Azken tranbiaren itzala(Elkar, 2011)

Irailak hamalau, bosgarren aldiz hurbildu da asteon Otxategira. Makuluak lagundu dio baserriko ganbararaino hurbiltzen, polioak indarge utzi baitzion ezkerreko berna umetan eta hogeita hamar urtetik gora baitaramatza bere herrena ezkutatu ezinik.

Esku-argiaz baliaturik hasi du eguna Jose Santos Basabe Hiriartek. Sabai uger horretan, gogorapen eta bizipenak ari da biltzen begi-belarri. Zangoa ez eze, iragana eta oraina begitantzen zaizkio aspaldion motz, eta hotz.

Jakingura erikor batek erakartzen du egunero-egunero gizona mandiora. Urduri dago gainera, Karmenen bisita espero baitu eguerdian. Hamabietan azalduko zela agindu zion hark.

Karmenengan, haren gorpuzkera sotila miresten du. Haren azal leun eta zuria du atsegin. Haren katu-soa eta begi urdin gartsuak. Blue-jean estuak zeramatzan lehenengoz ikusi zuenean, Otxategi zaharreko giltzen bila izeba Margarirenera jo zuenean. “Ke-ai” arrunt batez agurtu zuen hark, jaka beltza askatu eta mahaira eseri zenean. Bular sendo haietan inkatu zituen begiak Jose Santosek.

Bi minutu lehenago, denek entzun zuten heltzen bere Kawasakian, zazpi eta erdiko motor gorri ederra, berrehun  kiloko altzairu hegalaria.

Nondik etorri zaizu istorio hau idazteko ideia?

Barruan eraman izan dut beti Espainiako Gerra Zibila deitu zen faxisten estatu-kolpearen ondoriozko gudua. Francoren alde nola, haren kontra borrokatu zen nire familia; 36an bezala, baita gerora ere. Hurbil bezain urrun suertatu da gure etxean gerra: askotan hitz egin da hartaz, baina gauza gutxi kontatu da ganoraz, historiaren zientifikotasunaz indarturik. Gerrako dokumentu zaharrak arakatzen ari nintzen batean, pasarte fantastiko bat aurkitu nuen Aragoiko liburu batean. Ezezaguna zitzaidan orrialde haietan kontatzen zena, erabat berria. Txundigarria. Liburu hartan azaltzen zen Bielsako Poltsa deitutakoaren odisea zibil eta militarra. Hango pasarte batek erakarri ninduen. Irakurri ahala, zuriaren gaineko letra beltzak koloretako irudi bihurtzen zitzaizkidala konturatu nintzen. Iruditu zitzaidan printza hori, niretzat aurkikuntza zen hori, izan zitekeela fabulatzeko aitzakia eder bat. Narrazio labur bat idatzi nuen lehendabizi, baina gehiago eskatzen zidan kontuak. Eta, gertakariei beste buelta bat, beste itzuli bat eraginda, eleberria etorri zen gero.

Eta zenbateraino izan zara gertakariei leial, eta zenbateraino erabili duzu fikzioaren askatasuna?

Ispiluaren moduan funtzionatu dut. Ispiluari begiratu diot, eta han ikusitakoa narratu dut. Neronek begiratu diot ispiluari, eta neronek eraiki dut islaren interpretazioa. Erraz urtzen eta desegiten ez den harri bereko osagaiak dira historia eta literatura. Unibertsala da joko hori. Eternoa, esango nuke. Herri guztietan gertatu da iraganari begiratu eta Historia deskubritzea, lehen bezala, baita orain ere. Baina, zer da historia, eta zer literatura? Agian, teorian argi daukagu zein apaletan kokatu behar diren historiako liburuak eta zeinetan literaturakoak, baina, gauzak ez dira hain errazak izaten luma tintontzian zikintzen hasten zarenean. Marko Polok, Pertsian eta Indian ibili zenean, beste hainbat gauza txundigarriren artean, errinozero bat ikusi omen zuen. Bidaia haietatik bueltan, Veneziako bere etxekoen artean, bizitzan lehenengoz ikusi zuen animalia hura deskribatzean, unikornioa ikusi zuela esan zuen... Zer bestela ikusiko zuen, errinozeroa bazenik ere ez baitzekien! Fikzioa ez da historia, jakina. Baina, fikzioaren eta historiaren arteko harremanak oso dira estuak. Historiako liburuak irakurtzen ditugunean ere, nork bere buruan fikzionatzen du gertakari historikoa. Egin dezagun ariketa txiki bat: nola gorde du gutariko bakoitzak buruan Intxortako bataila?

