Garbiñe Ubedak Hobe isilik nobela plazaratu du Elkar argitaletxearen eskutik, Augustin Zubikarai beka jaso ostean. Egileari gertatutako istorio erreal batetik abiatzen da bertako fikzioa, historia liburuetan agertzen ez diren istorioak jasotzeko xedez. Pertsonen egiak, sormenean gorderik diren oroitzapenak.

Espainiako gerran desagertutako aitonaren arrastoaren bila hasten da haren biloba Bakartxo, familiaren memoria historikoari ekarpen bat egin nahian. Ikerketan aurrera egin ahal espero ez zituenak topatuko ditu, mitoak zapuzteko moduko datuak, errealitatearen neurriko itzal argitu gabeak. Mitoak zapuzteko aukeraren aurrean, hobe isilik egon?

Orain arte kazetaritzaren arloan eta saiakeran ezagutu dugu zure lana; kronikagile gisa ere sormena landu baduzu ere, hauxe da liburu formatuan plazaratzen den zure lehen fikziozko lana. Asko kostatu zaizu ahotsa topatzea fikzioan?

Ez, ez zait asko kostatu. Ez nekiena zen funtzionatuko ote zidan, ia bukatu arte ez nion inori erakutsi lana, beldur horregatik. Azkenean sariketa bat izanik urtebeteko epea nuen lana bukatzeko, eta ia amaitzen ari nintzela erakutsi nion Xabier Mendiguren editoreari. Gehien kostatu zitzaidana hasiera izan zen, lehen kapitulua idaztea.

Hasierako tonua topatzea.

Hori da. Nik garbi neukan bakarra zen desagertuari zuzenean hitz egingo ziola protagonistak, bizirik balego bezala. Ez daukat arrazionalizaturik zergatik behar zuen horrela; beharbada beti pentsatu izan duelako gertu, inguruan zegoela desagertu hori.

Hautua ez zela arrazionalizatua esan duzu; narratzaileak berak sarritan aipatzen ditu intuizioa, sena, bihozkadak... ez dakit obsesioraino eramaten ote dituen horiek, zuk halakoei jarraitu diezu idazterakoan?

Pixka bat bai, gainera esango nuke obsesibo samarra ez bazara zortzi orduko lana, bi ume eta abar izanda ez duzula horrelako lan bat bukatzen, beti daukazula aitzakiaren bat geroxeagoko uzteko. Obsesio horrek laguntzen dizu nolabait, zentratu eta bide batetik eramaten zaitu. Obsesiorik edukiko ez banu, ez nuke horrelako lan bat egingo.

Liburuak badauzka bere egitura, atalak, hariak… maila horretan ere intuizioz jokatu duzu, edo bazen aurreplangintza bat?

Horrelakorik ez neukan, baina banekien zer kontatu nahi nuen, banekien bukaera zein izango zen. Hortik aurrera ez nuen eskema bat egin, zer jarri atal bakoitzean eta zer ez. Badira idazleak lehenbizi testu osoa botatzen duenak, eta gero atzekoz aurrera hasten direnak egindakoa lantzen. Nik ez dut horrelakorik egin, lehenbiziko atala ondo bukatutzat eman dudanean ekin diot bigarrenari, eta horrela segidan.

Liburuan badago misterio puntu bat, tentsio horrek irakurlea harrapatzen du hasieratik. Genero literaturari ez diozu erreparatu?

Ez, kasik gehiago erreparatu diot kazetaritzari, nik esango nuke bereziki gogoan izan ditudala udan Berriarako egindako kronikak. Nahiz eta kronika bakoitzak istorio bat kontatu haietan beti uzten nuen zerbait bukaerarako, gosea pizten zuena hurrengo egunean irakurtzen jarraitzeko. Logika horri segitu diot, atalez ataleko folletin horietako baten moduan. Niri irakurle bezala gustatzen zait harrapatuko nauen zerbait irakurtzea; ez da erraza eta ez da derrigorrezkoa ere, baina horri erreparatu diot.

Esaten duzunagatik kazetaritza tonua lagungarri izan duzu, oztopo baino gehiago. Kazetaritza tonutik urruntzeko ahalegina egin behar izan duzu?

