Bihotzak du bere erritmoa, bere taupada. Bidetik goazenean, urratsak dira bidearen marka. Poetak bere ibilbidean, arnasa hartu, eta bertsoak, poemak uzten ditu erortzen bere eskutik. Eta irakurlearen bihotzean egiten dute topo. Sentimenduak, emozioak eraikitzen dira. Poeta eta irakurlearen arteko nolabaiteko adiskidetasun bat garatzen da. Zubi bat eraikitzen da. Bion arteko isiltasun bat.

Felipe Juaristi (Azkoitia, 1957) Madriletik igaro eta Donostian, Intxaurrondon lekutu da. Letrak dira bere gotorleku, eta letretan bizi bat eraiki du.

Ibilbide poetikoa kontutan hartuko dugu.

Zure ibilbidean, esan daiteke, zure poesiak klasizismoaren eragina haundia dela, dotoreziaren esanahia kontutan hartuta.
Klasikoak eredugarriak dira, horregatik iraun dute orain arte, ematen digute munduaren eta gauzen neurria, baliagarri zena bere garaian, eta baliagarri zaiguna orain ere. Lan klasikoak ez du denborarik, bera da denbora; gainditu dute denboraren hesia, gainditu dute giza memoriaren harresia, gainditu dute modernitatea den ibaia azkar, bortitz, oldarkorra. Gaur egun, klasiko deitzen zaio zahar baino ez denari. Zaharra ordea ez da klasikoa, zaharra hilzorian dagoen eta hilko den zerbait da. Zaharrak esan nahi du amaitu dela bere denbora. Klasikoak ez dira zahartzen.

Klasikoak ez dira hiltzen, ez dira hilko. Gaur egun edozein irakurlek gozatuko du Odisea irakurtzen, aspaldi Europako gorteetan gozatzen zuten bezala, edo are aspaldiago Grezian gozatzen zuten bezala. Gozatu esan dut, Grezian Odisea adituz ikasi egiten zuten; Europako gorteetan ikasi egiten zuten era berean. Gaur egun Odisea bezalako liburuak ez dira ikasteko, gozatzeko baizik, hor dagoen mundu hori, mundu homerikoa, ez dago, joan da, desagertu da mendeen itsasoak eramana. Baina zergatik oraindik hunkitzen gaituzte Peneloperen itxaronaldiak, Helenaren edertasun atzeraezinak, Odiseoren demak, etxera joan nahi eta ezin horrek? Gizakia jotzen dute bihotzean, gizakiaren pasio eta desirak deskribatzen dituzte, gizakiaren borrokak, elkarren artean, eta patua gaiztoaren aurkakoak ekartzen dituzte orainaren azalera.

Klasikoek gogorarazten digute zer dagoen gizatasunaren oinarrian, zer den gizakia naturan, zer den gizakia hirian, zer den gizakia beste gizakiekiko harremanetan, zertan den bere gizatasuna jainkoen jainkotasunaren ondoan.

Literatura egiteko eta ikusteko modua aldatu da, gizakia ere bai, dena baita aldakor eta dena baita iragankor inguruan. Gure bizitza laburra da, eta, horregatik, ez dagoen, ez daukagun zerbaiten bila gabiltza une oro, transzendentziaren bila alegia. Horregatik idazten da, horregatik lan egiten da, horregatik sortzen dira seme-alabak. Badakigu bakarrik jaiotzen garela, eta bakarrik hilko garela, eta gu ez gaudenean, orduan zer? Galdera hori kezkagarriagoa izan da gizakiarentzat beste galdera mota batzuk baino: zer garen, non gauden…

Klasikoek gizakiaren kezka horiei erantzun erraza eman zieten. Platon edo Aristoteles irakurrita zentzua hartzen diezu filosofiari eta baita bizitzari ere, pentsaezinezkoa baita biak batera ez agertzea. Klasikoek batasuna bilatzen zuten, pentsamenduaren eta ekintzen artean.

Olibondoak ikus daitezke oraindik, milaka urtekoak; gaztainondoak, zer esanik ez. Greziarrek egindako anfiteatro batean, Sirakusan, antzerki eta musika emanaldiak antolatzen dira. Meridako anfiteatroan antzerki klasikoa begiz jo eta entzun daiteke, programatutako egunetan.

