Astrolabioa / Jon Alonso / Pamiela, 2007

Praktikoa Aritz Galarraga / Gara, 2007-10-27

Izar, planeta eta astroen kokagunea zeruan zehazteko erabiltzen zuten garai bateko itsasgizonek astrolabioa. Itsastatzean latitudeak eta orduak kalkulatzeko baliatzen zen, espazioan kokatu ahal izateko, azken batean. Jon Alonsok osatu duen Astrolabioa honek, era berean, “literaturaren itsasoan nabigatzeko ezinbestekoak diren erreferentziak atzemateko” saiakerak bildu ditu, artikulu gisa. Lau, zehatz esanda, askotariko gaiak hunkitu arren haien artean nola-halako harremana dutenak: batetik bestera eramaten zaituzten hariak daude eta, oro har, literatur ofizioaz, literatur sistemaz ari dira. Eta, garrantzitsua dena oso, Jon Alonso beraren idazle eta itzultzaile esperientzia zabala dute oinarrian.

‘Ferdydurkeren asimilazio zatikako bat’ idazpuruak pista ugari eskaintzen dizkigu lehenengo artikuluaren nondik norakoez. Witold Gombrowicz idazle poloniarraren lan garrantzitsuenetakoa da Ferdydurke, eta lan horren harira Alonsok egindako asimilazio partikularra da liburua irekitzen duen testua. Gombrowiczen ekarpena asimilatu ez denaren premisatik abiatuta, hau da, euskal idazleen literatur lanetan poloniarraren oihartzun handirik sumatzen ez denaren konbentzimenduaz, hurbilketa posible bat eskaini da hemen, “euskararen kontzientzia-mailan txertatzeko asmoz”. Langintza horretarako aipatutako liburuko ‘Filifor umez forratua (Hitzaurrea)’ kapitulua aukeratu da. Eta Alonsok egin duen zatikako analisi horretan gai ugari ukitu dira, baina mezu nagusi bat uzten du artikuluak oroz gain: “ireki zuen buruak forma guztietara, ezagun zein oraindik ezezagunetara”.

Bigarren artikuluak ‘Cortazar Gombrowiczen negatiboa den aldetik’ du izena eta bertan aipatzen direnen artean Cortazarren lana poloniarrarenaren osagarri litzatekeen ideia eta argentinar idazleak bere egiten duela Gombrowiczen aldarri estetikoa (formaren tiraniatik askatzea), zentzu etikoaz haratago jartzeko: Rayuela nobela ezaguneko pasarte ezagun batekin azaldu digu Alonsok ideia hori, erakusten baitigu, adibidez (eta Gombrowiczek egin zuenaren aurka), zer gertatzen den autoreak eta interpreteak ezezagun direnean.

‘Itzultzailearen oharrak’ hirugarrenean, itzulpengintzari eta euskal itzulpengintzari buruzko hainbat korapilo askatzen saiatu da Alonso, edo eztabaidagaiak zabaltzen gutxienik: euskararen mugak itzultzeko orduan (Cortazar beste behin adibidetzat hartuta), itzulpengintza beraren mugak, bai eta itzultzaile lanetik ondorioztatutako hausnarketa literarioak ere (argigarria intentsitatearen inguruko ideia, Calvinorekin ilustratua).

Gainontzeko hirurengandik akaso aldenduen den azken artikuluan (‘Tropelaren banitate zauritua’), euskal literaturaren mundutxoan tropeleko belaunaldiaz ezagutzen denaz hitz egiten da, ia aipatu gabe hitz egin ere. Izan ere, italiar literaturaren (baita beste arteen ere) azken 70 urteetako errepasoa eginez, gure literaturarekiko paralelismo zantzu batzuk argitzen dizkigu testuak. Irakurleak osatu beharko du artikulua, Italiakoa gurera ekarriz.

Astrolabioa-ren meriturik handiena, akaso, irekitzen dituen eztabaida bideez aparte, praktikatik abiatutako esperientziak azaltzearena da, praktikatik abiatutako teoria egitea (hori, teoria bera, hausnarketa eta eraldaketa ariketa den neurrian, egintza praktikotzat hartzen ez duenarentzat). Adibide praktikoak ugariak dira horregatik, Cortazarrek asmatu zuen hizkuntza giglikoa itzultzeko saiakerak, esaterako, eta ideiak argitzen laguntzeaz gainera, erakusten digute egostean hartzen zaiola ongien saldari tamaina.

Izar, planeta eta astroen kokagunea zeruan zehazteko erabiltzen zuten garai bateko itsasgizonek astrolabioa. Itsastatzean latitudeak eta orduak kalkulatzeko baliatzen zen, espazioan kokatu ahal izateko, azken batean. Jon Alonsok osatu duen Astrolabioa honek, era berean, “literaturaren itsasoan nabigatzeko ezinbestekoak diren erreferentziak atzemateko” saiakerak bildu ditu, artikulu gisa. Lau, zehatz esanda, askotariko gaiak hunkitu arren haien artean nola-halako harremana dutenak: batetik bestera eramaten zaituzten hariak daude eta, oro har, literatur ofizioaz, literatur sistemaz ari dira. Eta, garrantzitsua dena oso, Jon Alonso beraren idazle eta itzultzaile esperientzia zabala dute oinarrian.

‘Ferdydurkeren asimilazio zatikako bat’ idazpuruak pista ugari eskaintzen dizkigu lehenengo artikuluaren nondik norakoez. Witold Gombrowicz idazle poloniarraren lan garrantzitsuenetakoa da Ferdydurke, eta lan horren harira Alonsok egindako asimilazio partikularra da liburua irekitzen duen testua. Gombrowiczen ekarpena asimilatu ez denaren premisatik abiatuta, hau da, euskal idazleen literatur lanetan poloniarraren oihartzun handirik sumatzen ez denaren konbentzimenduaz, hurbilketa posible bat eskaini da hemen, “euskararen kontzientzia-mailan txertatzeko asmoz”. Langintza horretarako aipatutako liburuko ‘Filifor umez forratua (Hitzaurrea)’ kapitulua aukeratu da. Eta Alonsok egin duen zatikako analisi horretan gai ugari ukitu dira, baina mezu nagusi bat uzten du artikuluak oroz gain: “ireki zuen buruak forma guztietara, ezagun zein oraindik ezezagunetara”.

Bigarren artikuluak ‘Cortazar Gombrowiczen negatiboa den aldetik’ du izena eta bertan aipatzen direnen artean Cortazarren lana poloniarrarenaren osagarri litzatekeen ideia eta argentinar idazleak bere egiten duela Gombrowiczen aldarri estetikoa (formaren tiraniatik askatzea), zentzu etikoaz haratago jartzeko: Rayuela nobela ezaguneko pasarte ezagun batekin azaldu digu Alonsok ideia hori, erakusten baitigu, adibidez (eta Gombrowiczek egin zuenaren aurka), zer gertatzen den autoreak eta interpreteak ezezagun direnean.

‘Itzultzailearen oharrak’ hirugarrenean, itzulpengintzari eta euskal itzulpengintzari buruzko hainbat korapilo askatzen saiatu da Alonso, edo eztabaidagaiak zabaltzen gutxienik: euskararen mugak itzultzeko orduan (Cortazar beste behin adibidetzat hartuta), itzulpengintza beraren mugak, bai eta itzultzaile lanetik ondorioztatutako hausnarketa literarioak ere (argigarria intentsitatearen inguruko ideia, Calvinorekin ilustratua).

Gainontzeko hirurengandik akaso aldenduen den azken artikuluan (‘Tropelaren banitate zauritua’), euskal literaturaren mundutxoan tropeleko belaunaldiaz ezagutzen denaz hitz egiten da, ia aipatu gabe hitz egin ere. Izan ere, italiar literaturaren (baita beste arteen ere) azken 70 urteetako errepasoa eginez, gure literaturarekiko paralelismo zantzu batzuk argitzen dizkigu testuak. Irakurleak osatu beharko du artikulua, Italiakoa gurera ekarriz.

Astrolabioa-ren meriturik handiena, akaso, irekitzen dituen eztabaida bideez aparte, praktikatik abiatutako esperientziak azaltzearena da, praktikatik abiatutako teoria egitea (hori, teoria bera, hausnarketa eta eraldaketa ariketa den neurrian, egintza praktikotzat hartzen ez duenarentzat). Adibide praktikoak ugariak dira horregatik, Cortazarrek asmatu zuen hizkuntza giglikoa itzultzeko saiakerak, esaterako, eta ideiak argitzen laguntzeaz gainera, erakusten digute egostean hartzen zaiola ongien saldari tamaina.

Argia eta itzala

MIKEL AYERBE

Astrolabioa deituriko saiakera kaleratu berri du Jon Alonsok. Azken aldian ohiko (eta komunikabideen arreta lortzeko ia beharrezko) bihurtu den aurkezpen publikorik egin gabe jarri da salgai liburua. Argitaratutako liburuak bere bidea egin dezan, agian. Oraingoan, literatura, itzulpengintza eta bestelako gogoetak jorratzen ditu eskarmentu handiko idazleak. Astrolabioaren irudia erabiliz, liburuko lau artikuluak «literaturaren itsasoan nabigatzeko ezinbestekoak diren erreferentziak atzemateko saiakerak» lirateke.

1.Ferdydunkeren asimilazio zatikako bat da lehenengo artikulua. Zenbait idazle esanguratsuk gure literaturan duten hutsunea salatzeko, Poloniako Gombrowizc idazle kontsakratuaren hainbat gogoeta itzuli dira. Glosak eta bestelako komentarioak gehitu dizkio Alonsok itzulitakoari; «Ferdydurke den osotasunetik nik zati bat aukeratu dut, zati hori zatikatzeko, gero zatiok ezinbestez sortzen duten interpretazio-aukera infinituen arteko batzuk aukeratzeko. Zatiak zatitu zatiz ulertzeko».

Gombrowizcek zatikako ulermenaren inguruan egiten dituen hausnarketa oso interesgarriek zabaltzen dute artikulua. Dekonstrukzioa irakurketa ekintzan aplikatu eta osotasuna osatzen duten zatien garrantzia azpimarratzen da bertan. Bigarren mailako idazleen auzia, erudito-kritikoen erantzukizuna edo testuinguru soziokulturalaren garrantzia jorratzen dira, besteak beste, artikulu honetan.

2. Cortazar Gombrowiczen negatiboa den aldetik bigarren artikuluan, izenburuko bi idazleen lanetan ageri den harreman intertestula aztertzen du. Zehatzago esateko, Julio Cortazarren hainbat pasartetan Gombrowiczen eragina azaleratu eta sarritan, idazle argentinarrak urrats bat gehiago egin duela erakutsi nahi du Alonsok bere glosen bidez. Itzulpen estrategien inguruko ariketak ere biltzen dira bertan.

3. Itzulpengintzaren inguruko ariketa gehiagorekin jarraitzen du idazle nafarrak Itzultzailearen oharrak artikuluan. Cortazar, Calvino, Borges eta Onettiren maisulanen inguruko komentarioak hainbat jokorekin aurkezten dira bertan, betiere itzulpen funtzionalaren beharra salatuz.

4. Azkenik, Tropelaren banitate zauritua dugu. Izatez 2006-8-31an amaitutako artikulu horrek enegarrenez heltzen dio Tropeleko Belaunaldiaren auziari. Tropelekoak, merezi duten lekua eta arrakasta lortu ez duten sentipen orokortuz lotutako idazleak lirateke. Oraingoan, ordea, euskal literaturako belaunaldi galduaren edo frustrazioaren belaunaldiaren auzia modu konparatu batean tratatzen da, gerraosteko Italiako literaturako kontuak xehetasunez kontatuz.

Aitortu behar dut, lehenengo kapitulua iruditu zaidala biribilena baina azkenengo kapituluak intrigatu nauela gehien. Kanona eta bigarren mailako idazleen kontua liburu osoan ukitzen bada ere, azkenengo honetan marko konparatibo batetik aurkezten da auzia. Beti izan dira eta beti izango, itzal handia duten idazleak eta itzalpera kondenatuta daudenak. Argia nork, nola, noiz, zergatik eta zeinek erabakitzen duen... hor legoke koska. Pertsonalki, tropelaren auzia zatika ulertzeko eta berriki, Joseba Gabilondok gai horri buruz egindako gogoetak sakon aztertzeko balio izan dit Alonsoren artikuluak. Eta saiakera orok sortu beharko lituzkeen gogoeta propioak egosteko ere bai. Eta nola ez, zalantza gehiago planteatzeko: Gabilondoren ildotik, Alonsok beste kanon bat ezarri nahi du? Ez litzateke egokiagoa izango kanona edo argia ezartzeko erabiltzen diren irizpideak aztertu eta ondorioak ateratzea? Eta non dago irakurle aktibo, Gombrowicz baino are ezezagunagoa den irakurle horren irudia? Zein paper jokatzen du irakurleak egungo kanonean?

Astrolabioa deituriko saiakera kaleratu berri du Jon Alonsok. Azken aldian ohiko (eta komunikabideen arreta lortzeko ia beharrezko) bihurtu den aurkezpen publikorik egin gabe jarri da salgai liburua. Argitaratutako liburuak bere bidea egin dezan, agian. Oraingoan, literatura, itzulpengintza eta bestelako gogoetak jorratzen ditu eskarmentu handiko idazleak. Astrolabioaren irudia erabiliz, liburuko lau artikuluak “literaturaren itsasoan nabigatzeko ezinbestekoak diren erreferentziak atzemateko saiakerak” lirateke.

1.— Ferdydunkeren asimilazio zatikako bat da lehenengo artikulua. Zenbait idazle esanguratsuk gure literaturan duten hutsunea salatzeko, Poloniako Gombrowizc idazle kontsakratuaren hainbat gogoeta itzuli dira. Glosak eta bestelako komentarioak gehitu dizkio Alonsok itzulitakoari; “Ferdydurke den osotasunetik nik zati bat aukeratu dut, zati hori zatikatzeko, gero zatiok ezinbestez sortzen duten interpretazio-aukera infinituen arteko batzuk aukeratzeko. Zatiak zatitu zatiz ulertzeko”.

Gombrowizcek zatikako ulermenaren inguruan egiten dituen hausnarketa oso interesgarriek zabaltzen dute artikulua. Dekonstrukzioa irakurketa ekintzan aplikatu eta osotasuna osatzen duten zatien garrantzia azpimarratzen da bertan. Bigarren mailako idazleen auzia, erudito-kritikoen erantzukizuna edo testuinguru soziokulturalaren garrantzia jorratzen dira, besteak beste, artikulu honetan.

