola ere, ertz askotako ikuspegia eman digu Makusok hiriaren gainean, gogoeta eta sentimendua poesian urtuz.

Juan Ramon Makuso:«Hiritar bezala frakasatu dugu»

Mikel Asurmendi

Igor Estankona poeta eta kritikariak «mezulariaren eskua» ikusi du poeta honengan: «Makuso ez da odolusten, entzun dezagun nahi du». Guk poeta bidaide hartu eta hirian barrena abiatu gara. Hona poetari entzundakoak. Bizitzeak hil egiten duela abisatu zenigun lehen liburuan. Bizitzea abiatzea dela onetsi ondoren, hiltzea irabazi ote zenuen ulertu genizun...
Beharbada irabazi bat da hiltzearena. Gizakiak benetan ahaztu egiten du, egiten dugu, zerbait baldin bagara, heriotza garela. Heriotza ez da gugandik zerbait berezitua, gure eskuak beste aldea ere badu, badu ahurraren beste aldea, hau da, bere esku-azpia. Ezinezkoa litzateke eskua beste era batera ulertu. Bizitzarekin berdin gertatzen zaigu. Hasteak bere baitan heriotza ere badu.

Hiriaren barrena abiatu zara oraingoan. Zer moduz bigarren ibilaldi honetan?
Eroso esatea gehiegizkoa litzateke. Pozik bai. Idaztea, areago poesia egitea, ez da ariketa bat, barneko etorria da. Beharbada nire barneari irekitze bat gertatzen ari zaio, nik neuk ere ez dakidala norainoko irekitzea den... Nire larrutik labana bat sartzen ari da, meloi bat irekitzen dugun antzera.

Hona nire juzkua zure ibilbideaz: Bizitza ulertzeko filosofia ikasi eta erakutsi nahi zuen gizona poeta bilakatua da. Filosofoa poetagoa da.
Nire ibilbide filosofikoan Platonen irakurketak anitzak izan dira eta oraindik ere, oso gustukoa dut. Platonek idatzi poetiko ikaragarri bat utzi zigun: Haitzuloaren mitoa. Gizakiaren egoera oso ederki deskribatzen du bertan. Gure bizitza haitzuloan eramaten dugu, ustezko errealitate batean. Errealitate horretan murgiltzeko, poesiak indarra ematen dit, hitzaren indarra aurkitzen dut bertan. Nahiz eta oso garbi daukadan, askotan, hitzaren ezintasunarekin talka egiten dudala.

Filosofoa, poeta eta "animalia politikoa" ere bazara. Politika interesatzen zaizu, polisean gertatzen dena, alegia.
Aristotelesek aspaldi esan zigun, gizakia abere politikoa dela. Gizakia beste gizakiekin elkartu eta gizarte bat osatzen duela. Eta polisak, hiriak, ematen dio bere izaera gizakiari. Beste kontu bat da gaur egun politikaz esaten dena eta politikan dihardutenak. Hauek ez daude polisetan, ez daude agoran, plazan. Agoran baleude, elkar hitz egingo genuke, eta orduan, agian, eraikiko litzateke benetako elkarrizketa. Baina honek ba al du interesik? Eszeptizismo handiz begiratzen diot plazari.

Felipe Juaristiren hitzetan «hitzaren bila» abiatu zinen poeta zara. Oraingoan hitza, modu batez aurkitu eta agertu duzula ematen du.
Aurkitu ez dakit aurkitu dudan, alegia, oraindik ez dut aurrez aurre berarekin topo egin. Beharbada hitzaren lantegian murgilduta nabil, eta oraindik hitzaren ezintasun batean aurkitzen naiz, ibilbide poetikoa hori baita. Argi dago, Felipek hori esan zuenean hitzak neurtuta esan zituela, eta oso ongi irakurri eta barneratu zituela nire lehen poema liburuaren nondik norakoak.

Hiria "harrizko aorta" gisa irudikatu duzu. Teknopolisa, hitza, giltza... errimatu dituzu. Etikak kezkatzen zaitu, baita estetikak ere.
Etika eta estetika lotura handiz ulertzen ditut, bere zentzu hertsian. Etika zerbait bada, barnekoa da. Etika barnekoa bada, ni subjektu, muga bat naiz, ni eta munduaren artean. Arteak barneko mundu bat eraikitzen du, eta estetikaren eginkizuna hori azaltzea litzateke. Estetika eta etika gogoetak diren heinean interesatzen zaizkit.