Irakurleak berak fabulatu dezala

Espioitza-kontuak, egoera nahasiak, maitasun-istorio bat erdian... “Casablanca” gogorarazten du, baina Pirinioaren erdian...

Casablanca-n barik, Peña Blanca izeneko mendi-magal baten inguruetan gertatzen dira eleberri honetan azaltzen diren gehienak. Rol garrantzitsua jokatu dute Pirinioek gure inguruko gatazka armatuetan, Espainiako Gerran bezala baita Bigarren Mundu Gerran ere. Eta berdin lehenagoko batzuetan nahiz ondoren. Gerra Zibil hori aitzakiatzat hartuta, leku aproposa zen Pirinio mendialdea intrigazko eleberri bat kokatzeko. Eta, gainera, Pirinioetako bihotzean gertatua da abiapuntuko faktu erreala, historikoa: Bielsako Poltsaren baitakoa. Zirrikitu asko daukate Pirinio mendiek, eta historia eder bat du haietarik bakoitzak. Era berean, istorio trepidante bat kontatzeko aukera eman diezazuke urrun bezain hurbil dagoen zirrikitu horietarik bakoitzak. Mendia fantastikoa da, basajaunez betea eta basanderez korritua.

Nobela laburren sariketa irabazi du zure lanak; ez dakit generoak behartuta ala zeuk nahi zenuelako, modu eskematikoz kontatu dituzu sarritan gauzak, labur-zurrean.

Ipuina du oinarrian eleberri labur honek. Hezurdura eta elipsia dira narrazio laburren giltzetako batzuk. Labur-zurrean ibili banaiz, generoak hala eskatzen zidalako izan da. Baina, generoa neronen hautua izan da. Irakurleak berak hainbat gauza imajinatzeko beharra sentitu dezan kontatu dut istorioa hain modu eskematikoan. Irakurleak berak fabulatu dezan nik aurrez fabulatua. Behar hori senti dezan. Irudikatu zezan lekua. Istorioaren haria. Pertsonaien akzioen nondik eta norakoak. Duda egin zezan balizko traizioaren eta ezinbestezko bizitza nahasi eta errearen artean. Generoak behartu nau, baina gustuko beharretan, malda pikorik ez da.

36ko gerrari buruzko nobelak gehitxo dira batzuen ustez; beste batzuek diote oraindik gutxi landu dela. Zer deritzozu zuk?

Ez dut nik esango asko direnik. Gudu-zelaian jokatzen dira gerrak. Bai eta paperean ere, kazetan edo liburuetan. Gudu-zelaietako gerrak dira gehitxo, ez besteak. Genero moduan, erakargarria da gerra, dudarik gabe. Bizia da. Leherkorra. Uholde bat bezalakoa da gerra, tintontziaren ahoan. Ez, ez nuke esango 36ko gerra horrek dena eman duenik. Ez historikoki ezta literarioki ere. Literaturaren tasun handienetako bat da esana dagoena bestela esatea.

Kolorea eta fantasia

Istorio epiko handi baterako gaia zeukan kontagaiak, baina zuk berriz ihes egin diozu horri, edo “epika txikia” erabili duzu...

Gerra, desesperoa eta maitasuna dira eleberri hau zeharkatzen duten ardatz nagusiak. Liburu txikietako epika-arrazoi handiak dira horiek, nik uste. Ez da bataila sonaturik kontatzen eleberrian, pertsonaren hautu sonatuak baizik. Epika txikia bada hori, ondo, horixe baita eleberriak azaleratu behar zuena. Eleberrian, kontraesan batzuk kontatu nahi izan ditut: traizio militarra, eramanezintasun politikoa, bortxa-garaiko giza harreman pozoitsuak... horrelakoak daude presente istorio honetan. Epika ohikoari eta handiari ekin izan banio, bigarren maila batera kondenatuko zituzketen trintxera zartatuek gai horiek. Eklipsatu behar nituen bonba handiak beraz, gizaki txikiak biluztu ahal izateko.

Komunikazioaren inguruko ikerketa eta irakaskuntza da zure lan-arloa; hortik kanpo, baina, narrazioak asmatzeari ekin diozu: zer ematen dizu batak, besteak ez daukana?