2.— Cortazar Gombrowiczen negatiboa den aldetik bigarren artikuluan, izenburuko bi idazleen lanetan ageri den harreman intertestula aztertzen du. Zehatzago esateko, Julio Cortazarren hainbat pasartetan Gombrowiczen eragina azaleratu eta sarritan, idazle argentinarrak urrats bat gehiago egin duela erakutsi nahi du Alonsok bere glosen bidez. Itzulpen estrategien inguruko ariketak ere biltzen dira bertan.

3.— Itzulpengintzaren inguruko ariketa gehiagorekin jarraitzen du idazle nafarrak Itzultzailearen oharrak artikuluan. Cortazar, Calvino, Borges eta Onettiren maisulanen inguruko komentarioak hainbat jokorekin aurkezten dira bertan, betiere itzulpen funtzionalaren beharra salatuz.

4.— Azkenik, Tropelaren banitate zauritua dugu. Izatez 2006-8-31an amaitutako artikulu horrek enegarrenez heltzen dio Tropeleko Belaunaldiaren auziari. Tropelekoak, merezi duten lekua eta arrakasta lortu ez duten sentipen orokortuz lotutako idazleak lirateke. Oraingoan, ordea, euskal literaturako belaunaldi galduaren edo frustrazioaren belaunaldiaren auzia modu konparatu batean tratatzen da, gerraosteko Italiako literaturako kontuak xehetasunez kontatuz.

Aitortu behar dut, lehenengo kapitulua iruditu zaidala biribilena baina azkenengo kapituluak intrigatu nauela gehien. Kanona eta bigarren mailako idazleen kontua liburu osoan ukitzen bada ere, azkenengo honetan marko konparatibo batetik aurkezten da auzia. Beti izan dira eta beti izango, itzal handia duten idazleak eta itzalpera kondenatuta daudenak. Argia nork, nola, noiz, zergatik eta zeinek erabakitzen duen… hor legoke koska. Pertsonalki, tropelaren auzia zatika ulertzeko eta berriki, Joseba Gabilondok gai horri buruz egindako gogoetak sakon aztertzeko balio izan dit Alonsoren artikuluak. Eta saiakera orok sortu beharko lituzkeen gogoeta propioak egosteko ere bai. Eta nola ez, zalantza gehiago planteatzeko: Gabilondoren ildotik, Alonsok beste kanon bat ezarri nahi du? Ez litzateke egokiagoa izango kanona edo argia ezartzeko erabiltzen diren irizpideak aztertu eta ondorioak ateratzea? Eta non dago irakurle aktibo, Gombrowicz baino are ezezagunagoa den irakurle horren irudia? Zein paper jokatzen du irakurleak egungo kanonean?

Irakurtzen jarriz gero, irakurketa etenak bultzatzen dituen garaietan gaude. Balirudike, kasurako, errazago irakurtzen direla ipuinak eleberriak baino.

Ez dakit. Niri dagokidanez, agian lehenagokoa naizelako, aiseago irakurtzen dut eleberri bat narrazio laburren bilduma bat baino, printzipioz. Behin sartuz gero nobelak sorturiko giroan, pertsonaiengan, narrazioko zertzeladetan-eta, berez doakit, joan, irakurketa, direnak direlakoak egileak diseinaturiko bihurguneak —are bihurrikeriak ere, ez gutxitan.

Ez zait berdin gertatzen ipuingintzan. Aldatuz doaz ipuinez ipuin, gehien-gehienetan, atmosfera, gaiak, pertsonaiak, narrazioen bidaiak, erritmoak, erregistroak, bai eta zenbaitetan estiloak ere, eta horrek egokitzapen ahalegin etengabeak eskatzen dizkit. Atentzio etengabea eskatzen dute irakurketa etenek, horra kontraste ezerosoa.

Hortaz irakurle honek ematen dien garrantzia, ipuin bildumetan, liburuaren egiturari, ipuinen arteko lokarriei, bildumaren batasun ageriko edo ezkutuari. Ez dakit zein neurrian den gomendagarria irakurtzeko modu hori —guztiz libertario nauzue leitu eta interpretatzeko mota anitzei dagokienez—, baina hori izan ohi dut buruan ipuin liburuetan barna abiatzen naizenean, narrazio bakoitzaren xarmaz, mundu bereziaz eta lorpenez gain.

Tabakoaren kontrako legeak eta mentalitatea orokortzen hasi direnetik, metafora egokia dugu erretzaileen eremuarena gure bazterretako hainbat pertsonaien bizimoduak, norberak hautaturikoak edo jasanikoak, adierazteko. Horrelako pertsonaia eta egoeren galeria bat dugu, hain zuzen, Jon Alonsoren Erretzaileen eremua narrazio laburren bilduma. Horrek ematen dio batasun agerikoa liburuari. Baina ardura berezia hartu du egileak arkitektura ordenatu bat emateko oinarrizko batasun horri, bertzela ere guztiz zilegi izanen litzatekeen zaku bat barazki fresko bete baino zerbait egituratuagoa eskaini nahian. Lehenbiziko narraziotik hasi eta azkeneraino, badago ordenamendu landu bat.

Gizarte bat —are Euskal Herria ere— eraikitzeko mota baten isla izan daiteke lehen narrazioa, zeinean gainbeheran dagoen auzolaneko jardunean eta horren inguruan hitz aspertuetan murgiltzen diren lagunak “gauean, bilera bukatuta, denok ginen apur bat zaharrago” bertzerik lortu ez, baina bizitza harilkatzeko modu bat aurkezten baitigu; irakurketa soziopolitikoa, bizitzari buruzko filosofia eta kultura kolektibo eta parte-hartzaile batena egin dakioke ipuin horri.

Gero, jardun politikoetan hala holako lider gisa mugitu diren zenbait pertsonaia dira bigarren eta hirugarren ipuinen ardatzak, berauek ere era batean edo bertzean erretzaileen eremu baztertuetan erori direnak.

Hurrengo narrazioetan, giro profesionaletan, pertsonaletan, familiarretan, egunerokotasunean-eta murgildu dituen bertze protagonista/biktima anitz: heriotza, gaixotasuna, menpekotasuna, nola aldatu gaituen munduak guk mundua aldatu ez dugunez, sexu injustiziak, ingurugiroa, espekulazioa…, hainbat eta hainbat gai, gaurko bizimodu dirudienez hobe ezin honetakoak.

Azkenik, irakurleak, ez bada ipuinen ordenamendu landuaz konturatu, atentzio deia bat jasoko du amaierako narrazioan, Epilogoa azpititulua daraman horretan: berriro ere, gogoeta orokor bat oparitzen digu Jon Alonsok guztion bizitzaren irudiak alde anitzetatik ikustarazten diharduten idazle eta argitaratzaile mota batzuei buruz, hain zuzen ere merkatu uniformatutik kanpo (erretzaileen eremuan) ezinean mugitu nahi duten horiei buruz, mundu horren inguruko protagonisten nahiak, proiektuak, menpekotasunak, eta miseriak ere, idazluman: nola edo hala, den bezala izanen ote da gure mundu hau, eta horren isla ere haren islatzaileak.

Errana doa liburuaren egituraketaren harira zer nolako begiradarekin ikusten duen egileak gure mundua. Halarik ere, etsipenaz ote? Ezetz erranen nuke nik. Liburua ez da inondik ere auhen-murrurik. Jon Alonsok ohituta gaituen ironiak, umore zorrotz eta gogoetatsuak ematen diote bizitza, bizitzen jarraitzeko gogo etsi ezina, mundu hobe ezin honen ispilu-galeriari. Bertzeak bertze, umore horri esker ere jarrai dezakegu zukua ateratzen bizitzari, jakinda ere “gauean”, narrazio hauek metabolizatuta, denok garela “apur bat zaharrago”.

Etxe bat erosi dute X eta Y-k eta gainontzeko letra guztiek etxe hori eraberritzen die, etxeak pitzadurak ditu eta haiei pintura eman ahala alfabetokide guztien arteko pitzadurak agerian geratu dira. Alfabetoan letra gehiegi, nagusirik ez eta katurik ezean saguan dantzan, liderra hautatu behar baina agian L.Vs ez da buruzagi aproposa, zama handia jartzen baitio bere gardentasun ezak, bere zurikeriak.

Zamari egokia amona deitzen zuten futbolari hura zatekeen, baina hankan min hartu eta bere lana utzi behar izan zuen halabeharrez. Bitartean bigarren letrak albiste ikaragarria jaso du, medikuak esan dionez, laster alfabetotik apartatuko du gaixotasun batek, hil egingo dela alegia. Ez du inor alboan, ez daki nori kontatu eta horrek gehiago kezkatzen du, gaixotasunak berak baino.

Horrelakoetan Cohibas bat erretzea izango litzateke onena, baina oparitu zioen Cohibas kaxa hura ez omen da benetakoa, beraz ezin erre Cohibas bat, ez egiazko purua behinik behin. Artega dago eta lasaitasuna Izeba Matilderen oroitzapenak ekarri dio, hura ere kinka berean dago, medikuak azken epaia eman dio, patua leku berean aurkituko dute biek.

X eta Y etxerik gabe geratuko dira, Goio ere nahastuta baitabil, ezin taxuz lanik egin, kaleratu egingo dutenaren zurrumurruak belarritik sartu zaio eta bitartean bulegoetan idazle ezagun baten artikulua du gogoan Gizon Handiak, ez zaio Goioren egoera axola, are gutxiago Valentinarena, zeinak nahiko lan duen bere senarraren aita zaintzen.

Kartzelatik atera berriak dira gainera X eta Y eta oso ondo dakite zein tratu berezia jasotzen duten bertan euskaradunek. Egoera okertu egin da, erotzeko moduan jarri da eta Santosen anaia teilatu gainera igo da, eta ez hura konpondu asmoz, mundua konpondu asmoz baizik. Ezin konpondu ordea, bitartean saiak igarotzen dira zeruan, teknikaria zalantza existentzialista larri batek jota dago eta onena etxea behin betiko erretzea izango da. Argitaletxeko editoreak egin duen bezala, eskerrak sutearen aztarnetatik liburu hau libratu duten suhiltzaileek, eskura duzun hau, Erretzaileen eremua.

Kea ala sua? Zer dago liburu honetan? Esan nahi dut, azala begiratuta kerik ez da ikusten, zigarro bat bai, baina amatatuta dagoen kalamua-zigarroa dirudi. Hasierako hitzak hartuta ere ez dirudi ke askorik dagoenik. “Etxeak, kanpotik ikusita, ez zuen itxura txarrik. Barrutik besterik zen, ordea…”. Uste dut liburua ederto azaltzen duela esaldi horrek. Izan ere, kerik ez da igarriko baina gorputzean bertan ematen den barru-konbustioa ukaezina da.

Bizitza fizkioa egiteko inspirazio iturririk onena da. Bai, beti dago errealitatean inoiz, inon jazotako zerbaitetan oinarrituta, baina liburu honek kriptikotasun argiagoan edo ilunagoan gertakizun bat eta beste kontatzen ditu. Esan nahi dut, zuk eta biok beharbada ez dugula adituko zein ote den Balkan Txiki argitaletxea, edotako bertako editore piromanoa. Eta Makondo entzunda Garcia-Marquezen lurraldeetara joko duzu… baina halako batean, zenbait gauza entzunda… esaterako… “Ezaguna denez, 1937ko apirilaren 27an, Gobernuak, atzerriko potentzia baten abiazioaz baliatuz, Macondo herri meatzaria birrindu zuen”.

Kerik ez da, ez, sua dela esango nuke. Akritikotasunetik ez da inondik inora agertzen, eta lerro artekoak gehiago dira. Askoz gehiago.

“…Haserre daude. Saiarekin gehiegizko babesa erabili dugula diote, koloniak neurrigabe hazi direla, ez daukatela nahiko abere hilik jateko, goseak daudela, eta horregatik erasotzen diotela ganaduari”.

Eta pentsatu nuen, “haserre dago, gero”. Eta gero Darwinekin gogoratu nintzen, eta hauteskundeekin, eta Macondorekin, eta Gizon Handiarekin, eta teilatu gainetik jaitsi nahi ez duen anaiarekin, eta hondar-hondarrean haiek gu bezala pasta berberaz eginda daudela, eta gorbataren korapiloa urka-bilurra zaiela, eta nagusi izan nahi dutenek erasotzen dute bakarrik ez bazterturik daudenek… hainbeste kontuetaz.

“…liburu handi batek irakurle handi bat eskatzen zuen; eta irakurle handi bat horrek irakurle sortzailea esan nahi zuen; alegia, bere burua liburuaren jatorrizko hitz, ideia, datu eta pertzeptzio estetikoko eskema ugariekin kontrastatuko zuen irakurlea…”.

Esaldi asko dira gustatu zaizkidanak… “Pentsamendurik ilunenak pentsatzen ditu batek, denekin bukatu nahi du halako batean, eta sekula buka ez dadin otoitz egitten du hurrengoan” eta beste hau ere bai…”oskolik gabeko barraskilo baten antzerako zerbait baizik ez naiz, pentsatzen zuen, lika, beratz, hauskor, zaurigarri”… eta beste asko baina irakurketaren gozamena ukatuko nizuke, eta hori bekatu da irakurle batentzat.

Erretzaileen eremuak ez du kerik, azalean ere ez; sugarrak dira barnean daramatzanak, milaka kilometrotara ikus daitezkeenak… beti ere itsu ez bazara.

Molde eta tradizio askotako ipuinak biltzen ditu Alonsoren lehenbiziko narrazio bildumak, guztietan ere gizakiaren kontraesanak eta gatazkak agerrarazten direla. Badira gai politiko eta erdi politikoez ari direnak, non utopiaren krisiaz eta horrek pertsonaiei dakarzkien kontraesanez egiten den gogoeta, maiz ironikoki. Badira, halaber, tonu grisagoz, bizitzaren alderdi ospelenez egindako ipuinak, pertsonaien psikologia anbibalentean ardazten direnak. Badira, baita ere, literaturaren gaineko literatura egiten duten ipuinak, modu jostari eta trufarian egindakoak. Alonsok asmatzen du ipuin bakoitzari behar duen tonua ematen, narratzaile mota diferenteak baliatzen, eta baita pertsonaia bakoitzari bere mintzamoldea eta ahotsa ematen ere. Istorio bakoitzari behar duen testuingurua eta forma literarioa eman dio.

Jon Alonsoren (Iruñea, 1958) Erretzaileen eremua liburu honen barnean kontatzen da editorial txiki batek liburu interesgarriak edo oso interesgarriak argitaratzen dituela. Balizko argitaletxe hori benetakoa balitz, ziur naiz liburu hau bere katalogoan izan nahiko lukeela.