"Egunero gabiltza joan-etorrikoan, ero-ero. Egunak du haria, baina ez dago jarraipenik hirian", diozu. Etsia ote poeta? Gizona edo emakumea etsita al daude polisean?
Gizakia eta bere gizatasuna daude etsita, eta noski ni horren barnean kokatzen naiz. Nire polisa, nire ideala, hor nonbait nituen. Eta orain lekukotasun hori ez dago nire baitan. Bazirudien zerbaiten eraikuntzan nenbilena, ustezko hiri bat. Agian ez nuen pentsatzen eraikuntza idealak ez daukatela lekurik inongo geografian, lurraldetasunak artifizioak direla. Duela egun batzuk geografia bat zeharkatu dut, Irungo nazioarteko zubi zaharra. Gertakari xumea baina oso handia niretzat. Ustezko bi estatuen eremuetatik ibili nintzen, eta errealitate bakar batek hunkitu ninduen: zeru-lurrak, horrek eman zidan nire gizatasunaren dimentsioa. Eta berretsi nuen nire poema baten bertso lerroa: zertarako eraiki aberriak?

"Herrigabeak daude, baina hiria, hiritartasuna, nik daukat". Nor zaren badakizu edo nahi duzu jakin, behintzat.
Aurrekoarekin lotuta, hori azaldu nahi izan dut liburuan zehar. Hiritartasuna, lekuak, toposak, espazioak ematen du. Erdi Aroan eskubide bat zegoen: quid est in territorio est de territorio, hau da, lurralde batean dagoena, lurralde horretakoa da. Eta gaur egun eskubide hori faltan sumatzen dut.

Hona zenbait lerro: "Eraikuntzak gizakiarentzat dira errakuntzak" (...) "Herriak ez du topos bat, gizakia da hiriaren oztopo" (...) "Eurohiria Midasen hatzaparretan ez ote". Hiriak min ematen dizu.
Mina eta oinazea. Ez dut ikusten gure artean sentimendu hau: hiritar bezala frakasatu dugula. Oraindik ere, gure hiria eraiki gabe daukagu. Baina ez hori bakarrik, ez dugu onartzen egin ditugun ahaleginak antzuak izan direla. Ez dugu asmatu eta hau ez da bestearen errua bakarrik. Bestea ni gabe ez da existitzen, eta hau barneratzen ez dugun bitartean jai daukagu. Eta honekin ez naiz ari planteatzen guk asmatuko dugula. Ez, asmatze horretan huts egin dugula baino ez. Eta hau onartu behar dugu. Gainontzekoan konplexuz betetako hiritarrak izango gara.

«Ezustekoan doazen poemak» jo dituzu hauek alabaina.
Hitzaren bilatze horretan, bertsoak edota poemak ura bezala doaz. Uraren mugimendua ezustekoa da. Urak beti korri eta ihesi egiten du esku artean. Hori gertatzen ari zait nire ibilbide poetikoarekin. Poesia eraikitzen dut, benetan sortze prozesu batean murgilduta nagoenean, barne-barnetik ateratzeko zerbait dudanean. Nire poesiak ez du kortxo-kentzekorik behar.

Biluztu egin zara, baina ez duzu zure burua ikusgarri agertu nahi.
Biluztea gure gizartean lotsarekin parekatzen da. Adan eta Evaren biluztasunak lotsa erakutsi digu. Edozeinek, berdin zait zein den bere jarduera, sortze bat egiten badu, larruazalaren azpiko aldea erakusten ari da, azaltzen ari da. Ez agian bere osotasunean, baina azaltzen ari da, nolabaiteko erakustaldia egiten du. Ez dut sinesten entzuten dudanean "nik niretzat idazten dut". Idatzi agian bai, baina argitaratu orduan zertarako. Elkarrizketa hau eskaintzen dut, eta nire burua erakusten ari naiz. Hori bai, honekin ez dut esan nahi exhibizionismoan erori behar dugunik. Artistez beterik daude kanposantuak.

Ez duzu hitzetan ezkutatu nahi.
Honekin ez gara ari gauza berriak asmatzen. Aspaldikoa da "hitza haragi bihurtu zen". Hitzak ezin du ezer ezkutatu. Isiltasuna, nahita eraikita, garrasia da. Hitzaren erreinuan murgiltzen da gizakia, hitza da gizakiaren erakusleihoa. Hitza gabe ez ginateke gizaki izango. Eta gaur egun hau da zientzian dagoen eztabaida mamitsuenetariko bat. Linguistak, filosofoak, fisikariak, biologoak, eztabaida sutsuan ari dira. Animalien artean, gizakiak du hitza.

"Edergailu eta metafora gutxirekin egindako poesia" jo dute zurea horregatik.
Itxuratik ez zaigu ezer heltzen. Itxuraz inguratuta nago, eta ez dut nahi, ahal dudan neurrian, ni ere itxurakeriatan erori. Gauzak ahal dudan argien ikusten saiatzen naiz, eta era berean nik eraikitzen dudanak horrelakoa izan behar duela exijitzen diot neure buruari. Artifizio eta simulazio gehiegi ikusten dut nonahi, eta nire buruari traizio egingo nioke nik gauza bera egingo banu.

