Oihane Zuberoa Garmendia Glaría (Erronkari, 1993). 2020an irabazi zuen “Iruña Hiria nazioarteko poesia saria”, eta sari horri esker argitaratu zuen bere bakarkako lehen poesia liburua: Bidaia (h)ariketak (Denonartean). 2021ean Nafarroako Arte Gazteen topaketetan sariduna izan zen literatura modalitatean. 2023an argitaratu zuen bere bigarren poesia liburua, Bi aldiz iraun (Balea Zuria), zeinari esker irabazi duen Lauaxeta Poesia saria, 35 urtetik beherako modalitatean. Horretaz gain, Berrian kultura zutabeak idazten ditu, Euskalerria Irratiko kolaboratzailea da eta bestelako proiektu kulturaletan ere parte hartu du. Egun Bigarren Hezkuntzako irakaslea da.

Oihane, hasieratik abiatuko gara, eta susmoa dut horrek ere amaierara eramango gaituela. “(H)abiatzea” izeneko atal batek irekitzen du zure lehen liburua. Pixka bat aurrerago, poema batek honakoa dio: “bidaian abiatzea da / bidean habia hartzea”. Argitaratu dituzun bi liburuetan mugimendua eta egonkortasuna, misteriotsua eta ezaguna zaigunaren arteko dualitatea agertzen da. Beste modu batean esanda, bidaia eta etxea oso presente daude, urrunera eta hurbilera begiratzen duzu aldi berean. Nolakoa da bi esparru horien arteko erlazioa?
Michel Onfray filosofoak dio bi klasetako pertsonak daudela munduan: Abelen leinukoak eta Kainen leinukoak. Abelen leinukoak abeltzainen ondorengoak lirateke; maite dute bidea, mugimendua, pozik abiatzen dira abentura berrien bila. Aldiz, Kainen leinukoak nekazarien ondorengoak dira: maite dute geldirik egotea, etxe inguruan, goxo. Hauek habiaren aldekoak dira. Azkenaldian pentsatzen dut ea bi joera hauetako zein gailentzen zaidan, eta zuk ongi igarri moduan, nago bietatik edaten dudala, edo behintzat nire poemetan bi esfera horiek daudela. Egia da poema horiek idatzi nituenean, edo idazten dudanean, ez dudala espreski bilatzen zuk aipatzen duzun dualitate hori, agertu egiten da. Agian nire biografiak ere izanen du zerikusirik: mendialdeko herri txiki batean jaio naiz, eta mendialdean jaio garen askok bezala, alde batetik bestera mugitu behar izan dugu. Nire familian ere antzeko gertatu izan da: pentsa, nire herenamonari “La Valija” esaten zioten, asko bidaiatzen zuelako.

Greziako paisaia mediterraneoak eta Erronkariko mendiak dira, batez ere eta hiriarekin nahasita, zure poemak girotzen dituzten espazioak. Sortutako habia berdina da batean ala bestean? Eta hirian?
Arrazoi ez literarioengatik gerturatu naiz Greziara azken urteotan, eta egia da lehen kolpean Pirinioetako paisaiatik nahiko urruti dagoen errealitatea dela. Baina nolabait, ezkutuki-edo, nik lotuta ikusten ditut. Alde batetik, gaur egungo Greziak nire aitona-amonen garaira narama: andre nagusiak bainak zuritzen etxeko atarian, kalean katuak, jendea ilunabarrean elkartzen… Ziurrenik oso ikuspegi erromantizatua da Greziaz dudana, edo behintzat, idazteko baliatzen dudana. Ikusten edo poetizatzen ez ditudan beste gauza asko ere baita Grezia.

Gero ere, bada beste Grezia bat, Grezia mitiko edo mitologiko bat. Eta mundu mitologikoan landa eremua oso-oso presente dago: are, natura azaltzeko erabiltzen ziren mito asko. Eta gaur egun, gurera etorriz, non egonen dira bizirik, ba, mitoak, ez bada landa gunean? Nolabait, nire odolezko arbasoak eta tradiziozko arbasoak biak naturatik oso gertu kokatzen ditut.

Hiriaz ere galdegin didazu: hirian bizi naiz, eta hirian idazten ditut poema asko eta asko. Azken liburuan ere hiriak badu presentzia, baino hiriaren alde naturalari erreparatzen diot: nola naturak irentsi dezakeen hiria.