Hamahiru ipuin bildu ditu egileak liburuan, irakurgarriak denak, nahiz eta, ohikoa denez, irakurle bakoitzak bereak egin batzuk eta beste batzuei buruz hain iritzi ona ez erakutsi, hain estimagarri ez iruditu. Dena dela, bat-batean ikusiko du oso ondo zainduta dela liburuaren egituraketa. Ipuinak alde bitan banan daitezke, batetik ipuin alegorikoak ditugu, neurri batean politikoak dei genitzakeenak, eta bestetik ipuin pertsonalagoak; haiek joera alegorikoagoa dute (”Afera pertsonal bat”), beste hauek pertsonaien une jakin bat hartzen dute kontagai eta garaiaren irudi zorrotza eskaintzen dute (aitortu behar dut bikaina iruditu zaidala “Eulia azaroan”); haietan denbora eta espazioa lanbrotu egiten dira; hauetan zehaztasun pitin bat ematen da, eta behintzat pertsonaiek izena dute. Liburua eratzeko orduan alde batekoak eta bestekoak batuak eta txandakatuz aurkeztuko zaizkio irakurleari.

Bietan baina, eta hauxe liteke liburuak eskaintzen duen hari gorria, batasun haria, denetan nagusitzen da etsipen puntu bat, historia pertsonaien menpe ez dagoela sinesten den joera bat, eta haren bidetik, pertsonaiak historiak maneiatzen dituela eta harena historiaren aurrean errebolta txiki bat egitea besterik ez dela. Ideia behin eta berriro errepikatzen da, eta batez ere, era nagusi baten “Afera pertsonal bat” deituriko ipuinaren azken esaldian : “Izenik gabeko objektua, gas-molekula, hodeia. Kea, gizon bat bezala”. Mikrohistoriak borobiltzea izan da idazlearen helburu nagusia.

Erretzaileen eremua ez da ipuin baten izena, ez da testuan aipatzen. Metafora nagusia da, egileak pertsonaia bereziei eskainitako tokia, bazterraren aipamena, baina era berean joko nagusia, berezien tokia. Eta idazleak jakin du eguneroko arruntasuna edo ideologiaz betetzen, pentsakizunari bideak irekiz, edo pertsonaien bizitza grisa kontatzen eta tentsio nabarmenez bere egoera tristea orokor bihurtzen, joko literario sendoa eraikiz.

Egoera sinisgarriak metafora bihurtzeko esku garbia eta maisua erakutsi du Jon Alonsok, liburu interesgarria ez ezik, gozagarria ere aurkeztuz.

Erretzaileen eremua ipuin bildumarekin genero berri baten lurrak zapaldu ditu denetarik pixka bat idatzi duen Jon Alonsok. Harritu ninduen hasiera batean datu hori ezagutzeak, idazlearen ezaugarrietarako eremu aproposa zela irizten bainion ipuingintzari. Baina ez, orain artean nobelak, saiakera-nobelak, rapsodia-nobelak eta generoen etiketa zaharkitu oro gainditzen dituzten literatur lanak argitaratu izan ditu Alonsok, gogoan gordetzekoak horietarik asko gainera. Lehen narrazio lan honetan, beraz, norabide anitzeko 13 ipuin aurkituko ditu irakurleak, hasierako usteak konfirmatuz, idazlearen ipuingintzarako balioa agerian uzten dutenak. Ikus ditzagun liburuaren nondik norakoak.

Narrazio laburrok (dozena bat orrialde gehien jota) norabide anitzekoak direla esatearekin, gaien aldetik aniztasun handia dagoela adierazi nahi nuen. Badira (gehiengo izan ere) politikarekin aldez edo moldez zerikusia duten ipuinak (lehen hirurak esaterako: “Etxe erosia”, “Liderra”, “Zamaria”). Badira torturaren (”Euskara izan”), espekulazioaren (”Gizona teilatu gainean”) edota enpresa gora-beheren gainekoak (”Errealitate aldakorraren ezpalak”). Badira eite diferentekoak egiten diren bi, zahartzaroari buruzkoak edo, drama familiar garaikidearen traza hartzen dutenak (”Izeba Matilde” eta “Eulia azaroan”). Ezagun egiten diren istorioak guztiak ere, irakurleari gertu-gertuko izango zaizkionak.

Baina gaien zerrendapen hutsean geratzea erabat anekdotiko litzateke, idazlearen nahia, intuitzen dugu, askoz urrutirago iristen baita. Narrazio guztion gainetik badabil zera komun bat, bildumari halako batasun bat ematen dion ideia bat: izan ere, gaur egungo gizabanakoaren eta, ondorioz, gizartearen kontraesanak agerian uzten dituzten narrazioak dira liburu honetakoak, XXI. mende hasierako euskal gizartearenak, baina ikusmira orokorrago batean, baita mendebaldeko gizarteenak ere. Hau guztiau, kontuan izanda interpretaziorako tarte handia uzten duen liburua dela Erretzaileen eremua, hamaika irakurketa eskaintzen dituena.

Kontradikzio horien haragiztapen gisa, ipuinotan barrena agertzen diren pertsonaiak genituzke. Grosso modo, bi klaseetakoak bereizten ahal dira: errealitatearen aurrean faltsu eta koldar agertzen direnak batetik, eta duintasunari eusten diotenak, bestetik. Azken hauek lirateke, agian, erretzaileen eremura mugatu nahi dituzten erresistenteak eta ipuinotan zehar horien errebindikazio moduko bat ere badagoela esango nuke: etxea eraitsi aurretik teilatura igotzen den Santos edota aitaginarreba zaintzen duen Valentina, esandakoaren adibide. Txanponaren beste aldean, hainbat putakumerekin ere egingo dugu topo eta, esan behar, pertsonaia horiek modu trufarian agerrarazten dituela Alonsok. Nola ulertu bestela “Errealitate aldakorraren ezpalak” ipuineko sindikalistari Armani izena jartzea?

Horrela, gaur egungo garaiari nahiz iragan hurbilari egindako errepaso zorrotza da Jon Alonsoren estreinako ipuin bilduma. Eta ondorio gisa, sententzia bat baino gehiago atera daiteke. “Nola aldatu diren garaiak” irakurtzen ahal da “Zamaria” narrazioan, edota “jende zenbait —gero eta gutxiago, egia esan, eta eskerrak— gauzen berezko ordenaren aurka oldartzen tematzen den arren”, “Le bon sauvage” izenekoan. Baina esperantzarako zirrikitu bat uzten duena, era berean. Zalantzarik ez dago, aldiz, hurrengo sententzian: euskal ipuingintzaren une gozoa konfirmatzera dator Erretzaileen eremua bilduma. Ez zaio damutuko bertara hurbiltzen denari.

Hainbat obratan zehar generoen arteko mugekin jolas egin ondoren (nobelaren mugez hausnartu eta hura berritzen ahalegindu, saiakera eta narratibaren arteko mugak lausotu, genero hibridoekin esperimentatu —rapsodia—) artean, sortzaile bezala bederen, landu gabea zuen genero bat dakar Jon Alonsoren lan berriak: ipuina. Eta eman dezagun erretzaileen eremu baten antzekoa dela ipuina ere: espazio txikia eta itxia, baztertua eta minoritarioa, barne logika arauak dituena, laburra baina intentsoa, zigarro batek irauten duen denbora irauten duena, eta erretakoak bezala gorputza eta gogoa ernarazten, piztarazten duena. Hori bai, ipuin hauen efektuak, ziurrenik, zigarroarenak baino luzaroago iraungo du irakurlearen zainetan.

Gaurko gizartearen egoeraren eta joeren testigantza zorrotza biltzen dute liburuko ipuin zenbaitek. Gizartea bildu, kohesionatu duten proiektuen eta utopien merkealdiaren eta esanahi-hustearen berri jasotzen dute “Etxe erosia” eta gisako beste hainbat ipuinek. Egitasmo baten inguruan bildutako gizataldean indibidualismoa nola gainjartzen den eta proiektua barne husten den zorrotz eta ironiaz deskribatzen du Alonsok, baita autentikoa denaren eta faltsua, kopia, simulakroa denaren arteko bereizketaren lausotzea ere, “Non fida, han gal” narrazioan sotilki adierazia. Garai berrien aldakortasuna du hizpide, eta nola irizpide komunak izatetik, proiektu bateratuak izatetik, aterperik gabeko banakoaren garaiak hartu gaituen, nola etika edo errelatu nagusi konpartituak izatetik norberaren ardura eremura iragan garen. Pertsonaien baitan kontraesan eta paradoxari zabaltzen zaio bidea orduan, eta ironiaren ukendu mingots baina ez mingarriaz igurzten ditu orduan egileak zauriak.

Bizitzaren gaineko ikuspegi eszeptikoa, ironiaz eta distantziaz landua doa nagusitzen orririk orri erretzaileen eremuan asmo kolektiboen eta jarraibide ezarriaren krisiagatik batetik, eta halaber heriotzaren eta gaixoaldiaren presentzia etengabe eta etsipengarriagatik. Gizakiaren alde ezkutukoenak, miserableenak, anbibalenteenak bistan jarrarazten dituzten egoerak, muturrekoak, birsortzen ditu Alonsok bere ipuinetan, norberaren Jeckyll doktorea eta Hyde elkarrizketan jarriz, gizakiaren traizioarako eta iruzurrerako joera ia saihestezina azaleratuz… Baina gai lodi horiez ari dela ere tremendismorik gabe ari da egilea, gai horiei letra larririk gehitu gabe, umore zirrinta batetik, egoera muturrekoenetan barnean mugitzen zaizkigun gauza ustez txikiagoei buruz, ernatzen diren zalantzei eta anbibalentziei buruz.

Umorea, ironia, parodiarako gogoa ez dira falta, halaber, kultur eta literatur giroa ardatz duten “Le bon sauvage” ederrean edo “Suhiltzaileak” epilogoan. Hein batean Euskal karma gogoraraz dezakeen tonu jostarian, benetako kultur gizon-emakumeen antz handia duten pertsonaiak sortzen ditu Alonsok, kultur giroaren pedantekeria, hutsalkeria edo itxurakeria bistaratzeko, edo edizioaren munduaz aritzeko.

Ipuingintza hegoamerikarraren irudimena eta fantasia inoiz, metaliteraturaren asmo jostaria hurrenean, gizakion zokondo ezkutuagoak arakatzen dituzten ipuinen gordina ondoren, umore ez nabarmenaren ukituz maiz, generoaren bazter askotan egingo du sartu-irtena liburu honen irakurleak. Ipuin bakoitzari bere tonua, pertsonaia bakoitzari ahots desberdin eta sinesgarria ematen asmatzen du Alonsok, halaber narratzaileen perspektiba zehatz trazatu eta askotarikoak entseatzen eta narrazioaren erritmoa mantentzen, euskarazko literaturan ohikoa den prosa lau eta sinplekeria sintaktikoari men egin gabe.

Gure —dela gu hori euskaldun, europar, mendebaldar, mundutar— gaurko kontraesanak eta gizakion joera anbibalenteak ebidentziarik gabe eta narrazio landuetan eman ditu Alonsok. Erretzaileen eremu hauetan barneratzen dena ez da sartu bezala aterako.

Gaztetxo eta ez hain gaztetxo bat baino gehiagori harrigarria gertatzen ahal bazaio ere, izan zen EAJk mendira jo zueneko garai bat. Frankismoaren azken aurreko urteetan, 60ko hamarkadaren bukaeran, EGIk, Alderdiko gazte adarrak, komandoak entrenatu zituen Ipar Euskal Herrian, armak erosi eta banatu, atentatuak prestatu. Nafarroako taldea gertatu zen biziena; ekintza ikusgarriak burutu zituen, Espainiako Itzulia zela-eta Urbasan paratu zuten bonba entzutetsua, kasurako. Gero, Jokin Artajo eta Alberto Asurmendi iruinsemeak Ultzaman hilik gertatu ziren 1969ko apirilaren 6an, auto barnean manipulatzen ari ziren lehergailuak zapart egitean, eta horrekin bukatu zen jelkideen borroka armatua.

Artajoren eta Asurmendiren heriotzaren inguruan ardazten da, hein handi batean, Jon Alonsoren “Hodei berdeak” azken liburua. Liburua diogu, eta ez nobela edo saiakera, bietarik duen arren. Iruñeko idazleak lehenago ere erakutsia zuen genero kanonikoen arteko mugak hausteko grina. Joera hori inoiz baino nabarmenago gelditu da “Hodei berdeak” honetan. “Camembert helburu”-n fikzioa txertatu zion oroz gain saiakera den idazlan bati; bere azken emaitzan, berriz, “sasinobela” itxuraz bukatu gabea “zehazteko, matizatzeko edo osatzeko” ber ze pertsonaia batek oharrak gehitu dizkio, lekukotasun historikotzat, kronikatzat edo, bere zentzu zabalean ulertuta, saiakeratzat ere har daitekeen atala eraikiz. Genero bakoitzaren legeak estuegiak izaki, nonbait, Alonsok kontatu nahi izan digunerako.

“Bada informazioaz eta datu pilaketaz haratago dagoen egia klase bat, historia-liburuak irakurtzen harrapatzen ez den egia klase bat, egia sakonagoa, benazkoagoa, garrantzizkoagoa. Ispiluan beste aldean dagoena”. Horrela dio liburu honetako protagonistetariko batek. Idazleak egia hori azaleratu nahi izan digu, “Hodei berdeak” idatzi eta gisa honetara moldatzerakoan. Batetik, egia, benetan gertatua, eskura ditugun datuetan egiazta daitekeena, eta bertzetik, izan zitekeena, gertakari historikoen alderdi ilunei literaturaren bidez argia emateko guraria. Eta horiekin guztiekin batean, juzku bat, balorazio bat, gogoeta egiteko bide bat, guti axola idazlearena berarena den edo berak sortutako pertsonaiena.

Bide horretatik abiatuta, Nafarroako 60 hamarkadako lurpeko abertzaletasun klandestinoari begirada zorrotza eta aldi berean samur eta barkabera eskaintzen dio Jon Alonsok. Panegirikorik gabe, jende haien miseriak edertu gabe, doinu kritikoa eta ironia galdu gabe, iraute lan nekezean ari ziren haiekiko zorra aldarrikatzen du… haiekiko urrutiramenduarekin batean.