Aurreko liburuaren ondoren, hitzen barrena bide egiten jarraitzeko gomendatu zizun zure irakurle batek.
Nire bizitzan gauza bat ikasi dut: bestea hor dagoela, eta ni ikasteko nagoela hemen. Hau horrela izanik, ibilbide poetikoan bederen, esan daiteke hitz horiei jarri niela arreta. Eta jakintsua jarraitzen dut izaten ikusten dudanean ez dakidala. Nire lagunek barre egiten didate entzuten didatenean Juan Ramón Jimenez, Lizardi eta hainbat poeta handi eta gero, nik poesia idazten jarraitzen dudala.

Amaitzeko, azken poeman "Kultura gure hirian iruzurra dela" diozu.
Ez naiz ezer berririk esaten ari, hau konstatazio bat da. Ez bakarrik iruzurra, gizakiaren aurkako joera da: saihesten ez baldin badugu gizakia aurrera eramango du. Gizakiaren berezitasun bat kultura egitearena da. Beraz kulturaren desagertzearekin zalantzan jartzen dut gizakiaren kokalekua, eta orain bai, jadanik ez litzateke egongo hiririk.

Elea argitaletxeak hain ongi zainduta plazaratzen duen poesia sailean agertu da Juan Ramon Makusoren (Errenteria, 1961) Hiri gorazarre liburua.

Izenburuak barruan gordetzen duen hitz jokoarekin egingo du topo lehenik irakurleak ez baitaki “hiri” hori izenordea den edo “hiriari” egindako gorazarrea. Agian, Lizardiren aipuak lagunduko dio izenburuaren azpian dagoen elipsia ikusten eta hiriaren gorazarrez egindako testuan aurkitzen dela nozitzen. Baina Lizardik “hiri goratzarre” dio, “hiri” hori “Izotz-ondoko eguzki” hotzez betea delarik.

Orain aste batzuk hiria gai bezala zuen beste euskal poema liburu bat ekarri genuen orrialdeetara, hain zuzen ere Iván Igartuaren Harrizko hiri hau liburua . Hiria gai garrantzitsua bihurtzen ari da gure poesian.

Ez dakit egileak onartuko didan baina Igartuaren liburuaren eta honen artean badira zenbait zubi, ikuskizun, antzeko joera, hiria eta poesia tratatzeko modu antzeko eta anaikideak. Adibidez, badira hiru ezaugarri bion liburuetan agertzen direnak: hausnarketa poesia baten aldeko joera, eta hiriarekin batera gizakiaren irudia sinboloz josteko era. Baina bakoitzak bere estetika du eta ongi da Juan Ramon Makusoren liburua bere osotasunean eta berezitasunean ikusi eta irakurtzea.

Gabriel Arestiren zantzua liburuaren hasieran dago, baina Maldan beherako Aresti da poemak erakusten duena. Eta liburuan ibilbidea ikusi nahi nuke nik, kolektibitate batetik gizakiaren burura egiten den bidaia. “Harrizko aorta” da lehen atala eta “Maite duzun hiriak / erraietaraino / eramango zaitu” bertsoek adierazten dituzte bere indarra eta gaia. “Burdina garabi urtuan” atalak, ordea, gaurko mundua du ikuskizun, gaurko mundu politikoa eta mitotik urrundu dela esango nuke. Hirugarren atalak, “Zurekin egon nahi dut, egon gabe” izena duenak, tonu lirikoagoa lantzen du, maitasun gaia. Laugarrenak, aldiz, “Gizakiaren kontzientzia biluzia”-k, gizabanakoaren mundua esploratzen du.

Poesia eta filosofia lotzeko liburua bat dela hau esan da. Baina hitz jokoa eta errima, hitzen arteko hoskidetza eta ironia maite dituen Makusok hiriaren lau aurpegi desberdin eman ditu aditzera.

Kuraiaz ari zaizkigu poetak azkenaldion. Lerro hauetakoa filosofiaren bidean ibilitako poeta dugu. Bizitzeak hil egiten duela gaztigatu zigun poesiaren bere lehen ibilaldian, bizitzearen arrazoiari poesiaz erantzun zion joan-etorri hartan. Heldu zaigu berriz ere poeta, eta, biziko bagara, hirian (h)abiatu beharraz gaztigatu digu.

Juan Ramon Makuso dugu poeta, baiki. Iraganean baino poetagoa oraingoan, hirian barrena ibilia heldu zaigu, karrikaz karrika, kantoiz kantoi, ausarki heldu ere. Xabier Agirre Lizardi edota Juan Ramon Jimenez poetak dakartza alboan, esaterako.

Hiri —zuri alegia— edo guretako inori, izaditik gorazarre egin zigun Lizardik. Euskaldunok hiria edo polisaren beharreaz ohartarazi nahi gintuen Lizardi, naski. Hots, izaditik hiri bidera bultzatu nahi ote gintuen Lizardik, bultziaren etorreraz aditzera emanez!?