Carpe Diem esaten dugu denboraren pisua astuna egiten zaigunean, askotan, pentsatzeke edo jakiteke, poeta greziarrek eta latindarrek ere sentitu zutela egunen zama gainean, iraganaren pausu baldar eta presakakoa, ezinegona, angustia…

Maite ditut klasikoak, baina maite dut era berean ihesi doan modernitate hau, hemen eta orain bizi naizelako.

Bizi nahi dudalako maite dut bizitza.

Zure poesiaren beste ezaugarri bat, esango genuke ez duela hutsik egiten. Zure idazkerak borobiltasuna bilatzen du.
Euskaraz ere borobiltasuna oso da estimatua. Egiak borobilak dira, gezurrak ere borobilak izan daitezke. Mundua borobila da, ireki eta itxi egiten da, ez dago unibertsoan itxita ez dagoen ezer; gehienez, erdi-irekita. Paradisua ere itxitura bat da, ez dezagun ahaztu; ederra izan daiteke, baina itxia beti, hesiz inguratua.

Errelato handiak borobilak dira. Ordenamendu itxia osatzen dute, zentzua eta identitatea ematen. Erlijioak izatez borobilak dira, sortu, garatu eta amaitzen dira, amaierari ez dagoen tokian, betiraunde luzean. Bizitza ere borobila da, jaio, bizi, hil.

Posmodernitatea kontrajarria dago borobiltasunarekin. Ez zaizkio narrazio handiak, borobilak interesatzen, ez dabil osotasunaren bila, barreiatu egiten da gertuko eta unean uneko kontuetan, eta galdu egiten da.

Heideggerek idatzi zuen gizakia urruntasunari begira dagoela, zerbaiten bila edo zerbaiten esperoan, biak, bila ibiltzea eta esperoan egotea, sinonimoak dira. Bila dabilenak espero du bila dabilena aurkitzea, eta esperoan dagoenak beti zerbait bilatzen du.

Poesia, mistifikazio guztiak alde batera utzita, hemen eta gaurko kontuei begia ematea da, baina gaurtik eta hemendik haratago joateko asmoarekin. Poesiak, zerbaiterako balio badezake, hemengo eta gaurko beharretatik haratago ikusten laguntzen digunean da, kontingentziatik salbatzen gaituenean.

Borobiltasunak badu, gainera, zerikusia edertasun klase batekin, ez bere ederrean hasi eta amaitzen denarekin, bestelako justifikaziorik ez duenarekin, baizik eta edertasun soila gainditzen duen eder klase horrekin.

Edertasuna, samurtasuna, maitasuna, desagertzear diren kontzeptuak ditugu. Gaur egungo poesiak ez ditu ukitzen, ez ditu bere sarean harrapatu nahi. Desagertzear den mundu bateko baloreak dira.

Niretzat hiruak bat bihurtzen dira, idazten hasten naizenean.

Borobiltasuna, seguru asko, perfekzioaren antzeko zerbait da. Artistak beti nahi du perfekzioa, eta maiz nahikoa izaten da perfekzioaren bila abiatzea, ez geratzea erdibidean lo, ez etsitzea lortzen ez bada, hurrengoan indartsuago eta kementsuago aritzea.

Perfekzioaren bila aritzea ez da, ordea, absolutuaren bila aritzea, garai batean bezala.

Orduko Jainkoa izaki perfektua zen, ezin hobea, ezin ezinago, ezin epaitu gure arauekin, nahita ere.

Inork ez du Jainkoa epaitzen, maitatzen da, edo, bestela, gorrotatzen.

Ez gara jainkoak, ezta deabruak ere, perfekzioa maite dugu, geure ahalen neurri gorena bera delako.