Izanen da liburuan agertzen diren pertsonaia batzuek Alonsoren eskuetan hartzen duten tratamenduarekin bat etorriko ez denik. Gehiegizkoak iruditzen ahal zaizkio bertze norbaiti —koska bat estuago, konspirazioaren teorian—, orduko gertakari batzuetan idazleak iradokitzen duen esku beltzen partaidetza, CIArena eta Opusena bereziki (artetik errateko, liburu hau irakurri gabe bukatu mortala eginen lukete Nafarroako Unibertsitateko kazetaritza ikasle ohiek). Idazlanaren barne antolamenduak ere eman lezake, beharbada, zeresana.

Guztiagatik ere, “Hodei berdeak” liburu ausarta dugu, inondik ere, hunkigarria eta irakurtzearen plazerarekin berradiskidetzen zaituena, mugarri bat gure iragan hurbilaren memoriaren errebindikazio literarioan. Egunen batean, norbaitek aztertu beharko du idazle nafarren ekarpena, “baina nola ailegatu gara honetara?” galderari erantzuteko ahaleginean.

Istorioa: nobela historiko-poliziakoa da. EAJ, ETA, eta CIA erakundeen arteko harremanen haritik tiraka, 60ko hamarkadako Nafarroako giro abertzalearen erretratua egin du Alonsok, pertsonaia errealak eta fikziozkoak nahastuz.

Emaitza: Alonsoren azkena “nobelatzarra, oso ona” zela esan zuen Susa argitaletxeko Gorka Arresek aurkezpen egunean, eta, editoreak ama erditu berriak bezain fidagarriak direla jakin arren, oraingo honetan arrazoia emango diogu Arreseri. Ez da liburu erraza, konplexutasun handia ezkutatzen du bere baitan, baina egileak maisuki osatu du puzzlea, frankismoaren hondar urteetako gertaeren eta izen-abizenen anabasan ito gabe. Bi belaunaldi nazionalistak gauzak aldatzearen grina eta ezina konpartitu zuten urte haietan, eta Alonsok frustrazio haren kronika sentitua egin du.

Nabarmentzekoa: Zelai Beltzak izenburuko ataletako idazkera, paragrafo amaigabeetan gainezka egiten duen ideia-uholdea. Saramago euskaratu eta gero, gure hizkuntzarekin nahi duena egin dezakeela erakusten du Alonsok.

Okerrena: litekeena da Iruñeko giroa ezagutzen ez duen irakurleak pertsonaia errealak eta fikziozkoak bereizteko zailtasunak izatea. Nik izugarri gozatu ditut Goran Petralic-en gaineko pasarteak, izen horren atzean ezkutatzen dena irakasle izan bainuen Opus-en, baina baliteke beste irakurle batzuek horrelakoak erabat harrapatu gabe bukatzea liburua.

Idazle batek, Hodei Berdeak izeneko proiektuarekin, literatur sorkuntzarako jaso edo irabazten diren beka bat jaso edo irabazi du. Argitaletxeari ezer bidali aurretik, diru-saria lagun, alde egitea erabaki du. Idazle horrek badu lehengusu zintzo eta historialari bat, zeinak nobela zirriborroa aurkitu eta editore jaunari bidaliko dion gaineratzea egoki iritzitako bere ohar eta xehetasunekin. Arestiko honek eta Hodei Berdeak izeneko eleberriaren proiektuak berak osatzen dute Jon Alonsoren azken eleberria. Horrela, 60ko hamarkada letra larrietarako bezalakoan girotuta, Iruñean, Beatlesek, CIAk, Gimondik, Sanferminek edota euskal abertzaleen artean egondako jirek eta tirak edo birek orriotan egiten dute aurrera.

Aurrera edo. Izan ere, eleberriaren kontatzeko moduan, aipatu Hodei Berdeak proiektua eta lehengusuaren gutuna tartekatzeaz gain, atzera eta aurrera jauziak etengabeak dira: pertsonaiak aurkezterakoan bere oroitzapenen erabileran, harira lotutako kanpoko elementuetan; guardia zibilek betetako txosten bat edo Benedettiren olerki baten atalak nolabait borobilean idaztean; hasieran eta bukaeran ahapaldiak edo testuen egitura errepikatuz, narratzaileak irakurlearekin ezartzen duen harreman zuzen ezagunean; liburuaren hariak zer ekar dezakeen iragarriz edo garrantzirik izanen ez duten kontuak aipatuz, narrazioaren haritik erraz eta sarri irteten, eta eleberrian, aurrerago, horretaz aipamenak eginez, eta abar.

Ikuspegi anitzak erabiltzen ditu lehenengo pertsonarako, ez dago protagonista bakar eta nagusirik, liburua bera baizik. Bestela, nagusitzat joko genituzkeenak, erabat daude idazlearen asmopean. Doinu ironikoaren distantziaz hitz egiten du pertsonaiez, inori maitasun berezirik erakutsi gabe. Guztiak dira errudun bizi duten garaian. Eta garaia, esan bezala, gaur bizi ditugun miseria askoren hariak erein zireneko huraxe da; baita fruitu goxoena ere, noski. Baina, Alonsoren eleberrian, kontu hartze zerbait badago eta kritiko agertzen da, askotan euskal abertzalegoan nabari izan eta nabari diren hainbat portaera elezurirekin. Historialariaren kontua garrantzitsua da hemen; hori baitu aitzakia, garaiko hainbat izen ezagun erabiltzeko, izan diren eta izango diren satorlanen susmoei zantzu apurren bat hartzeko.

Eleberrian, bi zati bereiz daitezkeenez, batari zein besteari estilo ezberdinak dagozkie. Hodei Berdeak proiektuan idazmoldea landuagoa da, ederra bilatuz, jasoagoa, ordea, Alonsoren umorez nahita gehiegi jasoagoa. Zenbaitzuetan, zine edo eleberri beltzetik gertu dagoen estiloan. Bestalde, lehengusuaren zatian, etorria da nabarmentzekoa. Esaldi luzeak, komak eta komak, testua eskailera bat bihurtzen dutenak, zuzenago idatziz eta, etorriaz ari garenez, errazena hariari joaten uztea da, hainbeste datu, ohar eta xehetasun buruan dituen pertsonaia ederki irudikatuz.

Umorea agertu denez, aitortu barre egin izana irakurtzerakoan. Osagarri ezinbestekoa iruindarrarentzat. Edozein unetan ager daiteke; pertsonaia baten izenean adibidez, hipodromo bateko lasterketa surrealistan edo Paristik datorren artista nor den aditzera ematen zaigunean berriz.

Eta edertasuna; metaforek sor dezaketen liluraz jakitun, azkenerako lagatzen du alerik ederrena; gerezi tantazko euritan lehertuko diren hodei berdeak, etorkizunak, esandako hazietatik dakarren uzta irudikatuz, garai berriei dei eginez bezala, itxaropena.

Esan ohi da idazleei esker herri bateko memoria historikoa bizirik mantentzen dela. Horren harira, Balzacek eleberrigilea historialari pribatu gisan definitu zuen; hitz bidezko aldamioak baliatuz, garai eta gizarte jakin baten bizitza sekretua, afektiboa, artistikoa, soziala eta ekonomikoa berreraikitzen zituen pertsona bezala.

Filosofia honen ildotik doazen hiru liburu eman dira argitara gurean urtea hasi zenetik. Montoiaren Denboraren izerdia, Joxe Belmonteren Hamar urte barru eta Jon Alonsoren Hodei berdeak, aparteko zutabea mereziko lukeena. Hirurek ere, gune fisiko eta trenpu ezberdinetatik abiatuz, gure historiaren lekukotza txikia ematea dute xede.

Historia nolakoa izan zen baieztatzeko asmotik urrun, egia bakarraren bilaketaz ezaxolati, iruditzen zait idazleen helburua kontrakoa izan dela; historia “itxi” ordez, irekitzea, aberastea. Datu enpiriko eta frogagarrien gainetik pertsonak baitaude, eta pertsonak mugiarazten dituzten motibazioak ezberdinak dira. Motibazio horiek dira idazle hauei interesatzen zaizkienak. Motibazio horiek arakatzea, Balzacek definitzen zuen historiaren alderdi pribatua azaleratzeko. Finean, gure alderdi pribatua, euskaldunona.

Jakina, liburuotan agertzen dena ez litzateke baliagarria historiari buruzko auzi unibertsal batean —sen onak libra gaitzala molde horretako epaiketez—. Baina, esan bezala, asmo horretatik urruntzen dira hiru liburuak. Kontua ez da historia juzgatzea edo bertsioak baliogabetzea. Egia bakarra finkatzea edo arrazoiaren jabe izatea. Edozein psikoanalistak joko luke jarrera hori heldugabetzat. Hortik atera kontuak. Aitzitik, nago gakoa dela historia ahalik eta osotasun handienean ulertzea, xehetasun posible gehienak bilduz, publikoak eta pribatuak, ofizialak eta extraofizialak, emoziozkoak eta arrazionalak. Literaturak badu zeresanik horretan. Oroimena berreraikitzeko duen ahalmenean.

Hiru liburuok frogatzen dute hori. Fikzioa eta historia nahasteko ariketa osasuntsua dela erakusten baitigute. Baliagarria bezain atsegina.

Frankismo garaiko Iruñeko abertzaleen giroa agertu nahi izan du Jon Alonsok “Hodei berdeak” liburuan, eta, horrekin batera, klandestinitatean ibili behar izan zuen belaunaldi ahaztuxe hura berreskuratu, omenaldi txiki bat egite aldera, idazleak berak adierazi duenez. Hain zuzen, 60ko hamarkadan frankismoaren laino beltzak Euskal Herria itzalpean hartua bazuen ere, bazen euskal abertzaleen artean, eta zehazki iruindar abertzaleen artean, itxaropenezko hodei berderik ikusten zuenik ere, nahiz jakin hodei berde horiek ezinbestean tanta gorriz bustiko zituztela bazterrak. Testuinguru hori kontuan hartuta, nobela historikoa idatzi du Alonsok, ez baita falta hainbat pertsona ezagunen aipurik, ez eta urte haietan jazotako hainbat gertaerari buruzko erreferentziarik ere.
Azken batean, garai historiko bat hartu du kontakizuna mamitzeko, eta agertokia ere ez da bere irudimenaren fruitua, Iruñea bera hartu baitu kokaleku nagusi —Uruguai, Madril…, dira beste batzuk—; baina hain ongi definitutako marko horretan, nahasi egiten dira benetako izen-abizenak dituzten pertsonak, guztiz historikoak ez direnak eta fikziozko pertsonaiak, eta baita gertaera errealak eta asmatutako pasadizoak ere; eta, hain zuzen, errealitatearen eta fikzioaren arteko nahasketa konplexu horrek emango dio irakurleari lana, hor izango du bere egitekoa, irakurle eitea emango diona, nobela honek irakurketa aktiboa eskatzen baitu; izan ere, dokumentazio lan handi baten ondorio da Hodei berdeak liburua, baina ez da nahikoa datu zaparrada, harreman sare korapilatsua bere horretan irenstea: ezer ulertuko bada, beharrezkoa da gure historiari buruzko ezagutza pitin bat lardaskatzea, kausa-ondorio harremanez hausnartzea, eta errealitatearen eta fikzioaren arteko mugaz harago ikustea. Aldi berean, baina, horrek emango dio irakurleari istorioa dekodetzeko jakin-mina; izan ere, Jon Alonsok hain maisuki landutako bilbea katramilatsu bezain ondo josia gertatzen da: CIA, EAJ, ETA siglen azpian aski harreman konplexua agerrarazten du, baina labirinto horretatik artez irteten asmatu du, ur handitan sartu izanagatik, bertan ito gabe. Gainera, eta idazkeraz ari garelarik, paragrafo luzeak erabiltzen dituen arren, ez da gramatikaren bihurrikerian galtzen, esaldiak biziak eta etenak ugariak baitira.

Joseba Jaka III. Literatur Bekako saria irabazi zuen Jon Alonsok proiektu honekin, eta, orain, “Hodei berdeak” nobela landua argitaratu duelarik, garbi erakutsi digu sari hori ez dela debaldekoa izan.

Etakide gehiago hil dituzte ezustean leherturiko bonbek, BVEk eta GALek baino.

Behinola, Joseba Zulaika antropologoak ETAri eskatu zion komando batekin zenbait hilabetez bizitzeko baimena; hori bai, ekintzetan soilik ikusle gisa esku hartzekotan, argazki kamerarekin eta. Bere lan zientifikoa esperientzia zuzenaz aberastea zuen helburu. ETAk ukatu zion, antropologoa, AEBetan ibilia izanik, CIAk kaptatua ote zuen.

Normala.

Ez dugu aspaldion behin eta berriro aditzen ETA barruan sator pilo bat dabilela, are ETAren zinezko buruzagiak Espainiako agente sekretuak direla? Zenbait agente sekretu bikoitz izatetik hirukoitz izatera igaro dela, eta baten bati ahantzi egin zaiola zein den bere egiazko nagusia? Baina beharbada kazetari talde infiltraturen batek erdietsi du gurean irudi hori nagusi dadin. Dena den, Jon Alonsorentzat gure historia modernoa hein handi batean zerbitzu sekretuen eta infiltrazioen historia da.

Idazle nafarra bera ere espeleologo gisa infiltratzen da errealitatean, bere kaskoko linternaz errealitatearen askotariko geruzak argitzera. Halako xede eskerga lortzeko, ezin ohiko genero bakar bati beti atxiki. Halatan, hainbat genero desberdin erabiltzeaz gainera, berriak asmatu behar izan ditu: rapsodia delakoa (Euskal Karma), edo saiakera, narrazioa eta historia era berezi batez biltzen dituena (Camembert helburu), zein goraipamenik sutsuenak merezi dituen eta jasotzen ari den Hodei berdeak hauxe —ikus Javier Bilbatua zorrotzaren gomendioa: www.euskalnet.net/bilbatua—. Hirurogeiko hamarraldiaren amaierako jeltzaleen eta ETAren arteko harremanen egiak desestaltzeko, beraz, ez da nahikoa Historia. Agente hirukoitza izan beharra dago gutxienez. Horrenbestez, Alonso geruza literarioen bila ere abiatzen da, datu egiaztagarrien atzealdeko kontu ilun baina maiz arras eraginkorren xerka.

Ondoren, aurkikuntza pilo hori adierazteko hizkuntza erabili behar duenez, esaldi mota bat asmatu du halaber, Zelai beltzak izeneko ataletan darabilena, bere joanean barrena erditzen eta ugaltzen den esaldia, menpekoak eta abarrak mordoka ernatzen zaizkion zuhaitza, errealitatearen ahal adina ñabardura eta bihurgune biltzearren bere baitan.