XX. mendea iraganik, XXI.aren abiaburuan hiriari gorazarre egin dio Makusok, baita hiritik beretik egin ere. Eta gorazarre egin dio, euskaldunok —nahiz pertsonok— biziko bagara, hiria “habia” bakarra legez ikusten baitu poeta honek. Hiria baina ez du ongi (h)abiatua ikusten poetak, (h)abiatua, habi(t)atua edo eraikia, alegia.

(H)abiatu da poeta, baita berbaren bila abiatu ere. Motxila bete berba dabil hirian, berbak baina lasta gisa garraiatzen ditu. Berbak, eleak eta hitzak… xahutuak, dagoeneko xahutuegiak ote diren antzeman dugu Makuso poeta. Ez da gauza berria bere poetikan. Alta bada, berbak behar ditu poetak, eta horixe du borroka, engoitik sobera xahuturiko berbak non paratu eta nola kokatu dihardu hirian: hots, nola habitatu hiria ia dena esana dagoenean… Nola, berben erabiltzearen poderioz, hiriaren iraganean adieraziek adiera galdu dutenean orainean.

Hiritar bezala porrot egin dugula irizten du Makusok, hiria kulturaren iruzurra dela diosku poetak. Eta, naski, horregatik, hitzaren bila abiatutako poeta, beldurrak dugu, bere berbak, hitzak eta eleak edergailuz eta zelofanez bilduta ager ote daitezen beldurrak dago poeta.

Izan ere, Makusok ez ditu hiri aurrefabrikatuak gustuko, ez aberri aurrefabrikatuak ere. Ez ditu gustuko hitzen nahasketa edo eleen nahas-mahas, ez ditu berben olio erre usaina laket. Ez ditu horregatik agorarik edo plazarik gabeko hiririk habi(t)atu nahi. Oinez segitzen du alabaina, oinatzez oinatz, oinazez oinaz lasta bota beharrean.

Irudikatu dezagun: iraganean Lizardi poeta xendaz xenda heldu zen gugana, eta oraineko poeta hau kalez kale heldu zaigula orainean. Bere mintzoa ele bilakatu du poetak jagoitikoz, elea zurekin, nirekin edo harekin partekatzeko desioz eta beharraz ari da poeta, gizakiok daramagun abere politikoa geure baitakoa eginen dugun esperantzan.

Iraganean naturarekin bizi izan zen pertsonak, hiria berezko moduan habi(t)atuko duen esperantzaren xerka dabil poeta. Hiritarrok hiria bere-berezko habia bihurtuko dugun esperoan ibili dabil Makuso poeta hirian barrena, aldian abian, aldian (h)abailan…

Hölderlin-ek, gogoeten lurrinak aztoraturik zetzan uneetan, “…eta zertarako poetak eskasiazko garai hauetan?” galdera egiten du bere 248. elegian. Munduaren arrastiri honetan gaua nagusitzen an zaigu. Munduko gau beltzaren ilunpeak bere garroak eta murmurioak luzatzen dizkigu pentsamenduaren begirada lausotuz. Dagoeneko ez dugu farorik, eta bidea ez da ageri. Amildegiaren begiek zulorantz garamatzate. Baina, beharrezkoa al da abiatzea? horren erantzunaren bideari Juan Ramon Makusoren hitzek hasiera emango diote.

Bidea da erromesaldi honetan lagun eta era berean helburu. Bidean joango gara geure burua ezagutzen, eta poetak bidean du jarria bere konfiantza osoa. Badirudi antzinako esaldi hura behin eta berriz birgogoratu nahi digula: Ezagut ezazu zeure burua. Baina oraingoan ez dugu Delfos-eko orakulua entzun beharrik izango. Honelako hitzez apaintzen eta irekitzen digu barne sakonetarako bidea: “Asko dakien horrek ez du bere burua ezagutzen.” Ez da nahiko asko jakitea geure burua ezagutzen ez dugunean; hutsean, hutsaz eta husturik bizi gara hori benetan barneratu ezean. Norberarengan kokatu du orakuluaren izaera, eta norberaren amildegi sakonetan ausardiaz eta gogo biziz murgiltzera gonbidapena egiten digu. Nabari daiteke, zeharka bada ere, Zen filosofiaren zantzuren bat, izan ere Juan Ramon Makusoren ideiak, airera doan jaurtikitzen diren geziak baitira, hauen norabidea urduritasunik gabe beren xedea topatuko duten uste osoan. halaxe aurki ditzakegu “Ibiltzerakoan, bidea egiten omen. Eta guk esan ohi dugu amen” moduko esaldiak.