Askotan erabiltzen dituzu greziar mitologiari buruzko erreferentziak, mitoen unibertsoa errealitatearekin lotuz. Genealogia moduko bat ere sortzen duzu: lehen liburuan “Arianeren kumeak” aipatzen dituzu eta bigarrenean, aldiz, “Afroditaren alabak”. Antzinateak oraina hobeto ulertzen lagun gaitzake? Nola ekartzen da mito bat gaur egunera? 
Askotan entzun dizut zuri esaten: ez dugu bakarrik pentsatzen, idazten. Eta hala da; besteei entzundakoarekin, irakurritakoarekin, ikusitakoarekin goaz harilkatzen pentsamendua, eta baita nork bere identitatea ere. Eta nire kasuan mitoetako pertsonaiak ditut elkarrizketaren beste aldean, sarritan. Autore askok egiten dute hau, eta aspalditik, gainera: Apollinairek, Gidek egiten zuten jada, eta egun Anne Carson, Chantal Maillard edo Irene Vallejos datozkit burura. Zentzu horretan ere, tradizio horren beste katebegi (ñimiño) bat besterik ez naiz ni. Oso estimulagarria egiten zait Antzinaroko mitoak hartu eta aktualizatzea. Adibidez, Ariane aipatu duzu: Ariane minotauroaren mitoarekin dago loturik, eta bertsio batean baino gehiagotan abandonatu egiten dute itsasoan. Azkeneko hau entzunda, nola ez zait, ba, burura etorriko egun mediterraneoan gertatzen ari den tragedia?

Halaber, baditut poema argitaragabe batzuk zuk aipatzen duzun genealogia horretan kokatzen direnak: “Pireneren alabak”. Bada esaten duenik Pirinio hitza grekotik datorrela, eta Pirinioen sorkuntzari buruzko bertsio desberdinak badaude ere, guztietan ageri da Pirene printzesa hilik. Eta heriotza horren ondorio sortzen dira mendiak: Pireneren hilobi erraldoiak direla dio bertsioetako batek. Eta nolabait, Pirinioak eta oro har landa eremua hiltzen ari denez, iruditzen zait hor badagoela oihartzun bat mitoaren eta despopulazioaren artean…

Halere, mitoen bitartez pentsatzeak badu arrisku bat, eta da mitoa ezagutzen ez duenak poematik kanpo geratzen dela. Eta pena bat da hori. Niri ere gertatzen zait: poema bat hartu eta ezagutzen ez ditudan erreferentziekin jolasten badu, poema horren funtsa ez dut harrapatzen. Halakoetan neurria aurkitu behar da, edo modu batean egin zeina mitoa ezagutzeko irrika piztuko diozun irakurleari, edo modu poetiko batean kontatu mitoa bera… Ez dakit. Batzuetan zaila da neurria aurkitzea.

Genealogiaren ideiarekin jarraituz, esango nuke zure testuek, hitzak ehuntzeaz gain, pertsonak ere iruten dituztela. Senideak, bikotea edo maitalea, ikasleak… Testuetan era guztietako harremanak aurki ditzakegu eta poema asko inizialen bidez identifikatutako pertsonei eskainita daude. Idazlearen zeregina bakartia dela esan ohi da, baina zuk horrela sentitzen duzu? Zeintzuk dira zure ahotsaren atzean dauden ahotsak (edo begiradak, edo keinuak)?
Idazle izatearekin loturik dagoen topikoa da hori, ezta? Idazle bakartia, bere gelan sartuta. Eta beno, niretzat hori ona da, are, luxua! Denbora eta lekua izaten baduzu idatzi ahal izateko, zu bai zorteduna! Baina idazketaren prozesua sinplifikatzea litzateke hori besterik egiten ez dugula pentsatzea.

Idazleak irakurri behar du, asko irakurri. Idazleak adi egon behar du: errealitatera, keinuetara, besteek dioten horretara. Idazleak memorian arakatu behar du. Idazleak idazten duena lagunei pasa behar die. Idazleak entzun behar du. Idazleak berridatzi behar du. Asko berridatzi. Eta asko ezabatu ere bai. Beno, galderatik urruntzen ari naiz. Esan nahi nuena zen nire poemak oso gertu daudela eguneroko bizitzatik -esango nuke orain idazten den poesia asko bezala- eta horrek, noski, ezinbestean dakar poetaren egunerokoaren parte dena poesian txertatzea. Pentsatzen dut ni poetikoa hain presente ez dagoen poesia batean idazlearen harremanek gutxi inportako dutela.