Kontua da Historiak, berez hainbat ezkutukira ezin iristeaz gain, galtzaileak baztertu ohi dituela; Alonsok ezin du eraman. Larriago: Historia ofizialak gertaera batzuk berariaz ebasten dizkigu. Hain zuzen, Hodei berdeak-ek pasadizo horietako bat oroitarazten digu: EAJ-ren agintariek EGIko gazteak borroka armaturako entrenatu zituzten, baita ekintzara bideratu ere. Halaxe hil ziren Jokin Artajo eta Alberto Asurmendi, Ultzaman, 1969an, jarri behar zuten lehergailua zartatu zitzaielarik.

Iruñeko artistaren ustez, Euskal Herriko gorabeheretan, Ultzamakoak barne, eragin handia du munduaren urratsak. Bigarren Mundu Gerraz geroztik, AEBek izan dute benetako agintea, Mendebalde osoan Sobiet Batasuna jausi arte; egun, nongura. Mundua ia nahi bezalaxe ustiatzen dute.

Horrela, berebiziko garrantzia izan zuen AEBek berrogeita hamarreko hamarraldian gerra hotzaren dotrina onartu eta Francoren Espainiari laguntzen hasteak, jeltzaleekiko ordu arteko harremana zokoratuz. AEBetako boterea, bestalde, umekeriazko ideologia erlijioso intolerante batek eta inperialismo militarista batek gidatzen du. Halako galipotaz elikatzen den CIAn ikasi zuten beren lanbidea Espainiako zerbitzu sekretuek, Camilo Alonso Vega ministroaren bidez. Bigarren mundu gerraz geroztik, AEBek, nazioarteko legediari iseka eginez gerra suntsitzaileei ekiten ez dietenean, satorrak baliatzen dituzte, hedabideetan, talde armatuetan, edonon: Hodei berdeak-ek Hego Ameriketan demokrazia itotzeko ahalegin zenbait erakusten dizkigu, eta Euskal Herria oztopatzeko beste zenbait, esate baterako Opus-a bezalako eragozle tzarrak sustatzea. Orobat erakusten digu agente sekretuari nola errazten dion lana traiziorako arrazoien edo aitzakien ugaritasunak: dirua (Zakarro), txantajea (Hewart), auskalo (Jauregizar).

Jende prestuaren itxaropen bakarra, ankerki aritzeko beti gertu dagoen CIAren menpeko mundu honetan, bere agenteen bilakaera da, konpainiaren lakio itzeletiko aldentzea. Dotore margotu dizkigu Alonsok mugimendu arriskutsu horren adibide bi, bihotzak eraginikoak: Hewart agentea, aurrena, Uruguain, bertako neska batez erdi maiteminduta, eta konpainiaren torturez, gezurrez eta zinismoaz nazkatuta, tupamaroei laguntzen hasten zaie. Gero, CIA ustez betirako utzirik, Iruñean diktaduraren aurka mugitzen ziren lagun batzuekin adiskidetuta, halako batean konpainiak txantajea erabiliz abertzaleon aurka egin dezan behartu nahi du.

Azkenik, infiltrazio orokor horren ondoriorik deigarriena ere kontatu digu goreneko eleberri bikain honek, hots, hainbeste ETAkide akabatu duen istripu moldea: satorrak detonagailu manipulatuak jartzen ditu ekintzaileen esku, eta lehergailua atentatua egin baino lehen zapartatzen zaie, azken urteotan Jon Alonso bizi duen eztanda sortzaile harrigarriak berreginiko zapartatze heriozkoa.

Aspaldian ezer jan barik egon denaren betezinarekin irakurri dut “Hodei berdeak”.

Joseba Jaka bekarekin zer egin ere ez zekien Jon Alonsori ideiak arrapaladan etortzen ei zitzaizkion. Nafarroako oraingo abertzaletasunaren aurrekariei buruz zeozer idatzi nahi bai, baina zelan ordenatu buruan borborka zebilkion guztia? Bada, bejondeiola, liburu nahasi bezain zirraragarria idaztea lortu du eta. Dena da esaldi luzea, dena izen-abizena, dena mosaiko koloretsua. Eta daukan konplexutasuna ez dago gozamenarekin lehian. Konplexutasun hori aberastasunaren seinalea baino ez da.

Hirurogeigarren hamarkadaren azkeneratz indarreko politika monolitikotik aparte zebilenaren sentipena horixe izango zen beharbada, apurtutako ispilu bat berregitea egokitu zitzaiola. Iruindarraren beste nobela baten titulua, “Katebegi galdua”, egokia litzateke honako honentzat ere, Gerra Zibilak mila zati egindako abertzaletasunaren gar ahula ahalik eta modu duinenean mantendu zuen belaunaldiari eskaintzen baitio pasarte bat baino gehiago. Borroka armatuaren eta diktaduraren arteko talka ozenak estalitako beste errealitate baten kronika da “Hodei berdeak”. Nahiaren eta ezinaren Iruñean aurrera egiteko hainbeste ahalegin xahutu zutenen erradiografia posible bat agertarazten digu, beraz. Pare bat gezur agerian uzteko eta irakurtaldi estimagaitza eskaintzeko gai bada behintzat. Bistan da liburuak erostea ez dela derrigorra, hala balitz nobela honek kategoria hori izan behar luke.

Konparazioak bidezkoak ez diren arren, idazkerak Saramagoren paragrafo luzeak eta ideia kiribilduak dakartza gogora. Sukarrak jota balego bezala hitz egiten digu batzutan Jon Alonsok, gai baten eta bestearen artean dagoen distantzia laburtuz, narrazio bat baino areago elkarrizketa baten transkripzio fidela irakurtzen egongo bagina bezala sentiaraziz.

Gertuko historiari soziologiaren ikuspuntutik (inoiz kazetaritzaren gertutasunetik) heldu dio Jon Alonsok, gertakariei lekua eta protagonistei izen-abizenak jartzen ausartuz.

Datuen zehaztasunarekin fikzioaren eta errealitatearen marra lausoa ezabatzea, ahaztu araztea, lortzen du, eta ezinbestean historia ofizialak osatu duen bertsioa bezain zilegi bihurtzen ditu bestelako irakurketak ere. Gainera ukaezina da nafar gizartearen zati handi batek oraindik oso present dituen balentria handi zein txikiok izan zirela, handik eta hemendik ezkutatu arren, nozbait burutuko den loraldiaren hastapena.

Bi liburu oso antzeko baina era berean desberdin argitaratu ditu Jon Alonsok garai beretsuan: Euskal karma Susa argitaletxearen eskutik eta Agur, Darwin eta beste arkeologia batzuk Pamiela argitaletxearekin. Alonsoren obsesioak biltzen dira bietan, baina estiloa da aldatu egiten dena batetik bestera. Euskal karma rapsodia bat da eta Agur, Darwin… saiakera-artikulu bilduma bat, baina bietan ideia beretsuak jorratzen dira. Aitortzen dut gehiago gustatu zaidala bigarren hau, gardenagoa baita mezua; aitortzen dut ere tradizional samarra naizela irakurketetan.

Aipatzen duen ideietako bat da euskal idazleei bortizkeriaren aurrean jarrera bat har dezatela eskatzen zaiela, are gehiago, euskal idazleak pertsonaia publiko bihurtu nahi dituztela. Bat nator Alonsorekin. Joera oso zabaldua da gure artean jendea sailkatzearena. Gainera, komunikabideek bazka behar dute eta askotan idazlea gailentzen zaio liburuari. Bakarren bat idazle izaterea iris liteke idazten hasi baino lehen.

Alonsok defendatzen duen beste ideia bat da euskaldunek euskaraz idazteko eskubidea dutela eta eskubidea bera dutela euskaraz idatzi nahi ez badute. Nire iritziz, edozeinek ez luke argudio hau ulertuko. Are gehiago, bakarren batek traizio gisa uler lezake.

Ez dira beti autore beraren bi liburu garai berean eskuratzen, ez horixe! Gainera, idazleak literaturan bere tokia egina duenean, bada, are gusturago jasotzen dira emaitza literarioak. Ez naiz, bi liburuotan baitezpada barnebilduko. Idazleari eta liburuei buruzko xehetasun batzuk paratuko ditut, baita gomendio bat eman ere.

Idazle honek bide polita urratu du literaturgintzan. Bere helaroan sartuta jada ekin zion publikatzeari. Saioa eta eleberria landu ditu. Publikatu duenean, bere txikian, arrakasta lortu du. “Idiaren eraman handia” saioarengatik Mikel Zarate saria irabazi zuen 1994ean. 1988an, berriz, “Camembert helburu” liburuak, eleberri saio gisa ekarria, kritikaren aipamen politak jaso zituen.

Oraingo saiakera honek, berriz, “Agur Darwin…” 2001eko Juan Zelaia saria jaso zuen. Zinez saio txukuna. Erraz irakurtzen den liburua, didaktikoa. Euskal literaturak, euskal idazleek, euskarak, euskal kulturak eta euskal herriak etorkizunean “izan” ahal izateko, “bizi” ahal izateko erantzun behar dituzten erronkak aztergai ditu Jon Alonsok. Autoreak galderak eta gogoetak burutu ditu. Erantzunak ez dira erraz aurkitzen. Bidean bide, urratsez urrats, urraketan egiten da alabaina etorkizuna, bai horixe!

“Euskal karma” eleberrian, berriz, aurreko liburuan eginiko gogoetak parodia bihurtu ditu Alonsok. Ez dizuet gehiago esango. Gomendioa ematea geratzen zait. Lehenik saioa irakurri eta gero eleberria, osagarriak baitira izan. Nire usteko eta gustuko.

Euskaraz egiten den saiakeraren egoera batzuetan harrigarri samar gertatzen zaio irakurleari. Literaturari buruz aritzen diren saiakerak alde batera utzita (eta noski saiakeraren itxurapean ematen diren panfletoak kontuan hartu gabe), honelako testu gehienek ia-ia irakugai laburren bildumak dirudite. Izan ere, idazleak edozein gairi buruz emandako iritzi inpresionista hutsetan geratu ohi dira. Ez dakit, bada. Bebarbada, garai hauen marka izan daiteke. Beharbada, ezintasun baten seinalea. Egoera honetan Jon Alonsoren “Agur, Darwin” izeneko liburua agertu da.

Jatorrian joera horren barruan dagoela dirudien arren, idazlea koherentzia handiagoa bilatzen saiatu da, gaiei gutxienezka sakontasuna emateko. Zazpi ataletan banatuta dago liburua, eta atalen abiapuntu moduan egoera narratibo bat agertzen da gehienetan, askotan J.L. Borges-en zordun. Handik, zirkulo zentrukideak balira bezala, idazlea gaitik gaira mugitzen da. Kontraesanik falta ez bada ere, idazleak erlatibismozko jarrera aurkezten du gai hauen aurrean, eta gehien aipatzen den kontu horietako bat, errelatitatearen eta fikzioaren arteko muga zein ahula den azaltzea da. Edonola ere, kontatzen duena interesgarri egiten jakin du, eta hau, nire ustez, ez da merezimendu txikia.

Saiakera bakarra barik, zazpi saiakera biltzen dira bakarrean, zazpiak bat alegia, zazpiak batekin edo bakarra zazpiekin bestela ulerturik. Ezer aipatu eta epaitu aurretik esan dezadan oso gustura irakurri dudala liburua, poz-pozik, liburua interesgarriaz gainera, inteligentea iruditu baitzait. Ez da gutxi, bizi (bixi edo bixigu) ditugun garai hauetan. Zer ikusirik dute aurrerapen genetikoek Sciascia edo Borgesekin? Zer, txakolina bezalako ardo (ardo?) gureak sendabelarrekin (ez sendabelarriekin)? Zer psikiatraren diban erosoan etzateak Medearen mitoarekin? Dena eta ezer ez. Literatura da gaiak lotu eta harilkatzen dituena. Literatura da saiakerari ikuspegi berezia, berea alegia ematen diona. Aurrerapen genetikoen gaiak unibertsaltasunaz aritzeko aitzakia ematen dio idazleari. “Unibertsaltasuna, literaturan, beste mito bat da”, ateratzen du ondorio, eta ez nago ados, baina interesgarria iruditzen zait ondoriora iristeko egindako bidea. Sciasciari eta Borgesi buruz ere aritzen da, oso testu literarioak dira, eta esan dezadan ados nagoela Jon Alonsorekin, irakurketei dagokienean. Nik ere oso maiteak baititut “Il Consiglio d’Egitto” eta “Traidorearen eta Heroiaren gaia”. Espioiei buruzko nobelak irakurri eta filmeak ikusi ondoren batez ere ulertu nuen Borgesek esan nahi zuena. Txakolinari buruzkoa polita da ideia gisa, baina euskal gastronomiaren sorrerari buruz esaten dena esan daiteke euskal zera guztiei buruz, baita nobelari buruz ere. Burges jendearen asmakizuna baita nobela. Eta literatura? Eta poesia? Eta filosofia? Gozatu, Conrad aitzakiatzat harturik bere lehen hizkuntza ez den batean idazten duten idazleei buruzkoa irakurriz gozatu naiz. Ez da Conrad soilik, Nabokov ere bada tartean, eta Steiner, eta errumaniarrak, Celan tarte.

Nik neure zalantzak ditut, dena dela. Noraino zen haien literatur hizkuntza beren lehen hizkuntza? Eta lehen hizkuntzari buruz Jon Alonsok dioena neronek ere sinatuko nuke. Medea geratzen zaigu. Hurrengorako utziko dut eztabaida.

Saiakera literarioa da “Agur, Darwin eta beste arkeologia batzuk” Jon Alonsok berak aurreko “Camembert helburu” hartan abiarazi zuen bide beretik, edo Peru Alberdik “Satorrak baino lurperago”n eutsi zion mailan. Unibertsitate giroko saiakera astun eta itogarritik aparte ari da Jon Alonso, literatura da abiapuntu eta literatura helburu. Euskaraz lan egiten duen idazle eta itzultzailearen min eta ezinak ageri dira Jon Alonsoren obra honetan, eguneroko hizpide gogoeta eginik: literaturaren unibertsaltasuna, literatura nazionala, euskara gastronomia aitzakia, hizkuntzaren zehaztasuna, nork bere hizkuntzan idazteko arrazoia… egia biribilenei galdera marka jarriz ari da egilea, hainbat eta hainbat idazlek idatzitakoak gurera ekarriz eztabaidan jarriz, eta, alditan, erantzun berriak abiaraziz. Arriskuak hartuz, alegia. Estimatzekoa baita.

Juan Zelaia sariaren lehen emaitza, Jon Alonsoren “Agur, Darwin eta besta arkeologia batzuk” Pamiela argitaletxearen asmo ederra da, saiakera guztiz interesgarria, nobelaz besteko jeneroak burua hedabideetara jaso ezinik diren honetan.