Juan Ramon Makusoren poesiak ez gaitu astindu gabe utziko. Bere hitzetan lengoaiaren bilaketa oinazetua nabari da, existentziaren mamia topatzeko ahalegina, eta hori gizakiaren irrikarik barrukoenek eta errealitatearen ezinbesteko joerek izaten dituzten harremanen uztarketan aurkituko du.

Bertolt Brecht-ek zioen moduan, ez dira arbolez soilik hitz egiteko garaiak. Erortzen ari den zaparrada absurdu honetan, poetak ezin du estetikan gerizpea bilatu. Eta Juan Ramon Makusok bereak eta bi jaurtikitzen ditu inguratzen gaituen oihan honetan norberak argiturik bidea egin dezan.

Poesia sakon eta biluzia, errotikoa eta gehiegikeriarik gabekoa. Bizitzan aurkitzen ditugun bidegurutzetako aukeraketan lagunduko diguna. Zeren azken finean, bizitzea ez da norberak bakarrik erabakitzea bazik, eta hori mingarria da oso. Badaude nor diren jakitera insten ez diren pertsonak, eta modu honetan heriotzara insten dira. Erromes hauek bidea hasi eta bukatu egiten dute; bidea, benetako bidea, zein izan den jakin gabe, biderik bazen ere konturatu gabe. honetan dakusagu Juan Ramon Makusoren ahalegina, bidea kontzientziaz eta berau ezagutuz aurrera egiteko jarreran.

Horretarako, ez dizkigu ukatuko gure barruko bazterrak nahastuko dituzten hitzak, ez dizkigu ezkutatuko kontzientzia zulatuko dizkiguten pentsamenduak, eta ez dizkigu ixilduko arima etsipenez blaituta utziko dizkiguten gogoetak. Eta momenturen batean, errealitate honetan geure burua hiletsita sentituko dugu, baina ez ditu ahaleginak egingo hori gerta ez dakigun. Tarteka-marteka heriotza aurrez aurre jarriko digu, gure bidearen bidaide, lagun ikusezina bailitzan, eta eskutik helduta daramagula ohartaraziko digu; izan ere, heidegger-en hitzetan “gizakia heriotzarako izakia da” entzun baitugu. Baina Juan Ramon Makuso areago doa eta gertu-gertu daramagula aipatzen digu, gure itzal moduan ondoan jarririk; hona hemen Egunero zurekin poema:

“Egunero egunsentiak
dira nire geroa.
Ez da muga herioa,
nirea bizi-herioa baita.

Elurra teilatuetan neguaren adurra.
Gizakiari ematen zaio
hauts zuriarekin egurra.

Herio, nigan ez zara adurra.
Bai gorputzaren bizkarra,
bai bizkarraren hezurra.
Zuhaitza, zu zara sustrai
hosto eta adarral

Nire bizitzan ez zara hotza,
zu zeu, heriotza.”

Gainera, dotorezia ausarta erakutsiz auzi honetan bere irtenbidea proposatuko digu, hain zuzen ere, Descartes-en “il faut partir” hitzak gogoratuz, izenburu berbera daraman azken poeman.

Hala ere, denaren gainetik poetaren hitzak gailenduko dira. Gogoratuko digu garenaren eta izan nahi dugunaren tartea, jauzia eta, hein handi batean irritsa; baina azkenean absurdoaren lurrinekin uzten digu hizketan, esaterako Denboraren ukituak poeman:

“Izan garelakoan gaude,
iraganari begiratuz pozez blai.
Begiradaren itsutasunak, estutasunak,
lepoan sokaren bidaia gogoratzen dit.
Soka, boga, ziaboga,
itsasoaren bakardadean,
gelditasunean nire ametsen atsedena
olatuen zilarra.
Atzokoa oraina nahi dut
etorkizunean izateko,
konturatu gabe,
ez dena izatea nahi dudala nire baitan,
enborrak galdutako
ezpala galduaren aurkikuntza
basamortuaren ura dela.”

Bestalde, maitasunezko poemak topatuko ditugu “Amodioa” izeneko atalean. Poetaren xamurtasuna leunkiro azalduko zaigu bertso-lerro bakoitzean, filosofiaz aparte, sentimenduak edertri adierazten dituzten zentzazioen agerpenean:

“Itsasoa eta zerua
batzen diren limitean.Zu eta ni otzanean.”

Edo begiradari eskainitako poema xamur bezain eder honetan:

“Zure begiradak, ninian sartu ninduen.
Jendea, zarata, hor nonbait
ez zen nigan sartu.

Zure begiradak, kulunkatzen ninduen.
Espazioak, denborak, ez ninduen
ostu ni.

Zure begiradak, harrapatu ninduen.
Hotzak, euriak, ez ninduen ostu ni.
Ez zait bukatu begirada.”