Testu zurruna idatzi behar duzu ikerkuntzan, hala eskatzen dute esku-liburu guztiek, hala desio omen du zientziak berak. Testu neutrala, ponderatua eta jantzia irakaskuntzan. Horiek dira Akademiaren estropadak dauzkan arauak. Fikzioak beste arraun batzuk uzten dizkizu eskuetan: oroz gain, kolorea eta fantasia. Gure fakultatean, testutik desagertzeko eskatzen zaio kazetariari. Eta, gertakariarekin fidela izateko kontakizunean. Narrazioan libreago naiz, nahi dudan kolorez margotu dezaket nire aurpegia, amestu dezaket, sui generis fokalizatu dezaket kamera... Eta halere, egia bat kontatu. Jakina, egia literario bat, ez derrigor historikoa, ezta ezinbestean periodistikoa ere. Argazki zuri-beltza ematen dit unibertsitateko lanak. Bestelakoa narrazioak. Biak behar ditut, geminis naiz-eta!

Eta aurrerantzean...?

Errail bi horien gainetik egin beharko du berriz ere trenak aurrera...

Mandatariaren gerra (Elkar, 2008)

Belarrira esan dio alargunari: “Zuretzat dira, Rosario; senarrak hala nahi izan zuen”. Ohiko eskularru beltzak erantzita hurbildu zaio bisitaria, atzamar zartatu eta behinola nabarmen kiskaliak agerian dituela. Tortura zaharren arrasto iraunkorrak.

Atzetik hurbildu zaio, zirimola leun batean. Joanetorri labur bat besterik ez da izan bisita. Txantxangorri ero baten jolaskeria, katazuri baten aitzinean.

Lodia da eguratsa Mexiko DF-n; eta, Miguel Hidalgo- ko panteoi frantsesean, itsaskorra oso. Bero erreak eta euri-jasa hurbilak bakarrik dakiten moduan mamitua eta gizendua da airea gaur. Ukabilkada lakarra jotzen dute tanta sarriek aurpegi babesgabeetan, kopeta soilduetan.

Hegala ezkerretara alboratuta daraman kapela beltz dotorearekin ezkutatzen ditu bisitariak aurpegia eta ile-mototsa. Gabardina grisaren lepo zabalekin bezala. Ezpain bete eta kalakariak baizik ez dizkio ikusten Rosariok. Ez kokotsik, ez begirik. “Heldu honi, arren. Parisen eskatu zidan Alberto Miguelek zeuri emateko”.

Ez oraingoz inoren aurrean erabiltzeko orri-laurden horiek, begi zoliak baitauzka sasiak. Etxean irakurtzeko, bakardade isilean; belarri luzeak baititu holtzak. Behar duen denbora baliatzeko… Olivetti zahar batean idatzitako paper horiek direla-eta akabatu dute senarra Frantzian.

Konturatu orduko, udagoieneko trumoi-tanta lodi epelaren moduan, lurrundu egin da berriemailea. Etorri den gisara, isilpean utzi du zeremonia. Ez du ezagutu alargunak.

Hitz egiteko moduagatik, itsasoaz bestaldeko espainiarra zen.

Marearen erraietan (Alberdania, 2006)

Taxi bana deitu dituzte Lorek eta Irunek. Arratserako bidean da eguna eta ama biak distiratsu daude, Beñat eta Maialen besoetan hartuta. Basurtuko espaloian daude, autoak noiz hurbildu zain.

Eguerdia bera ere distiratsua da, Bilbon gutxitan izaten den horietakoa. Udaberri eta uda hasieratan izaten dira, izan, egun argiak, zeru garbikoak eta haize fina usaintzera ematen dakitenak. Hala ere, gaurkoa bereziki da gardena eta atsegina. Ederra, beste barik.

Eman, ematen du autoek ez dutela hiria zikintzen euren gas ilunekin. Ematen du autobusek ura darabiltela. Ematen du ortziak ozono geruza osotu duela. Ematen du Bilbora sartzen den haizeak printze eta printzesa zoriontsuen amodiozko musuen fereka dakarrela. Eman, ematen du espaloietako oinezkoek Ravel entzuten doazela, magiazko eta misteriozko rapsodiaren bat, edo balet exotiko eta enigmatikoren bat, Dafnis eta Kloe adibidez.

Bitxia da Bilbok zein modu ederrean asmatzen duen bere buruaren metamorfosiarekin, zelan dakien eterrezko kotoiarekin biltzen bere protagonistak, zein erraz gozatzen duen bere begiratua. Eta ozpina bihurtzen xanpain.

Demagun Ravelen musikak gora egin duela, konpas luze horietako batean dagoela, marrubizko oihal bat dela musika-notei eusten dien pentagrama, eta airera askatu duela Iruneren ilea orkestrak isurtzen duen graziaren dohain miragarriak.