Gure kazetaritza moldea ez da eguneroko notiziak idaztea, nahiz eta hori ere batzuetan egiten dugun Argiako eguneroko weberako. Niri urteekin gero eta gehiago beste kazetaritza molde bat tokatu zait egitea, iritziak idaztea, udako kronikak, noizbait artikulu luzeak ere baina oso librekoak, ez dute zerikusirik izan bost W famatu horiekin. Horrek berak norbere ahotsa garatzen laguntzen du. Horregatik liburuak badu kazetaritzatik asko, baina nire kazetaritzak ere bazuen literaturatik, erdibidean dagoen zerbait da. Liburuan badago kazetaritza lana, badago ikerketa, baina aipatutako beste kazetaritza molde horretan ere bazegoen asmamen handi bat ere. Nik idatzitako kronika asko asmatuak izan dira, egia izan zitezkeelako funtzionatzen dute. Kazetaritza lagungarri izan da, dudarik ez.

Aurkezpenean honakoa esan zenuen: “Gure etxean bizi izandako historia du abiapuntua fikzio honek. Baina ez da biografia bat, ezta terapia egiteko hautatu dudan molde kamuflatu bat ere. Hainbat taburi hortzak erakusten saiatu naiz, baina ororen gainetik, nobela bat idaztea izan dut helburu”. Oinarri erreal bat edukita, nolako ariketa izan da fikzioa sortzearena?

Ariketa zaila izan da. Egiatik abiatzen zarenean, gainera kazetaritzatik etorrita, ematen du kosta ala kosta egia kontatu behar duzula, eta hori gainditzea batzuetan zaila egiten da. Eta gainditu beharra daukazu, bestela istorioak erdizkako egia besterik ez bailuke kontatuko, ez baitago egia osorik. Ailegatzen da momentua zeinean pentsatzen duzun egiak ere ez duela halako zentzua, ez bada zure etxerako bakarrik, kontatu behar duzunak balio behar liokeela jende guztiari.

Ariketa zail samarra izaten da zure etxeko egia hori aparkatu eta gainditzearena. Pertsonaia bat sortzean, oinarri erreala baldin badu, bere ahotan jartzen dituzun hitzekin batzuetan zu zeu ere harrituta geratzen zara, pentsatzen duzulako “benetakoak ez luke hori esango”, eta orduan etengabe ari zara zure buruarekin borrokan, “ba bai, benetakoak ez zukeen hori esango, baina hau pertsonaia fikziozkoa da, eta hau esango du niri gogoak eman didalako”, eta horrela zoaz pixkanaka-pixkanaka beste zerbait eraikitzen. Errealitatearen zama hori gainditu behar duzu baina aldi berean oso oinarri ona eman dizu, oso istorio mamitsua dagoelako tartean.

Egiaren gaia atera duzu, “egia” sarritan aipatzen da ezein gatazkaren inguruan: egiaren batzordeak, memoria, justizia. Liburuan zera aipatzen duzu: “Ez gara egia bat. Eragiten dugun sentimendua gara”. Zer balio, zer funtzio eman egiari?

Nik uste dut alperrik tematzen garela egia jakin behar horretan. Ezinezkoa da egia jakitea, eta liburuan kontatzen den kasu batean bezala gutxiago, egia asko daudelako azkenean. Desagertutako pertsona horrek zergatik egin zuen egin zuena? Horretara ez gara behin ere ailegatuko, hasteko eta behin berak bakarrik zekielako hori, eta kasu honetan bera hilda dagoelako; orduan, dakizun apur hori esateak balio du ezertarako? Balio dezake, baten bati balioko dio, beste bati ez, egia horrek egia horren ondorioz sortu dena ezkutatzen duelako: mitoa. Batzuei bizitzeko lagungarria izan zaien mito hori. Mito hori gutxiago da egia baino? Egiak zanpatu behar du bestea? Zergatik? Hori da liburuaren bukaeran jartzen dena mahai gainean: guztia kontatu behar da? Kontatzea ona da, baina kontatuko den horrek beste batzuen oinarria izan dena hondoratuko badu, kasu honetan aita iraultza baten alde eta gizarte on bat lortu nahian hil zela eta bat eta beste, pertsona horiek hori sinistuta aurrera egin badute zergatik hondatuko diezu orain hori?