Jakina da ez direla egun onak lirikarako. Ez gaur, ez orain, ez lehen, eta are gutxiago gero. Etorkizuna beltza da, beltza, iluna eta latza. Baina lerrook laguntzen digute giza izpirituaren garraztasunean argi zipriztinak bereizten. hitz hauetan gauzatzen da izotz-ondoko eguzkiaren berpiztea. Juan Ramon Makusoren hitzak, batzuetan gogorrak eta besteetan gorriak izan arren, gogo onez eta zaharberritze asmoz datozkigu geure itsutasunean argi egitera. hitzak baitira errealitatea gurutzatzen duten geziak. Honela, geziak eta bidearen ideiak talka egiten dute bukaeran. Eta gezi hauek bidea irekitzen digute adimenaren erditzean geure gogoa munduratuz eta geure izaera errealitatean txertatuz. Geure burmuinak ilaundu ez daitezen airea ziztatu behar dugu bidea eginez, bidea bukatuz. Edo goazen denari su ematera Amalia Bautlstak dioskunez:

“Edo goazen denari su ematera
eta bakean geratzera, begi aurrean
munduko ilintien irudia
eta bihotza husturik.”

Gure erromesaldia mingotsa da, baina ausardia behar dugu bideari ekin eta bidea bera egiteko, bidea ekinaren ekinez baino ez baita egiten (eta ez ditut hona Machadoren lerroak ekarriko). horretarako barne erraietako borondate zintzoa eta ausarta behar dugu, oldarkeriaren joeran erori gabe. Easoaren benetako egitura neguan azaltzen da. Udako hostoen lerdentasuna neguko biluztasun antzu eta etsiarekin alderatu ohi dugu maiz, eta gure bihotzak udako joritasuna maite du; baina benetako adarren oinarria, sorburua eta zerizana neguko izpi hotzetan nabarmentzen dira. Arboletako bihurdurak eta norabide anitzak, haien erroak, sakonerak eta teilakapenak agertzen dituzten moduan, honelaxe azaltzen dira hitz hauen ibilbideak. Horra hor Juan Ramon Makusoren ahalegina: giza izpirituaren bidea egiten lagunduko duten motiboen erauzketa gordina, aurrera nabigatzeko lagunduko diguten oihalen hasierako irutea. Horretara bultzatzen dizkigute Makusoren hitzok, emergentziazko oldoztetara. Hain zuzen horixe bera aipatzen zuen Oteizak poesiaren definizioa ematerakoan: “emergentziazko pentsamendua da.”

Dasta dezagun eta murgil gaitezen gezi hauen ibilbideetan. Juan Ramon Makusoren hitzek eta hitz horiek uzten dizkiguten lorratzak norbanako bakoitzaren barneetan arakatzeko giltzarriak eskaintzen dizkigute. Horrelakoak baitira Juan Ramon Makusoren poemak, sakonak bezain motzak, argiak bezain zorrotzak.

Izenburuak, alegia “Bizitzeak hil egiten du”, hitz-jokoa dirudi, edo paradoxa, beste hitz bat erabiliz. Bizitza paradoxa denik ez dut nik esango; ezta heriotza ere, gure etxe barruan noiz sartuko zain den bidaiaria. “Bizitzeak hil egiten du” dioenak esan zezakeen, era berean, “bizitzeak biziarazten digu”, baina ez da kontu bera. Zenbat eta gehiago bizi, orduan eta hurbilago heriotzatik. Betiko kontua, “gure biziak dira itsasorako ibaiak”, bizitzak berak baikaramatza, arrastaka batzuetan, eskutik helduta besteetan, heriotzaraino. Baina bizitzak biziarazten digu, unean unekoa bizi dugunean, eta heriotzaz pentsatzen ez dugunean. Izan ere, egunen batean hilko bagara, zertaz eman gogo horri.

Bizitza izan daiteke ere poesia-modu bat. Juan Ramon Makusoren poema bat irakurtzen dut: “Itsasoa eta zerua / batzen dira limitean. / Zu eta ni otzanean”. Hitz sinpleak dira, baina egiazkoak, hitzen neurrietatik kanpo eramaten gaituztenak.

Egilea filosofoa da, eta filosofiaren eta poesiaren artean zubi askorik ez da. Nahi izanez gero, eraiki daitezke, eta poeta den oro saiatzen da berea eraikitzen eta gero, zubia igaroz gero, bera baztertzen edo txikitzen. Poeta den oro saiatzen baita filosofiak esan nahi duena esaten, baina bere modura, bere hitzak erabiliz. Poeta den oro saiatzen da, era berean, bere sentimendurik ez ezkutatzen. Poesia oreka da; esan nahi denaren eta esaten denaren artekoa. Juan Ramon Makusoren liburua orekatua da. Ez dago hitz harrorik. Hitzak daude “errealitatea gurutzatzen duten geziak”, egoera bat, poetarena bera, adierazi nahi dutenak. Hitzak garrantzia baitu liburuan, eta bizitzan. Hitzaren bila dabil poeta “hitz politak nahi nituzke basamortu hau loratzeko”. Egia ere bada, hitzek lora dezaketela.