Memoriaren galera oinarritzat hartuz, Bi aldiz iraun liburuan hizkuntzaren gaineko hausnarketa interesgarria planteatzen duzu. Poema batean adierazten den bezala, “bizitzea / mundua / hitzez / ebakitzea / da”. Zer gertatzen da hizkuntza galtzen denean? Nolakoa izango litzateke mundua hitzik gabe?
Liburuan egoera hori harrapatu nahi izan nuen. Alde batetik, poeta dago hitzaren bila. Aurkitzen ez duen baina aurkituko duen hitz zehatzaren bila. Bestetik, poetak mintzaira galtzen ari den emakume bat ikusten du, hau ere hitzaren bila. Biak daude mundua zorrotzen deskribatuko duen hitzaren bila. Eta ematen du bakoitza bere bidetik, baina elkar topatuko direla. Baina enkontru ezinezkoa da: mintzaira galtzen ari den emakumeak hitzen zehaztasuna geroz eta urrutiago izanen du, eta poetak -espero- geroz eta gertuago. Eta mintzaira galtze horrek pentsarazten dio poetari: nola antolatuko genuke mundua hitzik gabe? Nola osatuko ginateke pertsona gisa hitzik gabe? Edo okerrago, hitza galtzen ari garela kontziente izanik, nola jarraitu izaten?

Hizkuntzaren gaineko hausnarketa, hala ere, uste dut poeta orok, modu batean edo bestean, egiten dugula. Nire kasuan, amonaren memoria galtzea izan da aitzakia. Eta hizkuntzaren gaineko hausnarketa horrek zuzenean eraman nau isiltasunera. Poema batzuetan saiatu izan naiz hutsune horri, isiltasun horri lekua egiten.

Zure liburuetan izenak aditz bilakatzen dira, antzeko soinuek hitz batetik bestera eramaten gaituzte, arau sintaktikoak apurtu egiten dira… Hitzekin jolastea hizkuntzak ezarritako muga horiek lausotzeko modu bat izan daiteke? Zer da esperimentazioaren bidez bilatzen duzuna?
Heidegger filosofoak zioen izatea, izena baino, aditza izan beharko litzatekeela, zeren uneoro ari da aldatzen, mugitzen: ekintza da izatea. Pixkat pedante dirudi Heidegger lerrootara ekartzea, baina nik baino hobeto azaltzen du esan nahi dudana. Izenak aditz bihurtzean, mugimendua ematen diegu, transformazioari ematen diogu garrantzia, eta gainera hizkuntza zabaltzen dugu, hitz berriak sortu, eta niretzat oso garrantzitsua dena: hizkuntza berria asmatzen dugu, baina denok ulertzen dugu! Magia egitea bezalakoa da. Azkenean poesia egunero darabilgun hizkuntzarekin egiten da, baina beste norabait garamatza. Arraroa da egunerokoan esatea “sudurra gaztaintzen” zaidala, baina poesian egin daiteke, eta jolaserako eta sujerentziarako bidea erabat irekirik uzten ditu.

Eta esperimentazioari dagokionez, nik sentsazioa dut oso gutxi esperimentatzen dudala, beraz, eskertzen dizut nire poetikan alderdi hori ikusi izana. Garai batean poesia politikoa oso boladan egon zen, eta batez ere kutsu politikoa edukian zegoen. Esango nuke gaur egun poesia politikoa ere izan daitekeela edukiari baino, formari erreparatzen diona: errealitatea desberdin izendatzeak errealitatea bera desberdin ulertzeko aukera ematen du. Ez dakit, gauza hauek pentsatzen ditut lagun poeta batzuekin azkenaldian.

Denboraren joana, dolua eta galera bi liburuetan agertzen dira. Hutsa eta ezizateari buruzko poema batean, sorginkeria edo arao bat asmatzen ari zarela dirudi (“den dena da ura ur, / den dena sutara su”). Poesiak galdutakoa inbokatu, hezurmamitu dezake, momentu batean bada ere? Ihes egiten digun horrek literaturan bi aldiz iraun dezake?
Idazketak balio du iraganera bidaiatzeko, bai. Baina memoriak egiten duen modu antzekoan egiten du bidaia hori: izan ere, gogoratzen duguna beti dago desitxuratua, memoriak iruzur egiten digu. Antzeko zerbait gertatzen da idazketarekin: galdutakoa bizitzara ekartzeko ariketa bat da, baina jakinda izandako hori jada ez dela berriz izango, edo ez behintzat modu berdinean. Eta hain justu, azken liburuko izenburuak ideia horrekin egiten du jolas: poesiaren bitartez joan dena “biziberritu” egiten da, baina aldi berean ez. Eta izenburua “Bi aldiz iraun” bada ere, esaldi osoa da “ezin negu berean bi aldiz iraun”. Berriz agertzen zaigu paradoxa: irauten du eta ez du irauten.