Humanoak gara, behar dugu mitoa, batzuek behar dute. Liburuan komando autonomoetan ibilitako pertsonaia batek oso argi du gauzak ez direla kontatu behar. Nire azken urteotako sorpresa horixe izan da, horrelako pertsonekin topo egitea; nire inguruan zeuden baina behin ere ez dugu gai horiei buruz hitz egin, oso kuriosoa da hor ibili diren batzuk oso argi izatea gauzak ez direla kontatu behar. Zergatik? Zuk zerbait lortzeko kontatu ezin diren gauzak egin behar izan dituzulako. Horrek gutxiago egiten zaitu? Beharbada ez.

Pertsona baten drama, abenturak edo kontraesanak kontu bat dira, baina gatazka garaileek haien diskurtsoa inposatzen dutenean sortzen da...

Bai, batzuetan esaten izan dut lupa batekin ibiltzea bezala dela. Lupa bat oso gauza ona da, zenbat eta gehiago hurbildu orduan eta garbiago ikusten duzu hor zer daukazun, baina zenbat eta gehiago anplifikatu orduan eta gutxiago ikusten duzu ingurua, eta ingurua ezinbestekoa duzu beste hori ulertzeko, oreka puntu bat aurkitu behar duzu azkenean.

Zu joaten bazara pertsona jakin baten istorioaren bila, izan daiteke aitona anarkista desagertua, izan daiteke faxista baten konturen bat, beti aurkituko diozu espero ez duzuna. Faxistari ere aurkituko diozu bihotzbera zela edo auskalo zer. Sorprenditu egingo zaitu, eta gainera juzgatu egingo duzu. Horrelakoak garelako, ez daukagu beste erremediorik, ikusten duguna juzgatu egiten dugu, eta juzgatzen dugu gure ikuspegitik eta gure irizpideetatik. Azkenean jabetzen zara hori dela errazena, horregatik luparekin berriz ere atzera egin beharko duzu jabetzeko testuinguru bat zegoela, testuinguru hori gerra zela, eta ezin dugula ezertaz hitz egin bere inguruaz hitz egin gabe. Ezin dugu pertsona batek egindakoaz hitz egin (laguna salatu zuen, familia abandonatu zuen...) bere testuingurutik kanpo. Eta bere testuingurua oso latza da, gerra da, gerra garai batean edozer gauza gerta liteke, eta gu zein gara hori juzgatzeko? Hori da bukaeran esaten dena.

"Gerra aipatu eta frontea etortzen zaigu gogora, milizianoak, tiroak, gorpu lehertuak, txikizioa, balentria belikoak", adierazi zenuen aurkezpenean. "Baina gerrak ere badu egunerokotasuna, badu eguneroko errutina, babarrunak eltzetik atera beharra, maitatzeko premia, edo seme-alabak aurrera atera beharra". Liburuan desagertutako aitonaren arrastoa jarraitzen du Bakartxok, baina haren alboan desagertu ez zirenen errealitatea ere atzeman dezakegu, desagertuena bezain gutxi ezagutzen duguna kasu askotan, titularrik hartzen ez duena normalean... liburuan sumatuko dugu desagertu zenetik etxekoek bizi izandako historia ere. “Biziraupenari jarri diot lupa. Biziraupena bera ere heroikoa izan bailiteke” aipatu izan duzu.

Oso presente dago gai hori, eta horregatik dago batetik bukaeran mitoa puskatzeko beldurra. Desagertutakoak hemen utzi zituen horiek bide bat egin behar izan dute, eta horretan lagungarri izan zaie mitoa, zergatik izorratu hori? Bestalde badago pudore pixka bat. Istorio honek jarraipena izan zezakeen, konta nezakeen ingurukoengan zer eragin izan zezakeen horrelako berri batek; gertatzen dena da nik ere hor ez daukadala nahiko distantzia, errealitatearekin konparaziotan eroriko nintzatekeela, oso konparazio itsusietan beharbada. Saihestu egin dut hori, beharbada egunen batean bigarren parte bat idatziko dut, baina momentuz uste dut ez zela egokia.

Liburuaren amaiera ez dugu hemen argituko noski, irakurlearen esku utziko dugu hori; hala ere, esango dugu liburuan zehar hari batzuk argitzen eta lotzen direla, eta beste batzuk ez. “Denok dugu sekreturako eskubidea, baita hil ostean ere”.