BIZITZEAK HIL EGITEN DU(Ediciones Beta, 2004)

Barneko samindurak.

Urak
eskuetatik ihesi.
Eta bizitzeak hil egiten du.

Munduratuak.
Eskuak

ez dira heltzen.
Eta bizitzeak hil egiten du.

Zalantzak, zalantzak.
Argituak

ez dira niretzat.
Eta bizitzeak hil egiten du.

Oinazea

Nire hezurren orrazea.
Lurra ez da hezea.
Zelaiaren umelak
nire bihotzeko ezti errea
lasaitzen du.
Begiratu eta nozitu.
Zipriztindu, egiten du
sabelean ostatu ezin harturik dabilen janariak.
Zurean, zurekin, elkarrekin eta inorekin
izan gabe, zorion izateko beta nahi dut.
Izanda, ez zinateke izango
nire kide
ez eta solaskide.
Ahaide, bidaide,
haizeak urratzen zaitu
nire albotik inguratzen zaren bakoitzean,
artean gurea ez zarelako.
Bitartean gauaren morrontzaz jabeturik
besoek luzatzen didate beraien beroa
zu aldenduz.
Noiz arte? Lekurik ez zuretzat,
biok elkartu eta heldu bitartean.

Aurkitu arte

Urrunetik pausoak
poliki doaz
gerturatuz.

Begiradak zutabe moduan
bata bestearen parean
luzatuz.

Elkarrizketa luzeak eraikiz,
sakonak dira mezuak
elkar ulertuta.

Orain arte galduak?

Nora eza

Ustezko bideak, urak
eraikitzen ditu.
Hostoak, haizearen bideak
zeharkatzen ditu.
Maitasunaren beroak, suak
urtzen ditu.
Gizakiaren bidaiak, lurrak
estaltzen ditu.


HIRI GORAZARRE (Elea, 2006)

Denborak zizelkatzen du harria.

Ez dut harrizko aortarik nahi,

ez urik, ez emoziorik mugituko lukeen

harrizko bihotzik.

Belakizko bihotza zu.

Ene haserreak, oihu eta burdinazko laztanak

irensten dituzunak.

Zure bihotza dut siames.

Teknopolisean ezin asmaturik dabiltza

eta ez dute giltza,

bereizteko gure arteko hitza.

-----

Maite duzun hiriak

erraietaraino, hiltzeraino

eramango zaitu.

Bidezidorra etengabeko

zigorra, horra!


Maite duzun hiriak

hari, zuri, hariaren

meheak sortuko dizu

nekea.

Sorterri, ez hiri,

ez dizu emango

udazkeneko orbelaren

epeltasuna.


Hiriak ez direnak, hiria,

niretzat dira, ezinbestean

ene bideko hesteak,

kaleak, eskaleak.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Iraganetik oraina ezkutatu arte

ene Errenteria inorena zen bitartean.

Fabriken ke artean hiria sortzen zen

iraganetik oraina ezkutatu arte.

Manchester txikia handia zen

umearen begi aurrean.

Handitasuna murrizten zen

euriaren sare herdoilduan.

Ez dut odoletan eraikitako kalerik nahi

gorrotoaren ezpalak baino ez direlako.

Argirik gabeko iluntasuna zabaltzen da

gizakirik gabeko kale estuetan.

Ene Errenteria inorena zen bitartean

iraulia geratu zen herriko plazan bildutako

hiritarren izpiritu izoztuetan.

Hiria sortzear dago sororik gabeko eremuetan,

iraganetik oraina ezkutatu arte.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Beltza dario egun eguzkitsuari txoriaren mokoan.

Barraskiloaren etxe ibiltariak beste bizilagun

batentzat ez du ostaturik.

Hiriak ez du etxerik lautadak agertzen diren geltokian.

Oihuak lantuak eskuak izuak

txirikordak dira hatzik gabeko eskuetan.

Izango dira ez diren basoetan

hostorik gabeko zuhaitzetan.

Ez dut irribarre bat

ezpainik gabeko aurpegian.

Diotenez heriotzak ez du leihorik

ateak zabal-zabalik dituenean.


Esan gabe doa esaterakoan

hitzik lerrotu gabe ispilu aurrean.

Ez dakigu nora joan badakigunean

bidearen ibilbidean guri so

hor zaudela bakardadean.

Esadazu baietz ezezkoa duzun begiradan.

Ezbaian utzi nauzu muxuaren agurrean.

Ene malko bakartiak jarraitzen du

zure bizkarraren pasealekua.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nahi dut nahi gabe.

Esan nahi dut esan gabe.

Zurekin egon nahi dut egon gabe.