Morau kantari bikain eta irakurle finak tituluagatik hartu ei zuen liburu hau irakurtzeko erabakia, “euskal” eta “karma” hitzak antitetikoak iruditzen baitzitzaizkion, edo, gutxienez, bateraezinak. Jon Alonso liburu osoan zehar dabil ezinezkoarekin jolasean, hori egia da. Hala ere izenak, paisajeak eta egoerak ezagunak egingo zaizkio kulturaz apur bat bederen arduratzen den irakurle orori. Kolko Mitxoleta, Bribon Parasola,… eta exotikoagoak diren Harry Harrison,… denak dantzan hasten direnak B-12 martetarrak euskararen kanona bilatzeko agindua eman duelako. Liburu dendetan begi kolpe batean aurkitzeko modukoa da, gainera, Garbiñe Ubedaren irudiari esker. Zesta puntalari bi ageri dira bertan, bata euskaldun aurpegi kendubakoarekin eta bestea martetar aurpegiera berdearekin.

“Darwin eta beste antropologia batzuk” entsegu-lan serioagoa da honen aldean, Jon Alonsok berak idatzia eta garai beretsuan argitaratutakoa. Lehena asko gozatu nuen, eta bigarrena ere bai, baina guztiz desberdinak dira. Darwinena apunte laburrez osotutako gogoeta kulturala da. Asko gustatzen ez zaidan esateko modu bat erabiltzearren, hankak lurrean dituen gogoeta lana. B-12rena antzeko gaiak darabiltzan mataza aldrebes eta irreberentea da. Kanpotik ikusita badirudi azkenaldian hainbat entsegu kaleratutako idazle honek balbula satiriko bat behar zuela eta hau dela, hain zuzen, emaitza.

Liburuaren oinarrian drama argi bat dago: euskara osasuntsu baten beharra, joria baina era berean edozeinen eskutan legokeena, berdin balioko lukeena oherako, narratibarako, epikarako, genetikarako. Eta drama horren osagarri, tonu bizia, kanona bezalako gauza etereo baten bila dabilen pertsonaia nagusi hori… zoramen hutsa. Nola defini daitezke bestela El Dorado antzeko baten ostetik dabilen erdi-fran-tziskotar baten abenturak? Eskerrak gure buruaz barre egiteko gaitasuna badugun oraindik. Eskerrak Jon Alonsok ondo pasatzea eta kritika ez dituen elkarren aurkakotzat, elkarren osagarritzat baino. Nik behintzat oraindik guztiz asimilatu barik daukat “Euskal Karma”. Eskuetan salto egiten duen liburu berde bat da. Irakurri ez duenak badaki: munduko gauzarik sanoena da ironia eta auto-gaztigua, nahiz eta horretarako albo batera utzi behar den euskaldunon ozpintasun itxurazkoa.

Bilbon emandako azken hitzaldian Bernardo Atxagak esan egin zuen beste askok ixiltzen dutena, hizkuntza eta kultura komunitate gisa desagertzear gaudela. Profeta lana arriskutsua da, baina norbaitek egin behar du hori ere. Beste batzuetan, profetarena ez eginda ere, hitzak profetikoak bilaka daitezke. Eta hori gertatuko da Jon Alonsoren liburu honekin.

Bernardo Atxaga, Ruper Ordorika eta Pamiela argitaletxearen orbitan dabilen jendeak sortu zuen Juan Zelaia Saria, saiakera literario motzak, orri kopuruaren arabera, bultzatzeko asmoz. Hemen edozein ekimen txalotzeko joera dugu, baina hau benetan zen txalogarria. Euskaraz saiakerak eta onak irakur ditzakegula erakusteko nahia ere izango zen sortzaileen gogoan. Nola esan, biharko arkeologoentzat utziko ditugun aztarnen nolakoak kezkatzen gaitu.

Saria Agur Darwin-ek eskuratu zuen, epaimahaiaren iritziz “… zenbait soziologia irizpide eta literatura beraren zaharkitzearen inguruko gogoeta gisa orijinal eta erakargarrian harilkatua delako; literaturatik abiaturik, generoak gaindituz eta narrazio landu eta interaktiboaren bitartez, interesa piztu eta atxikitzen duelako; irakurlea beti ados ez izanagatik ere saiakeraren egitekoa betean garatzen duelako”.

Zazpi saiakera motz biltzen ditu liburuak, baina lotura nabarmenak daude zazpi saiakera hauen artean. Literaturaren mitoak aztertzen ditu, unibertsaltasuna, kasu. Baina literatura bera da zalantzan jartzen duena. Literaturaren funtzioa. “Orain uste dut ulertu dudala zergatik batzuk tematzen diren hainbeste idazleei nobelak eginarazten: aztarna arkeologiko ugari utz ditzaten, aizkorak apain-apain egin eta, zer egiten ari garen konturatuko ez bailiran, arduraz lurpera ditzaten nahi dute, etorkizuneko ziberarkeologoek gure berri eduki dezaten.

Neanderthal-ak, baina, behar zituelako egiten zituen aizkorak. Hil ala bizikoak zitzaizkion. Eta aizkorak herioak harrapatzen zuen tokian kausitu dira, inolako traszendentzia nahirik gabe erabiltzen zituelako.”

Bere aurreko lana bezala, ohiko genero-banaketaren arabera sailkaezina den liburua eman du argitara Jon Alonsok Susa argitaletxearen eskutik. Rapsodia. Halaxe definitu du Euskal Karma, etiketatze-ohiturari erantzun beharrez. Genero zurrunetan eroso sentitzen ez den idazlea da Alonso, errealitatearen eta fikzioaren artean jauzika dabilena, errealitatea fikzioan txertatuz eta fikzioa errealitatean. Bien arteko banalerroa aski nabarra delako agian. Eman dezagun Arantzazu, 2001 urtea eta euskara salbatzera datorren B-12 martetar euskalduna. Zerk lotzen ote ditu hirurak? Euskal karma-k, Jon Alonsoren irudimenak. Hauxe baitugu liburuaren abiapuntua, euskaldun etsiak laguntzera datorren Godot martetar euskaldunaren ailegatzea: “Haren aiduru egonak ginen betidanik, euskara paradisuko hizkuntza zela esaten zuten garaietatik, bederen, eta nork daki lehenagotik ere ez ote geunden zain”.

Fauna amazonikoa

B-12ren aginduei jarraituz, Amazonas urrunean gordetako Kolko Mitxoletaren bila abiatu behar du narrazioaren protagonistak, hark baitu kanonaren (euskararen eta euskal kulturaren salbazio-bide bakarraren) berri. Amazonas ibaian barneratu ahala, bertako fauna bitxia deskubrituz doa irakurlea: Berlusgoñi liburu-saltzailea, Guebokinder Artximandrita Aita Zaindarien burua, K.A.T. taldeko kide iraultzaileak… Pertsonaia esperpentiko bezain errealak, urrunekoak bezain bertakoak, amazonikoak bezain euskaldunak. Euskal irakurleari ezagun, batzuetan ezagunegi, egingo zaizkionak.

Kanonaren bila Amazonas ibaian iniziazio-bidaian abiatu den neofitoari hamaika egoera berezi eta absurdu pasaraziko dizkiotenak.

Ibaian gora egin ahala, euskal kultura eta gizartearen parodia zorrotza egiten du idazleak, ironiatik sarkasmorako bidean dabilen begirada kritiko eta beti umoretsutik. Irakurleari irribarre konplizea eta aldian barre-algara ezpainetaratuz. Kultur erakundeen hierarkizazioa, akademikoen pedantekeria, euskaldunon etimologia-zaletasun ia-ia kronikoa… horiek eta euskal kulturaren beste hamaika patologia aletzen dira liburuan umorez. Amazonasen kokatzen den fauna eta ingurua ezagunak egingo zaizkio irakurleari. Fikzioak errealitatearen antz handiegia hartzen du batzuetan, eta ironia, irribarrea dugu arnas. Beharrezkoa dugun distantzia hori, ikuspuntu ironiko hori hartzen du Alonsok gaiarekiko. Ihesbidetzat hartu behar ez den ironia.

Ezer ez da, ordea, dirudiena Euskal Karma-n, eta ezin dugu liburua umorezko narrazio soil kontsideratu (edo ez hori bakarrik, bederen), izan ere, literaturaren eta, oro har, kulturaren gaineko gogoeta orokorrak aurkitzen ditu irakurleak liburuaren muinean. Azkenaldian puri-purian dauden eta aldi berean betikoak diren bi auziren, bi gairen inguruan osatutako erantzuna da Euskal Karma: unibertsaltasuna eta originaltasuna. Hain zuzen, originaltasun-kontzeptu berri bat da liburua rapsodia-forma hartzera daramana: originaltasuna ez da besteek sortutakoaren gainean edo haien inguruan idaztea baino. Tradizio literarioa jaso eta norberak bere ikuspegitik ematean datza originaltasuna. Horregatik, Borges, Vazquez-Montalban, Txomin Peillen eta beste hainbaten testuak sartu-irtenean dabiltza etengabe. Borgesen Traidorearen eta heroiaren gaia ipuina oso presente dago liburu osoan zehar, eta idazle argentinarrak egin bezala, Alonsok etengabe ezbaian jartzen ditu pertsonaien rolak. Heroia heroi izatetik traidore izatera igarotzen da, bahitzailea bahitua ere bada aldi berean, borreroa bere buruaren biktima da… Idazle nafarrak ausart jokatu du literaturaren baliabideak erabili eta haiekin jolas egiten, literaturaren barruan bide berriak esploratzen; irakurlea txunditu eta gogoetarako ateak zabalduz. Eta hori guztia estilo arin eta umorez blaitutakoaz. Eskertzekoa.

Konplizitatea

Irakurleari konplizitate handia eskatzen dion liburua dugu Euskal Karma. Konplizitatea, euskal kulturaz konplexurik gabe barre egiteko, norbere buruaz trufatzeko eta autokritikarik zorrotzena irribarrez onartzeko, horretara oso emanak ez diren garaiotan. Eta konplizitatea, halaber, idazleak irakurleari proposatzen dion bilaketa-jokoan parte hartzeko; izan ere, irakurlearekin batera osatu nahi du testua Alonsok, originaltasunaren auzia irakurlearen laguntzaz argitu. Egileak ez du erabateko definiziorik ematen kulturaren inguruan, ez du egia handirik irakatsi nahi. Aldiz, bilaketa bat proposatzen dio irakurleari, literaturaren eta kulturaren gaineko bilaketa bat, irakurle bakoitzak bere irtenbidea eman diezaion. Irakurle aktiboa bilatzen du idazleak, pertsonaia baten ahotan dioenez: “Idazleaz gaindi, irakurleak dira testua egiten dutenak”. Protagonistak zirikatuko du ordea: “Zenbait irakurlek testua egin ez ezik, jasangaitz, enpagugarri, ezin aspergarriago ere egin dezakete”. Zeure esku, irakurle, Alonsoren konpainian testua osatu eta euskal kulturaren uretan umorez murgiltzea. Ez zaizu damutuko.

Literaturan entomologoen modura dabiltzanei kosta egingo zaie Jon Alonsoren hau kokatzen, ez baita sailkatzen erraza. Eleberria delakoan nago, baina ezin fida, saiakeratik ere askotxo baitu. Azaleko marrazkiari erreparatuta, gainera, pentsa daiteke zientzia-fikziozko lan bat dugula, izan ere martetarrak, zientzia arloan irudikatzen ez baditugu, fikziozkoan irudikatu behar derrigor. Abiapuntua, gutxienik, kurioso samarra dugu: martetar bat jaisten da Euskal Herri gurera, eta frantziskotar bat jartzen du lanean, euskal literaturaren kanona egin dezan. Martetarrak Arantzazuko frantziskotarra lan horretarako aukeratzea ez da, berez, harritzekoa, jakinik frantziskotarrek zenbat lan egin duten euskararen alde, eta euskararen aldean, biak ez baitira beti bat izaten, eta eskuarki kontrajarrita ere ikusi ditugu. Frantziskotarra Kolko Mitxoleta (ironia ezta?), euskal ikerlaririk ospetsuenaren bila abiatuko da, hura Amazoniako tokiren batean baitago gordeta.

Eta abentura bat baino gehiago bizi izango ditu frantziskotarrak, bere kanona, edo kanonizazioa, lortu aurretik. Ironiaz dago idatzita, hala uste dut behintzat. Kolko Mitxoleta, Bribon Parasola hitzek helburua halakoxea dela pentsatzera bultzatzen naute, nahiz aitortu behar dudan izen-abizenekin egindako joko “sinpatiko”ak ez ditudala gehiegi maite.

Eta pasarte batzuk funts gabekoak iruditu bazaizkit ere, aitortu behar dut idazketaren arintasunak, eta zenbatetan graziak, harrapatu egin nauela, bukatzeraino. Pasarte batzuk funts gabekoak direla esan dudanean nahasi samarrak direla esan nahi nuen, kriptikoegiak, nik bezala giza jendearen zintzotasunean eta inozotasunean eta tasun guztietan sinesten duen batentzat. Baina ezin esan testu neutro eta aseptikoa denik. Kanona behar dugula uste dutenek ezustekoa hartuko dute liburua irakurrita, literatura unibertsala maite dutenak gozatuko dira Jon Alonsok Borges eta abar hartuta egiten duen parodia ikusita. Azkenik, erantsi behar, ez dakidala nor den martetarra. Nor izan daiteke Jo Juaaaaaaaaaaaarrrggggsssfff? Jainkoa?

Izenburuak berak erakarri ninduen hasieran, ez zen posible Euskal karma izeneko liburu bat aspergarria izatea. Bigarrenik, ezaguna nuen Jon Alonsoren idazle gaitasun eta sena, eta, azkenik, ironia eta satiraren dohainen defendatzaile sutsua naizenez, ziur nintzen gozatuko nuela liburu hau irakurriz.

Eta halaxe suertatu da abentura fantastiko, satira politiko eta zientzia fikzio ukituak dituen nobela honekin, non B-12 martetar baten guraria bete eta gure Euskalduntasuna salbatzeko sekulako abenturan nahastuko den Arantzazuko frantziskotar bat Amazonia imajinario eta xelebre batean. Egoera estranbotikoen ustezko azalkeriaren azpian azken aldiotan gure euskalgintza munduaren argazkirik maltzurrenetakoa topatu dut, eta baita gure egoera politikoaren ispilu okerra edo gure klabe kultural guztiahaldun eta askotan santuen inguruko trufa eta irri osasuntsuak.