Nik garbi neukan hari batzuk aske utzi behar nituela adierazteko nolabait ezinezkoa dela egia osoa aurkitzea, eta hor tematzen baldin bazara azkenean txoratu egingo zarela. Hori izan da helburuetako bat. Beste helburuetako bat izan da fidel samarra izan nahia garai hartako errealitatearekin, gauza asko gertatzen ziren eta batzuetan ez zekizkien ondokoak ere, eta hortxe joango dira, ahaztuta geldituko dira. 75-80 urte pasa eta gero ezinezkoa da hari horiek harrapatzea, alde horretatik oso garbi neukan gauza batzuk solte utzi behar nituela, hasieran zeintzuk izango ziren jakin ez arren. Halakoxea da bizitza,  ez dugu dena jakingo eta gainera beharbada ez daukagu jakin beharrik ere.

Nola eta nahi ere, dokumentazio lan berezia egin duzu liburuari begira?

Dokumentazio lana egin nuen nik berez nire aitonaren bila ibili nintzelako, horren bitartez bide batzuk ezagutzen nituen: nondik nora ibili pertsona bat aurkitzeko, kontsulatua dela edo gizarte segurantza dela... gauza horiek gutxi gorabehera ezagutzen nituen, gero ez dut askoz gehiago egin, nire altxor propioa baliatu dut.

Ekidin ezina zaigu erreferentzia, Bide Ertzean taldearen Non dira diskoan ere topa daitezke gai honen aztarnak. Memoriaren bide ofizialek egin ez dutena egin dezake sormenak, hori izan liteke sormenaren funtzio sozial bat?

Izan liteke. Besteenaz ezin dut hitz egin, nik nirea dakit, eta niri oso zaila egiten zait memoriaz edo ikerketaz hitz egitea distantzia hartzen duen kazetari baten ikuspegitik. Zentzu horretan ni ez naiz kazetaria, ongiaren eta gaizkiaren gainetik egon behar hori... ez zait gaizki iruditzen, baina funtsean uste dut ezinezkoa dela.

Sormenaren kasuan iruditzen zait ezinbestekoa dela sentipena tartean sartzea, eta ezinbestekoa dela gauzak ez txuri eta ez beltz egitea. Gerraz hasten gara hizketan, komunistak eta anarkistak idealizatzen ditugu eta faxistak putakume batzuk zirela esan. Nik ez dut uste horrela izan zenik. Egia da garaileek beren historia inposatu digutela eta guk gureari heldu behar diogula, baina guk ere ez gara izan ideal bat. Gauzak nahasten dira tartean, nahasten dira sentimenduak, nahasten dira planteamendu itsusiak, bizitza errealean bezala nahasten dira gauza asko. Zentzu horretan liburuan badago idealizazioaren apurtze bat; anarkistak idearioz ikaragarriak izango ziren, baina haiek ere sekulakoak egin zituzten. Pertsonak ziren, humanoak ziren, eta beraz gauzak ez zituzten egingo liburu politetan jartzeko moduan, uste dut komeni dela gauzak horrela kontatzea ere.

Sormenak zentzu horretan balioa du, historia liburuek ez dutelako bizitza kontatzen. Historia liburuek kontatzen dute estrategia militarra zer den, mapak nola gelditu ziren, garaileak zeintzuk ziren eta galtzaileak zeintzuk ziren, baina pertsonei buruz ez digute ezer esaten. Sormenak balio lezake pertsonen berri emateko eta beste errealitate hori, inon kontatzen ez den hori, kontatzeko. Pinturak, antzerkiak, arteak balio lezakeen bezala. Ni horren bila joan naiz, ez ideario baten bila ez galtzailearen figura dignifikatzera ere. Istorio errealak ateratzera joan naiz.

Liburuan fikziozko lan hau egin izanak non kokatzen zaitu etorkizuneko proiektuekiko?

Kuriosoa da, bizitzak eraman nau kazetaritzan erabat ez kokatzera, era berean ez dut neure burua literaturan guztiz ikusten. Niri gustatzen zaidana istorioak kontatzea da, eta uste dut hortik segituko dudala. Gero horri kazetaritza forma emango diodan, udako artikuluena edo liburuarena, ez dakit, hori denborak esango dit.