Pentsatu egin dut pentsamendurik gabe

eta ezerezean aurkitzen naiz

izanda ni, gizon, gizon...

oihartzunak talka eginez

gordetzen du hiriko den honen izaera.

Eta hortik dator galera,

egunaren bidaian, ilunabarrean...

gizakiaren akabera erraztuz,

berdinduz niaren hautsa.

Eta hautsa harrotzen da, harrotzen,

nahigabearen indarrez.

Orduan iristen dira joan-etorriaren kulunkak,

kaialdeko txalupen plisti-plasta.

Eta bagoaz kalez kale, hiritik hirira

mundu zabal txiki horretara,

pentsatuz pentsatu gabe

esanez esan gabe

banaiz izan gabe.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Teilatu gorria ortzian bistaratzen zen

ene ibilbidean.

Amaieran eraikin sendoak besarkatzen zuen

mutikoaren harridura.


Zeruko maparen atariko eskailerek

aurretiko ibilbidea erakusten zuten,

iradokiz organoaren musika solemnea.


Kezko ametsetara atariko eskailerek

eramaten ninduten errealitatezko

margoez zipriztinduz mutikoaren harridura.


Kaleak lainopean ezkutatzen ziren

musika eta jendearekin batera

agurtuz bikotearen maitasuna.


Atariko eskailerak, mutikoaren harridura.

- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Hotzaren egonaldia islatzen da izpiritu bakartietan

elurraren geruzapean.

Heriotzak hartu du ostatu gaztearen harriduran

betierekoaren uste antzuan.

Sinesgaitza biziaren historia izan da

geltokiko muxu lehorrean, besarkadarik

gabeko adioan.

Txoriaren hegoak ametsak astinduz

ase du liliaren egarria.


Zalantzarik gabeko hirian, gizakirik ez!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Argindarrak hiriko kaleak argiztatzen ditu.

Argindarrak aulkiari -heriotzaren ferekak-

gaueko bisita antzezten dio.

Antzerkiaren aulki-patioa biluzik dago

neskatoaren gogoaren antzera

zirkuaren iruzurra begiztatu ondoren.

Elefanteak ez du tronparik

eta hiriko kale-kantoiak kantoirik ezean

gizakiaren burutazio antzuak

txorimaloen besoetan zintzilikatzen dira

eromenaren lantuak antzeztuz.

Belazeetan itxaropenaren kriseilua dut

iparrik gabeko egunsentian.

Gaua da eta neskatoa zirkuaren altzoan

malkoen bakarrizketa du.

“Bizitzeak hil egiten du”. Horrela dio poesia liburu honen izenburuak, baita Juan Ramon Makuso poetak esan ere. Poeta eta filosofoa. Poesia —hitzaren artea, menturaz eta ausaz, noski— menderatu nahian ari den filosofoa. Poesia hitzaren artea baita, hitza menderatzeko artea, munduan egoteko modua. Areago eta hobeto poesia —nik uste—, poesia elkarren arteko hitzen aldatzea bihurtzen bada, munduan elkarrekin egoteko modua bihurtzen bada.

“Bizitzeak hil egiten du”. Horra axioma. Alta bada, Juan Ramonen hitzak hausnartu ondoren, beldur naiz ez ote garen hiltzen ari, baina gero eta gutxiago bizitzearen ondoren. Hilak gogoratu ditugu hilabete honetan, eta beldur naiz, ez dakigula hiltzen, ez dakigula bizitzen, ez dugula gure burua ezagutzen.

Jaio eta hil, zirkulu baten bi muturrak dira. Eta bi mutur hauek lotzen duen haria “bizitzea”. (H)ari izan gabe ezin bizi, eta ezin hil bizi ari gabe, bizitzen ikasi gabe. Bizitzea paseatzera ateratzea bada, bidea ezinbestekoa da. Bizitzea, bide egitea, kontrakarrean joatea da. Ezagutzea. Ezagutu nahi izatea, izatea pentsatzea baita. Argiak eta itzalak. Itxaropenak. Eta bidean jaustean berriz ere jaiki, bakarrik eta bat eginez, amodioan eta amildegian.

Eta hitzok ez dira nireak, oldozpenok, poetak iradoki dizkit. Hitz batzuk poetari berari maileguz hartu dizkiot gainera. Izan ere, amodioa besteen baitan lekutzea bada, esan dezagun poesia besteen hitzekin eta besteen hitzetan eta beren baitan murgiltzea dela.

Nik neronek, nire ezjakintasunean, besteen baitan lekutzeko duen gaitasunarekin berarekin, hitzen barrena bide egiten jarraitzeko gomendatuko nioke Juan Ramon Makuso poetari.

Zirkulu gisa hartu duen bizitza honetan barrena segitzeko, bizitzea abiatzea dela onetsi ondoren, hiltzea irabazi baitu ezinbestean.