Hizkuntza bisualari lehentasuna ematen dion gizarte batean, zure testuek beste zentzumen batzuk existitzen direla gogorarazten digute. Irakurlea poeman deskribatzen dena ukitu, dastatu, usaintzeko gai dela esango nuke. Zein da zentzumenen artean gogokoen duzuna eta zein uste duzu izan daitekeela garrantzitsuena zure poesian?
Azkeneko liburuan, argi eta garbi, dastamena dela esango nuke. Zaporeei segika ibili naiz, edo hobe, zaporeek nigan piztu duten hori harrapatu nahian. Ideia nahiko zaharra da, eta askori etorriko zaio burura Prousten madalena. Baina oro har zentzumenek presentzia handia dute nire poemetan. Irakurle talde bateko kide batek esan zidan nire poesiak Epikuro gogorarazten ziola, nolabait plazer txikien ospakizun bat zela nire poesia. Eta gustuko izan nuen, nor eta Epikurorekin erkatzea nire poesia.

Azken urtean, poesia idazteaz gain, Berrian zutabeak argitaratu dituzu, eta badakigu bidaiei buruzko saiakera bat idazten ari zarela. Nolakoa izan da esperientzia? Erraza da genero batetik bestera igarotzea?
Berriakoa, aitortu behar dizut, beldur punttu batekin onartu nuela. Lau lagun gara hilean behin kulturari buruzko zutabeak idazten, eta beste hirurak zeintzuk izanen ziren esan zidatenean bertigoa sentitu nuen: zer dut nik esateko? Zergatik nire iritziak merezi du plaza hau? Baina egia da lehen momentutik oso eroso sentitu naizela. Pentsatzen nuen: beno, eta igande goizetan nork irakurriko du kulturari buruzko zutabe bat? Eta pentsatzen nuenez jende gutxik irakurriko zuela, lasaitzen nintzen. Ez dakit jende askok irakurtzen duen ala ez, baina orain jada berdin zait. Denbora dexente eskaintzen diot hori ongi egiteari, eta horrek ere segurtasuna ematen dit. Genero batetik besterako jauziaz, esan zutabeak idaztea oso lagungarri izaten ari zaidala zuk aipatzen duzun entsegua idazteko, eta esango nuke halaber poesia dariela zutabeei. Baina ez dakit zutabegintzak nire poesian eragina duenik…

Badira idazle batzuk “todoterreno”; ongi moldatzen direla genero guztietan. Ez naiz horiekin identifikatua sentitzen, momentuz. Poetatzat dut neure burua, ez prosa idazletzat. Baina auskalo. Agian hemendik 20 urtera elkarrizketa hau errepikatzen dugu eta agian beste genero batean ibiliko naiz buru-belarri.

Baduzu beste proiekturik esku artean?
Uste dut galdera hau egin didaten orotan berdina erantzun dudala: proiektuak esku artean bai, baina denbora da falta zaidana. Aforismo bilduma bat txukun uzten ari naiz eta aipatu duzun bidaiei buruzko entsegu literarioa. Baina azkeneko hau motel xamar doan proiektua da. Genero berria da niretzako, eta esperimentazio fasea ez da oraindik amaitu!

Amaitzeko, zer kritika egingo zenioke zure buruari orain arte inork egin ez dizuna? Eta alderantziz, zein uste duzu izan daitekeela zure indargune sekretua?
Nik uste norbera dela bere kritikorik gogorrena. Liburuak argitaratu ostean ez ditut berriz irakurtzen, aurkituko dudanaren beldur naizelako. Berdina irratiko kolaborazioekin edo Berriako zutabeekin. Zer kritika egingo niokeen nire poetikari? Bada, sarritan aipatu izan da argia dela, ulerterraza. Eta hori, niretzat, ona da, baina baliteke hor egotea ere ahulgunea: batzuetan argikerian erortzea, sinplekerian. Eta indargune sekretua… Kar, kar, uste dut oraindik poema gehiago idatzi behar ditudala deskubritzeko zein den nire ahalmen ezkutuko hori.