Liburu bat narrazioz betea, eleberritik bezainbat saiakera literariotik duena, haurtzarotik bezainbat zahartzarotik, eta intsektuz eta zomorroz betea. Ez alferrik darama izen horixe, Xomorroak (Txalaparta, 2024) Julià Guillamonen (Bartzelona, 1962) liburu honek, Martin Rezola itzultzaileak euskarara gozo ekarri diguna.

Euskaraz Xomorroak dugu. Katalanez, Les cuques, nahiz intsektuez ari zaren. Pertsona baten buruko isuriak Bartzelonan egonarazi zintuzten, arta terapeutikoak beharturik. Honenbestez, basoaren oroiminak hauspotu zuen liburu hau, hainbat literatur genero nahasirik: oroitzak, kronika, gogoeta... Eleberria dela ere esan dute.
Betikoa! Literatur gizartearen obsesioa nobela da, baina kontatzeko moduak nahi beste aldatu dira joan den aspaldian. Jakina, gaurko egunean ere nagusi da nobela, baina nobela gauzak narratzeko bideetako bat da, ez bakarra. Nobelaz gero, bestelako forma batzuk ere sortu dira, hibridoak, hainbat generotako elementuak hartzen dituzten testuak. Nire liburu honi dagokionez, uste dut nobelaren elementurik baduela: istorio bakarra kontatzen du, eta hasiera, korapiloa eta amaiera ditu...

Baina ez da ohiko nobela...
Ez da molde klasikoko nobela. Narrazio laburraren ezaugarri zenbait ere baditu, baina ez da ipuina. Memoria lan baten elementuak ditu, baina ez da memoria liburua. Hainbat elementuren konbinazioa duzu Xomorroak. Eta zientziatik ere badu. Hiru atal nagusi ditu liburuak, hirurogei kapitulu ere bai, eta intsektu bat dugu kapitulu bakoitzean. Haatik, ni ez naiz zientzialaria, baina halako istorio bat kontatzen hasita, nahitaezkoa nuen xomorroen bizimodua eta habitata deskribatzea. Liburuan hiruzpalau bektoreok ageri direla esango nuke, eta konbinatu egiten direla tarteka.

“Liburu hau bizitzeko beharrizan batetik jaio zen: basoaren oroimina, larreena eta mendiena”. Halaxe irakurri dizugu liburuan.
Bai. Aspaldi nuen liburu hau idazteko asmoa, zeren xomorro-ren katalanezko hitza, cuca, oso iradokitzailea da eta, txikitan, [Arbúcies] herrian, behin eta berriz erabiltzen zuen hitz hori jendeak. Haatik, xomorro esanda, ez zara ari intsektuez, xomorro jakin haiei buruz baizik. Badut lagun bat, sona handiko biologoa, Ramon Folch, esaten didana: “Badira intsektuei buruz zuk baino gehiago dakitenak, baina xomorroei buruz zuk baino gehiago dakienik... ez dago!”. Kar, kar...

Xomorroak hartu dituzu ardatz...
Grina entomologikoa izango da, jakin-mina-edo... Ez uste, nik neuk ere behin baino gehiagotan pentsatu dut horretaz. “Zergatik ematen diogu arreta halako gauza jakin bati, eta ez haren ondokoari?”. Nik uste izaera kontua ere badela; partez, bederen. Uste dut alde frantziskotar bat ere badudala, eta horrek gauza ttiki eta inportantziarik ez dutenei arreta ematera bultzatzen nauela. Intsektuak, berriz, hortxe daude beti, jarraitzaile eta miresle amorratu batzuk badituzte, bai, baina, oro har, inork ez die kasurik egiten. Nire kasuan, berriz, gauza ttiki garrantzirik gabeko horiek nire arreta bereganatu dute. Gauzen sinpletasuna da, beharbada. Liburuan hari narratibo bat dago, familiaren ibiliari lotua, eta xomorroak, ibili horretan, umildade-sendabidea dituzu. Metafora bat da, jakina, baina intsektuen eta pertsonen bizimoduen arteko hurreratze bat ere bada liburuan.

Basoaren oroimina aipatu dugu gorago, eta oroimin horrek badu arrazoirik: “Crisen buruko isuriaren ondoren, zeinak hiru udaz atxiki baikintuen Bartzelonan, ebakuntzak eta terapiak tarteko”...
Liburuaren trama Crisen buruko isuriaren inguruan eraikirik dago, bai, eta arlo terapeutikoa ere hortxe da, ezinbestez. Garuneko istripu larri horrekin batera, gaitza sendatzeko posibilitatea dugu, denbora lagun. Baina denbora ez da bat bera eta bakarra. Naturaren denbora ez da gizakiarena. Naturaren denbora, zirkularra da, bere burua perpetuatzen du, nolabait. Halaxe izan da klima aldaketak eragin duen eten honetara arte, behintzat; orain, jakina denez, gauzak bestela dira. Naturaren denboran, zikloak errepikatu egiten dira: adibidez, beti da kakalardo espezie jakin bat uztaileko aste jakin batean bere burua erakusten duena. Pertsonen bizimoduan, aldiz, denbora linealak agintzen du. Liburuan, berriz, protagonistak denbora zirkularraren erruedan sartzen saiatzen dira, beren oroitzapenen bidez hilezkortzen-edo. Eta, horretarako, naturaren denborarekin sinkronizatzea da bidea.