Hein handi batean oso ondo eraiki eta bere korapilatsuan bikain kontatutako helduentzako tebeo subertsiboa irakurtzen arituko banintz bezala aritu naiz Euskal Karma hau irakurtzen. Egia esateko, irakurle baldar samar naizen aldetik, asko estimatzen ditut “erraz” irakurtzen diren liburuak, eta hau horrelakoa da, nahiz eta iruditzen zaidan irakurketa bakarra baino gehiago behar dela etengabe topatzen dituzun ezuste eta bihurgune melodramatikoen era guztietako karga interpretatzeko.

Izen buru horixe du Jon Alonsoren azken liburuak. Saioak galderak plazaratu eta irakurlea pentsarazteaz gain, liburu dibertigarriak izan daitezkeela frogatzen maisua da bera, “Camembert helburu” entsegu nobelatu gogoangarria oroitu besterik ez dago. Nobelaren ahitze-higatzearen aurrean zer egin badakien gutxi horietakoa da Alonso, eta garbi utzi zuen hori duela hilabete pare bat “Euskal Karma” rapsodia klasifika gaitza aurkeztu zuenean ere. Beste era batera esanda, Jon Alonso, izar adina arratoi dituen Literatura Hoteleko errezepzionistari egin dakiokeen alukeriarik handiena da: harrera-zain gajoak ez luke sekula Jon Alonsok ematen dion giltza zein kasillerotan sartu jakingo. Ez al da hori berez miresgarria, giltza klonikoen gure sasoi honetan?

Irakurri ahala azpimarratzen duen liburu horietakoa da “Agur, Darwin”. Asko dira bertan ukitzen diren gaiak: klonaziotik hasi, txakoliña bezalako edari bat hartuta egiten duen Euskal Herriaren parabola dotorearekin jarraitu eta, nola ez, gure hizkuntzaren eta gure gatazkaren gaineko erreflesioekin bukatu. Filologoen tiraniaren aurrean, euskal hitzen esanahi zehatzaz arduratu beharko genukeela aldarrikatzen du Alonsok: irakurle euskaldunak euskaraz baino gazteleraz irakurri nahiago izatearen gakoa hor baitago, besteak beste: hitz askok ez dute esanahi garbi bat, ez dira gaztelerazkoak bezain erraz lotzen objektu eta sentimendu jakin, konkretu eta denok konpartitzen dugun batekin. Emotibidadea lortzea zailagoa da hitzen esanahia lausoa denean. Ongi hausnartutako pentsamendu zorrotzez gain, estimatzen da idazleak egiten duen ñabardura, matiz eta kontrasteen ehiza hori, zoritxarrez urriak baitira egun, Nabokoven salabardoak, tximeletak harrapatzeaz gain, ñabarduren harrapaketarako ere balio duela erakusten diguten kasuak.

Euskal Karma

-1-

Hodeiez beteriko astelehen ilun batean jakin genuen, Euskalgintza Orokorraren Batzar Nagusian, baina ezin genuen sinetsi, edo ez genuen sinetsi nahi: Kolko Mitxoletak erretreta hartu eta hor nonbaiteko bazter galdu batean erretiratuko zela erabaki zuen. Kolko Mitxoleta zen gure arteko onena, gure argi gidaria, Belengo izarra; gure aitalehena, jakinduriazko iturri agortezina, begiratu beharreko ispilua, eredu gorena, aita pontekoa. Haatik, Amazonas aldeko zoko ezkutu batera betiko joan zelakoa nahikoa kolpe gogorra izan bazen ere, askozaz ere kolpe gogorragoa izan zen jakitea burua arras galdurik zebilela. Kolpe gogorra ez ezik, B-12rena gertatu zenez geroztik hondamendia zela iritzi genion, itzulbiderik eta atzerabiderik gabeko desastrea.

Amazonastik etortzen ziren berrien arabera, Mitxoleta burutik zeharo egina omen zegoen, soa infinituan galdu egiten zitzaion, estramonioa edo asma-belarra neurriz gain hartu dutenei gertatu ohi zaien bezala; lerdea omen zerion, ez zen esfinterrak gobernatzeko gauza, eta ez omen zuen ezer edo ia ezer esaten, eta hau hain zen harrigarria hainbat eta hain ongi mintzatu zen batengan, non batzuk larritu ziren, agian mintzamena galtzear edo are ahalmen hori arraso galdurik egongo ote zen. Ez zirudien halakorik zegoenik, baina; gaixotu zenetik, eliteko andereño talde batek zaintzen zuen, eta Mitxoletaren buru-osasunaren egoera gai kasik tabu bat zen arren, eta Mitxoletaren egoeraren inguruan nolabaiteko sekretismoa hedatu bazen ere, andereñoek esanda jakin genuen oso noizbehinka hitz batzuk esaten zituela, behintzat. Ulergaitzago egin zitzaigun jakitea beti hitz berberak errepikatzen omen zituela, eta are arraroagoa ere hitzok zeintzuk ziren, azkenik, jakitea: "Paripé... alua... paripé...". Gero isiltzen omen zen, eta handik ordu, egun edo aste batzuetara ekiten zion ostera berriz: "Alua... paripé... alua". Esanahi ezkutu, kabalistiko, magiko, tantrikoa agian, suposatzen zitzaien hitzei (egia esan, ez dakit zergatik egozten zitzaien inolako zentzurik burua joaniko baten hitzei, baina gure artean beti horrela izan denez, eta zoroen hitzek, orakuluarenak bailiran, esanahi sakona dutela uste izan denez, logikoa zela iritzi nion), inork atzeman ez, baina hermeneutika-saio luzeak eragin zituen esanahia, nahiz behin-betiko ondoriorik ateratzea ezinezkoa gertatu. Ofizialtasunik gabeko iritzi ezkor eta zabaldu baten arabera, Kolko Mitxoletaren hitzak etsipenezkoak ziren, "Elemenia Nebrijana" talde higuingarriko elementurik preklaroenek sorrarazia. Funtsean, Kolko Mitxoleta, bere jarrerarekin, frogatzen eta bermatzen ariko zen, de facto, dena paripé bat dela dioen teoria, Luis Ferdinando Gorrigualdok sustaturiko horixe bera, egiazkoa zela, eta, beraz, hitzok aipatu teoria horren aurrean amore ematen ari zela frogatuko zuten. Honek bereziki kezkatzen gintuen, eta nazkatzen eta etsitzen, halako moldez non gutariko gehienek, gaia solasbidera orduko, Bereterretxeren khantoria eta arbasoen beste hainbat lelo kantatzen, doministiku saio-luzeak egiten edo belarrietan tapoiak jartzen baikenituen.

Baina, egia esan, goian esandako guztia bainoa areago, B-12ren agertzea izan zen Kolko Mitxoletarengana burua jirarazi ziguna, zein umezurtz ginen konpreniarazi ziguna. Hau da, Mitxoleta Amazonian zegoela ahaztu ere egingo genuen B-12 agertu izan ez balitz. Eta B-12ren agertzea, bere aldetik, inork aldez aurretik pentsa zezakeena baino mila bider sinpleago izan zen. Egia esan, beti bere zain egon izan bagina bezala izan zen, eta, neurri batean bederen, hala zen, hau da, haren aiduru egonak ginen betidanik, euskara paradisuko hizkuntza zela esaten zuten garaietatik, bederen, eta nork daki lehenagotik ere ez ote geunden zain. Beraz, gertaera bere hartan hartuta oso harrigarria zen arren, guretzat oso berezkoa izan zen, oso naturala. Hain natural eta berezko non batzuen jarreretan halako haserre txiki bezalako bat nabarmentzen baitzen, pixka bat larderiatuko balute bezala, esan nahiko bailuten, garaia zen, edo, berantetsiak ginen, edo, a zenbat arazo konponduko zen mila urte lehenago etorri izan bazina, auskalo zertan ibili zaren orain arte. Gero aitortu behar da B-12k ere, bere aldetik, bere baitatik jarri zuela zer edo zer, baita ere, agerpena natural-natural onar genezan: Arantzazun lurreratu zen, noiz eta frantziskotarrak bertara heldu zirenetik 500 urte betetzen ziren urtean. Arantzazu... euskal orubea eskuzabal ureztatzera etorririko hainbat jario emankorren iturburua, eta, bide batez esan dezadan, apaltasunez maskaraturiko harrokeria pittin batez, nire sorlekua. Bestalde, B-12 berde-berdea zen, beti-beti-beti esan izan diguten bezala, eta, hori gutxi izanik pixka bat gehiago lagundu nahiko baligu legez, E.T.ren peto-petoa zen, haren bikia zirudien.

Azkenik berresten zen, aldez edo moldez, mila bider susmaturikoa: euskara zela, paradisukoa ez bazen, bai behintzat Marteko hizkuntza. Horren frogatzat, B-12ren gaitasun linguistiko izugarria. Bere buru berde erraldoian, garai, toki eta erregistro guztietako euskara guztiak kabitzen ziren: berdin egiten zizun Axularren liburuak bezala nola Bizkaiko azken baserriko aitona hortzik gabeak orain bi mende egingo zizun bezala, era arrunt eta estandarrenak ere ahaztu gabe, noski. Harrigarria zen; denok, une batean edo bestean, izatea amesturiko hiztun aparta, bikain, egoki, tenoreko, ezin hobea zen. Hau oso garbi eduki genuen hasiera-hasieratik.

Bestondoa -ajea, biharamuna... erabat-erabat, baina- kentzeko erremedioaren jabe zelakoa, ordea, ez zitzaigun, hasierako elkarrizketa haietan bederen, guztiz garbi gelditu. Iritzi kontrajarriak zeuden horri dagokionez, zerbait entzun bai baina esan denaren zentzua erabat ulertu ez denean gertatzen den bezala. Batzuek esaten zuten baietz, argi ulertu ziotela, bere ahotik, ajea erabat sendatzeko botika edo erremedioa ezagutzen zuela, eta guri erakusteko prest zegoela; beste batzuek zioten ez zuela inolaz ere horrelakorik esan, hori B-12ren egiazko hitzen interpretazio oso zabal eta baikorra zela, B-12k benetan esan zuena zela batzuetan, hau da, baldintza jakin batzuk gertatzen zirenean, eta orduan bakarrik, sendatzen zuela bestondoa, eta baldintza horien barruan, gainera, ajea kendu nahi zuenaren borondateari zegokion zerbait bazegoela, hau da, nork bere aldetik zer edo zer ipini behar zuela. Beraz, ez zegoen erabateko adostasunik, eta hortik hainbatek ateratzen zuen ondorioa zen B-12, puntu horri zegokionez, nahita eta berariaz anbiguo agertu zela. Ostera, ez zegoen anbiguetaterik bere buruari bestondoa erabat, errotik, zeharo, guztiz kentzen zionaz bezainbatean. Puntu horretan B-12 oso garbi mintzatu zen. Eta, jakina, oso-oso garbi gelditu zen, baita ere, euskararen auzia konpontzen lagunduko zigula; ohartarazi zigun, ordea, eman beharreko urratsak zeintzuk ziren esango zigula, baina berak ez zuela lanik egingo, lana guk egin beharko genuela, horixe zela ordaindu beharko genuen prezioa.

Esan genion baietz, ez zegoela arazorik, gu lanerako prest geundela, gogotik ekingo geniola. Konforme, esan zuen, orduan, behar duzuen lehenbiziko gauza, hasteko, kanon literario bat da. Ez, ez, ez -moztu zigun, gutariko batzuek zer edo zer esan nahi genuela iruditu zuenean-, bigarren, hirugarren edo are laugarren mailan baizik ez naiz ari linguistikaz edo gramatikaz. Kanon literario-literarioa. Obrak. Liburuak. Eta orduan, B-12k kanon bat behar genuela esan zuenean, hain zuzen, hasi ginen Kolko Mitxoletarekin gogoratzen, bera baitzen, gure artean, soziolinguistika, filatelia, matematika, sumo, eraikuntza, filologia, apikultura, psikologia, zinema, latina, enologia, zientzia, literatura, numismatika eta abar, hau da, zer edo zer, kanon bat zer izango zen ere barne, esaterako, eta gauzak, orokorrean, zekizkiena. Earrainyú, esan genuen, Kolko Mitxoletak jakinen du kanon bat zer den eta zertarako balio duen, baina Amazonian galdurik dago, eliteko andereño batzuek zainduta, eta "alua, paripé, alua" baizik ez du esaten. Earrainyú. Baina B-12 ez zen gutaz errukitu; kanona bilatzetik hasi eta gero mintzatuko gara, horiexek izan ziren bere hitzak.

Bestetik, aise ulertzen da B-12ren agerpenak eta bere errebelazioek sortu zituzten poza eta ilusioa itzelak izan zirela; eta, hori ulerturik, are aiseago ulertzen da denok -B-12 ere barne, noski- sagardotegira afaltzera eta gero parranda egitera joan ginela. Eta parranda ikaragarria egin genuen, sekula ez bezalakoa, kanona bilatzen hastearena hurrengo egunerako, geroko, bai, geroko utzirik; eta edan ere, luze, ikaragarri luze edan genuen, batez ere B-12ren botika probatuko genuelakoan eta bestondorik edukiko ez genuelakoan (zeren, gure artean esan dezadan, bestondoa baita edateak sortzen duen arazorik txarrena). Eta horrela, hurrengo goizean, porru eginda geundenean, elkartu eta B-12ren bila joan ginen, orduan argituko zelakoan bestondoa kentzeko botikaren misterioa. Beharra ere bagenuen, eta ez nolanahikoa.

Baina, gutxien espero genuenean, B-12 bainaka eta aitzakiaka hasi zitzaigun. Agian ez zitzaigula botika gustatuko, bigarren mailako ondorioak eduki zitzakeela, norberaren aldetik prestazio gogortxoak eskatzen zituela... Ez genuen deus ulertzen, eta, aldiz, B-12 udaberriko lilia bezain fresko zegoela ikusten genuen. Tira, B, esaten zioten gutariko batzuek -zeren, aurreko gaueko parrandaren ondorioz, B-12 kide berri bat bezala ikusten hasiak ginenez, batzuek "B" deitzea erabaki baitzuten, izena laburtzeko eta nolabaiteko familiartekotasuna erdiesteko, eta munduan zehar ezizenak jartzen famatu gaituen omenari omenaldia egiteko (B-12 zenez B deitu, ulertzen?)-, eta halaxe esaten zioten, B, zuk ez duzu bestondorik, beraz edabea hartu duzu, ezta? (Edabea esaten genuen, zergatik ez dakidala denok edabea zela uste genuelako). B-12k zalantzati erantzuten zuen, bai..., esaten zuen aurrena, eta gero berriz, ez..., eta gero, bai baino ez..., zeren..., agian ez zaizue gustatuko..., oso pertsonala da... Baina gure sabai idortuak, ura ere metabolizatzeko ez ziren gure gibelak, gure buru lodiak, gure puxika hanpatuak, ez zeuden B-12ren atzera-aurrerak, duda-mudak eta planta herabetiak jasateko moduan, eta orduan orro batean hasi gintzaizkion edabe eske, gure neurona matxuratu eta zulatuei gelditzen zitzaien kemen guztia -asko ez bazen ere- bilduz.