Beste kontu batzuk ez daude gure esku: infinitua, eternitatea…

Kontzientziaren poesiarekin eroso sentitzen den poeta da.
Kontzientziaren poesia deitzen zaio, barnetik kanpora zabaltzen den poesiari. Pentsamenduaren poesia ere deitzen zaio. Barrokoaren aroan poesia metafisikoa zen, Ingalaterran: Shakespeare, Milton, John Donne; Espainian, Quevedo, besteak beste… Ez da kasualitatea, Platon eta Aristotelesen testuak ezagunak egiten dira, aspaldiko estoikoen eta epikurotarren testuak itzultzen dira, eta jakituria klasikoa, garai batean galdu edo gorde egin zena azaldu egiten da, unibertsitatean irakasten da, eta jende kultuak, jakitunak, klasikoetara jotzen du, beren errealitatea ulertu eta interpretatzeko.

Kontzientziaren poesia, neurri batean, erresistentziaren poesia da: kapitalismoak eta bere forma mediatikoek sortu duten interpretazioaren aurreko erresistentzia, hutsaltasunaren aurreko erresistentzia, niaren poesiaren aurreko erresistentzia. Nia gorrotagarria zela idatzi zuen Pascalek. Baina, nahi gabe ere, nia beti azaltzen da, aparra itsas gainean bezala. Arestik, Celayak, Oterok nitik mundura joan nahi izan zuten, baina mundua urrun geratu zitzaien, uste dut, eta nia oso gertu.

Gure artean egin den poesia sozialak kutsu kristaua du, iraultza-nahiak ordezkatu du, neurri batean, jainko-nahia.

Kontzientziaren poesia umila da, ez du egia absoluturik esaten, ez baitago absolutu deitu daitekeen egiarik, ez jainko ez aberririk, ez iraultza ez paradisurik. Jainkoa hilik badago, norberaren kontzientzia geratzen da, pentsamenduaren sortzaile, ekintzen gidari.

Kontzientzia da Arestik aipatzen zuen kapitain-pilotua.

Kontzientziaren poesia gogoetaren poesia da, anaitasunaren eta ahizpatasunaren poesia, baztertuen eta zapalduen poesia.

Hitzak bere esanahi antzinakoa berreskuratzen du.

Sakontasunera jotzen duen poesia da.

Zer da, ordea, sakontasuna? Zeri esaten diogu sakona dela?

Zer da poztasuna? Zer da tristura? Zer da mina?

Poztasuna ez da berez jasotzen, egin egiten den zerbait da. Baina poztasuna, kontzeptu gisa, sakona izan daitekeen bezala, poza oso da azalekoa, airezkoa. Simone de Beauvoir-ek erakutsi zuen emakumea ez dela berez ezer, egitearen eginez iristen dela emakume izatera.

Zoriontasuna ez da helburu bat, ibilbidea baino.

Ez dago borroka galdurik, alde batera utzitakoak daude. Galtzea, batzuetan, irabazle ateratzeko modua da, eta irabaztea, galtzaile izatekoa.

Kontzientziaren poesia morala da, sentimenduak, pasioak, eta afektuak hartzen ditu gaitzat, gizakia, gaur egungo gizakia, ulertu nahian.

Arakatuta zure biografia poetikoan, esan daiteke Antonio Machado izan zela piztu zuena zuregan poesiaren harra.
Machado ezinbestekoa da niretzat poesia zer den jakin nahi bada. Txiripaz ezagutu nuen. Institutuan geundela, etxeko lan asko egin behar izaten genituen, ohikoa zen bezala, eta Azkoitiko liburutegira jotzen genuen, liburuen artean errazagoa izaten delako lan egitea. Han topo egin nuen Machadoren liburu batekin, Espasa Calpe argitaletxekoa bera, poesia osoa zekarrena. Han zerbait zahar-berri, gozo-mingots, eder-itsusi aurkitu nuen. Hunkigarria izan zen. Liburu hura, liburutegikoa, nirekin eraman izan dut urte askoan. Halako batean itzuli nuen, eta liburuzainak esan zidan niri behintzat baliagarri izan zitzaidala.

Hala da, Machadok sentimenduak erakusten ditu, baina bera ez da sentimentala, denboraren iragana adierazten du, baina ez da nostalgikoa, bizitzaren poz-minak ekartzen ditu, baina ez da malenkoniatsua. Naturaren miresle da, baina natura hori osagarria da poeman, ez da funtsezkoa. Poesia apala da, baina sakona, gogoeta egitera bultzatzen duena.