Enbarazu egiten dio begietako batean, eskuinekoan. Lorek erretiratzen dio begitik ileondo ero puska hori. Irribarre amultsua eskaintzen dio, atseginezkoa, magurdizko ezpain handiak zabalduz eta ahoko zuritasun distiratsuak erakutsiz. Aurpegia betetzen zaio kolorez.

–Izugarri distiratsu zaude.

–Ez al dut arrazoirik horretarako? Enbata beltzaren ondoren, begien aurrean daukat urrezko itsaskiaren ur gora.

–Bizitza aldatuko dizu Maialenek.

–Horixe besterik ez dut desio, ume honek bizitza aldatzea: beltza zuri egitea, ilberria ilbete…

KONTRAESANA
minez barrena

Munduan (herrietan, lurraldeetan, nazioetan, estatuetan, batasunetan) gizakiak eta gizarteak daude; beste berba batzuetan esan gura baldin bada: pertsonak eta taldeak. Eta nola pertsonak hala taldeak, nork bere izaera du: bere sentipen eta arrazoi propioak; esan nahi baita ezen, pertsonak euren nortasuna duten moduan, kolektiboak eurak ere euren ezaugarri-zerrenda partikularraren jabe direla eta gorputz autonomo legez ibili daitezkeela. Beraz, abiapuntu konplikatu baten aurrean gaude: zeren pertsona guztiak ez gara berdinak, herri guztiak ez gara berdinak, eta herri bereko pertsona guztiak ez gara berdinak. Denak gara berdinak, desberdinak gara eta.

"Nork bere begiekin ikusten ditu gauzak" irakurria diogu Arestiri; beraz, ezin esan inor beste inor baino gehiago dela, ez behintzat besteak ezinor direlako. Denak omen gara nor, batez ere geure etxean. Eta guk legez, besteek ere badute etxea. Hala ere, dena ez da dirudien bezalakoa. Eta erraza dirudiena, gaitza da, zaila. Zelan uztartu modu erakargarrian eskubide indibidualak eta kolektiboak, indibiduoak eta kolektiboak ikusten ez(in) direnean?

Desberdinen arteko elkarbizitza erosoa helburu hartuta, batzuen eta besteen desberdintasun berdintzaileak arautzea da kontua gaur eta hemen. Gutxi errespetatzen ei dira besteak. Besteenganako errespetua galduta egongo da, oro har, eta mingarria da oso. Baina errespetua galdu da batez ere txikienganako, besteak garen gu-geurenganakoa. Basarriren hurrengo bertsoa gogoratu beharko litzaieke askori; eta ez bakarrik kanpotarrei, jakina. "Errespetoa gorde zazue, ez jarri bide txarretik, hainbeste irain ez da egin bear, erri baten bizkarretik". Errespetua galduta: barrea eta iraina.

Desberdintasun indibidualak eta kolektiboak arautzea da gizarte modernoak burutzeko duen erronketako bat, elkarbizitza ahalbidetzeko; desberdintasunei eurei eutsita, horiek ezabatu barik, jakina. Eroso sentitu behar dugu desberdintasunean, disentsoan bizitzen berrikasi behar du gizaki modernoak; ahaztu egin zaigulakoan nago.

Estereotipoetatik intolerantziara bide laburra dago gizarte-komunikazioan; norbanakoen harremanetan, suspirio bat besterik ez. "Komunikabide burgesek populu tipien intolerantzia azpimarratzen dute ahantziz eta: estatu zapaltzaileek nazionalitate horiek minorizaturik dituztela¹". Nago intoleranteenak ez ote diren tolerantziaren apologia gehien egiten duten horiek berberak.

Gauzak horrela, benetako arazoa ez da desberdinak ezin eramana, desberdinak ezin onartua baino (are larriago azken hau). Botereak herriari edo minoriei tolerantzia eskatzen dienean, Sarrionandiak dioenez, "beren negua ez dela jasatzeko hain gogorra, eta beren morrontza egonarriz sofritzeko agintzen zaie
Intolerantziaren zelaian, ankerrena ur bedeinkatzailea da. "Predikatzen zaigun mestizaiak seguru asko esan nahi du, miseriarekin kontent egotea izan behar duela gure destinoak. Txikizio asko egin eta gero hasten da mestizaia aberastasun izaten, historian kalbario asko bezala²".

¹ Sarrionandia, J., (1988): Marginalia, Elkar, Donostia.
² Azurmendi, J., (2003): "Irakurketari jarraituz gogoetan" in Aiestaran, I., Munstro abertzalea, Elkar, Donostia.