Orduan B-12k, erabakia harturik, nonbait, jarreraz aldaturik, isilarazi eta argi hitz egin zigun. Ongi da, esan zuen, hala nahi baduzue... Baina garbi gera dadila eskatu egin didazuela. Edabea neure barruan dago, esan zuen. Edabea neu naiz. Hemendik atera behar duzue, eta hau esaten zuelarik, bere gorputz berdearen hanka arteko konkortxo bat seinalatzen zuen, ordura arte oharkabean pasatu zitzaiguna.

Labanaz mozten ahalko zen isiltasun erabatekoa pausatu zen gure gainean aldarrikapen hau entzun zenean.

Garbiago esanda: Zurrupatu egin behar didazue, esan zuen, ozen eta klaru.

Gure artean inork ez zuen txintik ateratzen.

Zurrupatu, lamikatu, zupatu, miaztu, txupatu, miazkatu, mizkatu, milikatu, zurgatu, hurrupatu, edoski, murduskatu, xurrup egin behar didazue, ekin zion ostera ere B-12k, denok ongi konprenitzea nahi zuela argi ikus genezan.

Baina gure artean inork apurtzen ez zuen isiltasunak garbi erakusten zuen arazoak ez zuela zerikusirik euskararen aldaera diatopiko edo diakronikoekin, ez erdararen presioak eragindako isoglosa-ezabatze tamalgarri batekin, ez euskal bokalismoaren galerarekin, ez autogorrotozko agerpen batekin, ezta mintzagaiaren auzi ia-metafisiko eta hainbeste eta hainbeste aldiz eztabaidatuarekin ere.

ž Jon Alonso

Jon Alonsok, aski ezaguna baldin bada ere gure literaturaren eta kulturaren mundu murriztuan, ez du oraindik obra oparorik. Harritzekoa bada ere, orain artean bi lan soilik argitaratu ditu: Idiaren eraman handia (1995) saiakera —Euskaltzaindia-BBK saria jaso zuen— eta urte berean Susaren eskutik argitaratutako Katebegi galdua eleberria. Oraingoan ere, hizpide dugun lan berria Susak plazaratu du.

Jon Alonsoren azken lan hau ez da saiakera klasiko bat, bai estiloz eta bai egituraz zeharo desberdina den beste zerbait baizik: eleberriz mozorrotu den saiakera. Edo hobeto azaltzeko asmotan, azken liburu honetan Jon Alonsok bere aurreko bi lanak bildu eta nahastu ditu. Batetik, gai baten inguruko saiakera dugu eta, bestetik, Katebegi galdua-n bezala, intriga eta misteriozko film baten antzera eraikitako eleberri baten aurrean gaude, pertsonaia bat eta elkarrizketa bizi eta erritmo azkarra duena.

Gaia zein den? Orokorrean artea, baina zuzenki, liburuaren azpitituluak dioen bezala, Toulouse-Lautrec mende bat geroago du Jon Alonsok liburuan hizpide.

Toulouse-Lautrecen azterketa

Toulouse-Lautrec XIX. mende bukaerako pintore frantsesa izan zen. Artearen historian bere ospea eta garrantzia postinpresionismoa izeneko higikundearen barnean sailkatua izan delako irabazi du. Higikunde horretan Toulouse-Lautrecekin batera Gauguin, Van Gogh eta Cezanne margolariek hartu zuten parte.

Haiek guztiak, berezko eskola edota taldea sortu ez bazuten ere —haien arte ko harremanak nahikoa eskasak eta gehienetan arazo ugariz beterikoak izan baitziren—, elkarrekin daude, garrantzi itzela baitute gero etorri zen arte berrian, hots, XX. mendeko abangoardietan eta haien ondorengoetan.

Haiek izan ziren errenazimendutik zetozen kontzeptu eta irizpide estetikoak hautsi zituztenak (perspektiba, eskortzoa, errealismoa eta abar), artea ulertzeko era berri bati atea irekiz: kolorearen garrantzia formarekin eta edukiarekin alderatzen badugu, artistaren sentimendua edozein gai edota mezuren gainetik, formaren garrantzia zirrara islatzeko orduan eta abar. Honetaz eta gai gehiagotaz hitz egiteko (XIX. mendearen bukaeraren eragina, argazkigintza asmakizunaren ondorioak, errealitatearen eta asmakizunaren arteko desberdinatasunak, orijinalaren eta faltsifikazioaren arteko harremanak…), Jon Alonsok Toulouse-Lautrec pertsonaia gisa erabiltzen du. Baina liburua azterketa pisutsu bihurtu beharrean, saiakera eleberriz mozorrotzen du, eta gure egungo garaietan kokatutako istorio bat kontatzen digu, lehendik Katebegi galdua eleberrian erabilitako elementuak berreskuratuz.

Jon Alonsori bi genero horien arteko nahasketa, mestizaia, oso ongi atera zaio, liburu bikain baten aurrean baikaude, bai saiakera gisa eta bai eleberri gisa. Alde batetik, arteaz kontatu, pentsatu eta hausnartzen duena, beti bitxia eta aberasgarria da; beste aldetik, eleberriak tentsioa eta interesa mantentzen du.

Istorioak zirrara sortzen duen garapena du eta, pertsonaiak pasarte batzuetan oso ongi definituak ez badaude ere eta elkarrizketek maiz luze jotzen badute ere, xehetasun horiek ez dira oztopo garrantzitsuagoa den ikuspuntu orokorrarentzat.

“Nork esan zidan niri artea aspergarria zela?”, galdetzen dio bere buruari eleberriaren protagonistak. Toulouse-Lautrecen margolan bati buruz ikerketa egin behar duen galerista euskaldun batek. Nik ere, liburu hau irakurri ostean, galdera bera egiten diot irakurleari. Norbaitek uste izan badu artea beti aspergarria dela, hemen du aukera iritziz aldatzeko.

Jon Alonsoren liburu honen hitzaurrean eleberriz mozorrotutako saiakera baten aurrean gaudela egiten zaigu ohar. Ez dakit hainbesterainokoa den, baina abisua ondo dator irakurle despistaturen bat liburu hau eskuartean hartu eta harrituta gera ez dadin. Izan ere, eleberriak eduki beharko lituzkeen osagai guztiak dauzka liburu honek: pertsonaiak eta ekintzak, leku eta denboraren erabilera, fikziozko kondakizuna. Eleberria den aldetik, intrigazkotzat ere har liteke testu hau: arte-lanen lapur bat kontratatzen dute pertsonaia misteriotsu batzuek ikerketa berezia egin dezan. Egia esan, intrigazko hari honek batzutan, batez ere abiapuntutzat erabiltzen den fikzioan, oso ahula ematen du… Baina liburua intriga hau baino askoz gehiago izanik, honelako kontuek ez dute hainbesteko garrantzirik. Zeren intrigazko eleberri honek Toulouse-Lautrec pintoreari eta arteari buruzko hainbat informazio eta hausnarketa eskaintzeko parada ematen baitu. Gauzak honela, irakurlea honelako gaietan barneratu eta, konturatu gabe, arteari buruzko munduan sartuko du idazleak, saiakeraren atala eleberria bezain intrigazko bihurturik. Gure artean ez da oso maiz honelako libururik ikusten eta hau behintzat, guztiz gomendagarria iruditzen zait.

Orain dela dozena bat urte ezagutu nuen Jon Alonso, Mikel Antzak aurkeztuta. Ni artean hogei urteko gaztetxoa nintzen, paperak bezten hasi berria: Alonso, berriz, “Korrok” aldizkariaren bultzatzaileetako bat, gizon egintzat ikusten nuen, ni baino sei bat urte zaharragoa izango zen arren. Hala eta guztiz, handik gutxira atera nuen nik lehendabiziko liburua, azkarregi agian, eta patxadaz ibili da Alonso, patxadosoegi akaso.

Nolanahi ere, itxaroteak mesede egin diola esan liteke, emaitza landu eta biribildu batekin plazaratu baitzaigu. Obra bikoitza, zehatzago esanda: “Idiaren erarnan handia” saiakera batetik, orain urtebete edo argitaratua, eta “Katebegi galdua” eleberria, joan den abenduan kaleratua. Azken hau Durangoko ustekabe atseginetako bat izan zen, ospearen eta salmenten rankingetan beste batzuk aurretik badabiltza ere.

Zer kontatzen du ba? Hitz gutxitan esanda, eskuizkribu misteriotsu bat galdu da, Juandeaburre Fundaziotik lapurtuta, eta horren atzetik dabiltza era guztietako agintariak eta bestelako jendilajea. Intrigaren jakinmina, eskuizkribuen xarma eta Euskal Herriko errealitatearen isla barregarria elkartzen ditu egileak artoski, beste hainbat ezaugarrirekin batean. Intelijentzia, sentsibilitatea, umorea eta ofizioa ageri ditu autoreak, eta horiexek dira nik libunu bati eskatzen dizkiodan dohainak.

Lore ugarien artean arantza pare bat barkatuko ahal dit: ekintza, aukeran, beranduegi hasten da, pertsonaien aurkezpenekin luzatuta; eta dibagazioetako hizkuntza apur bat zurruna kausitu dut. Dena den, guztiz gornendagarria da.

Durangoko Azokan aurkeztu ziren liburuen artean Katebegi galdua Jon Alonsoren elaberria gailentzen da, ene uste apalean. Argi utzi nahi dut, hasiera-hasieratik, han argitaratu ziren liburu guztiak, literaturaren arlokoak, ez ditudala irakurri, horraitio.

Jon Alonsok Nafarroako Parlamentuan egiten du lan, itzultzaile, normalean euskarara itzultzen duelarik, alderantzizkoa inon egiten bada Zeruan izan behar baita hori. Bada, erdaldun batek baino gehiagok liburu honen edukiaren berri jakingo balu, berehala espainieraz eman liezaioten eskatuko luke, zalantzarik gabe, ziri sorta planta sartu baitu, han hemenka, idazle nafarrak, Foru Lurraldean diren handi-mandiei eta ustezko euli intelektualei sortako zorrotzenak jaurtirik.

Katebegi galdua thriller historiko-politikoa dela esango nuke nik, definizioek ezertarako balio dutela uste izango banu. Iruzkin honen balizko irakurlea liburuaren irakurle egin alde ematen dut, aldiz, esan behar delarik thriller hoberenetan bezala gertatzen dela hemen ere, esan nahi baita, aurrera egin ahala emozioa eta jakinmina ere gorantz datozkigula.

Aspaldion hainbat sariketatan garaile izan dugun idazle nafar honek inoizkoren batean ia denok amestu dugun liburua —gure iraganaz argitasun berria emango ligukeen horixe, eta hugonote batek idatzia!— jarri du bere arkitektura lan honen giltzarri. Liburu hori berori da “katebegi galdua” eleberri honetako.benetako protagonista. Bitxikeria horren inguruan dantzan sartuko dira gure eguneroko bizimoduan diren beste protagonistak, hau da, poliziak, politikariak, kazetariak eta, azkenik, baina ez azkenak direlako, fraideak eurak ere.

Liburu hau ironiaz leunduriko amorruz idatzia da. Ironia horrek ahaztezina den pertsonaia bat sortu du, nire ustez antologikoa dena: Egozkue. Besterik izan ez balu ere, Egozkue hori agertzen deneko atalengatik irakurtzekoa izan zatekeen liburua. Besterik ere bada, ostera. Egozkue alde batera utzita, beste pasarte antologikorik ere bada liburuan, hala nola, “cuando despertó, el dinosaurio todavía estaba allí” perpausaren itzulpenari eskaintzen diona. Guztiarekin ere, hoberena Nafarroan ustelkeria sozio-politikoaren gorotzak hartu duen tamainaz egiten duen alegia da. Liburu hau, alde horretatik beste askotatik legez, ausarta da. Eta ausardia dela eta, nobelagintzan.azken urteotan luzaturiko apustu gogorrenetako bi Nafarroatik etorri dira; Aingeru Epalzaren Ur uherrak izan zen lehena eta Katebegi galdua dugu bigarrena.

Nire hipotesia da, behin behinekoa, Nafarroako euskaldunak gu baino libreagoak direla, balizko errota gutxiagotako irinezko opil gutxiago jaten dutelako.

Baten batek esan lezake uda-partea ez dela urteko sasoirik onena saio-liburu bat irakurtzeko. Tira, saiakera interesatzen ez zaionak beti izango du aitzakia aproposa, baina gustoko duenarentzat edozein garai da egoki, hausnarketara gonbidatzen gaituen liburu bat irakurtzeko. Urtean zehar ez da askorik ateratzen gainera, eta alde horretatik are pozgarriagoa da Jon Alonso iruinsemearen “Idiaren eraman handia”, iazko Mikel Zarate sariaren irabazlea.

Pentsatzen duten idazleak Nafarroan daudela zioen aurreko batean Txema Larreak Argian: ez dut uste nafartasunak berez garuna garatzen duenik, ezta gipuzkoanismoak neurona-kopurua murrizten ere, Larreak halako zerbait iradoki nahiko balu ere. Nolanahi ere, konstatazio moduan egia da gaur egun saiakera idazten duten egile apurretatik gehienak errege gabeko erresumakoak direla.

Zuri probintzianismoak ez baina liburua axola bazaizu, kontatuko dizut gaia: literaturaren sorkuntzaz dihardu, honetaz nagusi den irudi erromantikoa kritikatuz: hau da, jeinuaren inspirazioaren eta orijinaltasunaren tokian, lanari eta ereduei (=plagioari) ematen die garrantzia Alonsok. Batzuetan esajeratu samarra da egilea, nahita nik uste, gehienetan doi, zehatz eta zorrotza, eta beti-beti kilikagarri, zirikatzaile eta gustagarri, literaturazalearentzat batik bat.

Besterik da edizioarena. Behin eta berriz esanagatik zabalkunde eskasa izan ohi dutela halako argitalpen instituzionalek entzungor egiten dute. Tira! Hala ere, beraiek editatzekotan, hobeto egin ditzatela gauzak, bederen: honek, adibidez, tetra txiki-txikiko 100 orri betetzen ditu. Ez ote zen hobe, letra lasaixeagoz egitea 150 orri hartuta ere?