Oinarri-oinarrian gizakia dago, bere argi-ilunekin, bere kezka-minekin, bere alde on eta gaiztoekin.

Arestik Antoniomas Machado esaten zion, miresten zuen.

Poeta konprometitua izan zen, Errepublikaren aldekoa. Erbestean hil zen, Colliuren. Haren hilobia lur arrotzean dago, jendea joaten zaio bisitan, loreak uzten dituzte gainean.

Poesiak egia du ardatz? Edo poesia egia al da?
Poesia, niretzat, ez da fikzioa, benetako zerbait baizik, kontzientzia benetakoa den neurrian.

Kontzientzia faltsua deitzen dute Frankfurteko Eskolako filosofoek, erabaki faltsuak hartzen dituenaren kontzientzia, jakiteke erabakiak faltsuak direla, ideologia nagusiaren itzalpean hartuak baitira.

Étienne de la Boétieren Borondatezko morrontzari buruzko mintzaldiak adierazten du ongien zertan den kontzientzia faltsu hori. Juan Kruz Igerabide lagunak itzuli zuen, dotore.

Sartrek fede txarra deitzen zuen, zerbait egiteko, ekintza bat burutzeko, aurrera jotzeko, izan nahi izateko aitzakia bila ibiltzen zen gizakiren kontzientziari. Sartrek, horretan, ez du onartzen erdibiderik, edo izan nahi dugun, eta izateko sortuak garen izate hori lortzen dugu, egin eginez, edo porrotera gora, frakasora. Sartreren teoria determinismoaren aurkako bada ere (kondenatuta gaude libre izatera), nago badela determinismo nolabaitekoa Sartrerengan, protestanteen herentzia, nik uste. Zergatik gaude kondenatuta libre izatera?

Sartreren existentzialismoa iparraldekoa da, Camusena, hegoaldekoa.

Poesia fikzioa ez denez, ezin egia-gezurraren parametroekin neurtu, bizitzaren beraren parametroekin baizik.

Bizi duguna egia al da, ala gezurra?

Egia eta egia baino ez zioen poetaren garaiak joan ziren, zorionez.

Galderen geografiak Euskadi saria jaso zuen. Karl Jaspersek zioen galderak erantzunak baino esentzialagoak direla. Poesia eta filosofia harridurak eragindako inpresiotik sortuak dira. Harriduraren ikurra galdera ikurra da, zergatik?
Galderen geografia idatzi nuenean ez nuen erabat ulertzen zer ari zen gertatzen gure inguruan, gure herrian, zergatik hiltzen zuten jendea. Eta galderak egiten hasi nintzen, erantzunak etorriko liratekeelakoan, baina galdera haien erantzunak, ez ziren azaldu, bila ibilita ere.

Gizarte totalitarioetan galderak egitea ez dago ongi ikusia, debekatuta ez badago. Galdera egilea disidentea da, arriskutsua. Estatu totalitarioetan galderak eta erantzunak goitik erortzen dira, desertuko janaria bezala. Gurean ere, batzuk katixima ezagutu izan dugu, galdera-erantzunen bidez doktrina irakasteko modua. Buruz ikasi behar zen dena, eta ikasitakoa aplikatu elizan eta, bide batez, herriko bizitzan.

Erantzunak justifikatzeko egiten ziren galderak, garrantzitsuena galderetan zegoen, galderak erretorikoak ziren, jantzi bat baino ez, erantzunak biluzik joan ez zitezen.

Galderen geografian indarkeria ulertzeko ezintasuna dago, harridura eta ikara, biak batera, datoz, non pausatuko.

Ezin pausatu, ordea.

Gaztelaniazko pájaro hitza passer latinezkotik eratorri da, italieraz passero da, txoririk umilena, arruntena: gure kurloia.

Hegaztiek hegan egiten dute, txoriak pausatzen dira.

“Nafarroa, arragoa, argiaren pausaleku”, kantatzen zuen Xabier Letek.

“Goizian, argi hastian, ene leiho-hegian/ txori bat pausatzen da eta goratik hasten kantan”, kantatzen du Benito Lertxundik.

“Begietan pausatzen zaldi zuria nekaturik”, idatzi nuen Galderen geografian.

Txori txikiak dira galderak, sinpleak bezain ederrak; ez dute hegaldi luzerik egiten, ez dira zeruan asko ibiltzen; gehiago, lurrean, arboletan, hostoen artean, ezkutaturik.

Galderak herabeak dira guztiz; erantzunak, ordea, izan daitezke bortitzak. Galderak eztiak dira guztiz, erantzunak krudelak izan daitezke.

Erantzuna galdera baino lehenago ematen denean totalitarismoaren bidean gauden seinale.

Egun, egunerokoan, nia, oso agerian dago. Greziarren hybrisa aipatuko genuke. Jainkoen zigorra jasotzen da, gizakiaren gehiegizko nabarmentzearen ondorioz. Hau Herodotoren obran ongi islatzen da.
Greziarrek garbi zeukaten zer zen hybrisa, gehiegikeria, jainkoaren pare izan nahia. Ondorioz, zoritxarra zekarren, jainkoen zigorra. Greziarren pentsaeran gehiegikeria kaltegarria zen, bizitzarako, bai hirian, bai etxean. Iliadan eta Odisean ikusten da.

Saforen poema batean irakurtzen da, Balea Zuriak argitaratutako itzulpen ederrean, Maite López Las Herasena:

Jainkoen parekoa iruditzen zait/ orain zure aurrean eserita dagoen gizona…

Halako maitasunak, grinatsuak, pasioz beteak, berebizikoak, gaizki amaitzen dira. Ezin beti intentsitate horrekin maitatu, baina, bestalde, horrela ez maitatzekotan zertarako maitasuna. Bestelako maitasunak, gehienak, burgesak dira, konformidadean oinarrituak pasioan baino gehiago.

XVII. mendean arrazoia pasioaren aurkari bihurtzen da. Gogoratu Pascalen esaldi hura: “Bihotzak arrazoiak ditu, arrazoiak ezagutzen ez dituenak”. Arrazoia eta adimena antzekoak dira, kontzeptu gisa. Arrazional den oro era berean da adimeneko. Spinoza arrazionalista da, Aristotelesi dio jarraitzen, Platoni baino aiseago. Eta baieztatzen du gizon-emakumeak, maiz, beren pasioen jostailu baino ez direla, beraiek uste arren pasioak dituztela jostagarri.

Pasioa indar handi, bortitz eta itsugarri bat da, dena aurretik eraman dezakeena, hondoratzeraino. Pasioak ez gaitu askeagoak egiten, pasioaren mendeko baizik.

Jokoan dagoena, ordea, askatasunaren auzia da. Sartrek garbi adierazten du Izaki eta ezereza liburuan. Aske izateko ezin pasioaz maitatu, beste era batez baino.

Beste era batean maitatu zuten elkar Simone de Beauvoirek eta Jean Paul Sartrek.

Hala ere, gaztetako pasio eta grina haiek eskuratu nahi, behin adina joanez gero. Zer ez genukeen emango pasio une bat berriz bizi ahal izateko.

Gehiegizko maitasunak kalte egiten du, eta, ondorioz, sufrimendua ekartzen.

Horra hor, zergatik gure gizarteak abandonatu duen maitasunean pasioaren ideia, erromantizismoari eta kulpa botaz.

Jokoan dagoena, ordea, askatasunaren auzia da.

Eta bada gure gizartean beste hybris mota bat, hybris txikia, gehiegikeriarekin baino gehiago harrokeriarekin zerikusia duena.

Belaunaldi berriak hezi dituzte irabazle izateko, ez galtzaile. Sartu dieten beldurra porrot egitearena da, egiten dutena egiten dutela.

Porrot egin gabe ez dago ikasterik, eta ikasi gabe ez dago ezertan on izaterik.

Gure literaturan ikusten da garbi, nola dantzatzen duten batzuek hybrisaren musikarekin.

Kritikarik ere ez dago, eta dagoenean hain da txepela…

Horrek ez du laguntzen.