Cris aipatu dugu, eta esan egin behar dugu: neska-laguna zenuen buruko isuria izan zuenean.
Bai, baina Crisek buruko isuria izan baino askoz lehenago ere buruan neukan liburu hau. Ez dakit zer idatziko nukeen garuneko isuri hori gabe, baina horrexek ekarri zuen nik liburua idaztea. Crisek isuria izan zuenean, tratamendu terapeutikoek erabat mugatu zuten gure denbora. Ez zegoen naturarekin harremanetan jartzerik. Ez zegoen aukerarik. Eta ezintasun horixe izan zen liburuaren motorra. Beti pentsatzen jarduten nuen: “Sasoi honetan aterako dira halako tximeletak, eta ez naiz han izango... Sasoi honetan, halako onddoak aterako dira, eta ez gara han izango!”. Horrexek abiarazi zuen liburua, baina, esan dizut, aurretik ere gogoan nuen halakoren bat egitea. Pentsatua nuen. Non edo non idatzita daukat Xomorroak idazteko plana, eta Crisen isuria baino lehenagokoa da.

Liburuak nabarmentzen duen gauza da naturatik infernuko sutatik baino gehiago urrutiratu garela...
Bistan da hori. Ingurua bera guztiz desnaturalizatu da, naturari bizkar emanda bizi gara. Hemen bertan [Iruñeko Karmen karrika] ez dago ezer naturalik. Izatekotan, zoruko galtzada-harri berriok ditugu gauzarik naturalena! Hortxe dago desnaturalizazioa, oharrarazpenak ere ez dira gutxi, baina bide beretik segitzen dugu, herioan, arbolak kentzen, belarra kentzen, dena asfaltatzen! Inertzia horixe nagusitu da. Haurtzaroan, esaterako, landa- eta hiri-eremuak askoz permeableagoak ziren. Tximeletak, kakalardoak eta hamaika xomorro ikusten ahal ziren han eta hemen. Eta neska-mutilak iluntzean kalera irten eta jolasean ibiltzen zirenean, xomorrorik ez zen falta. Hori erabat desagertu da. Edo kasik erabat.

Zerk eragin du urruntze hori? Paysan-ak zineten katalanak, baserritar eta nekazariak ginen hemen...
Horixe galdegin genion elkarri lagun biologo batek eta biok. Nik zera esan nion: “Herri honetan [Herrialde Katalanak], ez hain aspaldi, mundu guztiak landan edo basoan lan egiten zuen... Orain, berriz, erdeinua diote”. Eta berak: “Erdeinua, bai, eta arrazoia oso sinplea da: landan edo mendian lan egiteak pobrezia esan nahi duelako. Pobreziazko iragana du nekazariak, eta inork ez du horrekin ezer jakin nahi, loturarik ez, iragan hori ez baita ederra”. Uste dut nire lagun hori zuzen dagoela, arrazoi duela. Haatik, uste dut landa-eremua pobreziarekin lotzearekin batera ezezagutza handia dagoela, ezjakintasuna. Hainbeste lokarri eten eta gero, zail da basoko kultura behar bezala ulertzea. Eta, larri ibili, erromatarren garaiko kultura da, milaka urte ditu, eta galtzen utzi dugu egun batetik bestera!

Ba ote?!
Liburua zenbait lekutan aurkeztu dugu eta, baten batzuetan, irakurle on bat izan dut niri laguntzen. Filologia Klasikoa ikasia da, eta Xomorroak liburuko pasarte bat aukeratzen nuen nik, gurbitzari buruzkoa, adibidez, eta berak literatura greko-latinoan gurbitza aipatzen den testuren bat hautatu, eta zatiren bat irakurtzen zuen. Eta ohartzen ahal zinen 2.500 urtean naturan, xomorroetan eta besteetan, kasik ez dela ezer aldatu. Eta guk, berriz, alferrik galtzen utzi dugu dena, bi belaunalditan!

Ez dago itzultzerik?
Bada itzulera bat, baina aski problematikoa da, eraikitze bat baita. Ni neu ere eraikitze horren parte naiz. Arbúciesen, igual, eta esaten didate: “Eta tomateaz ari zarenean, zertan ez duzu makila esan beharrean, arba hitz jatorra erabiltzen?”. Eta nik: “Bada, ez dudalako arba hitz jator hori inoiz erabili. Nire eraikitze horren parte da hitz hori, ez besterik!”. Alegia, Frankenstein-kultura bat bizi dugu, pusketaka osatu dugu dakiguna. Badira gauza batzuk lehen eskutik ikasi ditugunak, aitaita-amamei edota gurasoei jaso dizkiegunak... Badira beste batzuk, berriz, liburuetan edo telebistako dokumentaletan ikasi ditugunak... Eta beste batzuk, nola ikasi ditugun ere ez dakigu!

Ikasi, behintzat, idazleari dagokionez, zure kasuan.
Horixe da idazle izatea, ezta? Beti batera edo bestera begira ibiltzea, edo hau eta hura aditzea, eta oharrak hartzea. Beharbada, delako oharra erabiliko duzu, edo beharbada ez, baina oharra idatzi, bederen, eta delako hitz berria jaso. Lehen, gutxienez behintzat, horixe egiten nuen. Orain besterik egiten dut: paperean idatzi beharrean, neure ganbarara biltzen dut, baina benetan. Jendeak esaten dit: “Gogotik dokumentatu behar izango zinen liburu hau idatzi ahal izateko, ezta?”. Eta nire erantzuna da ezetz: ez dut kontatu ez nekien ezer, bizi izan ez dudanik.

Liburu honetan baino lehen ere, La Vanguardia egunkarian idatzita zeunden xomorroez...
Bai. Zutabeak idazten hasi nintzen La Vanguardia-n, eta batean ziren naturari buruzkoak, eta beste batzuetan, aldiz, beste ezertaz. Tartekatu egiten nituen batzuk eta besteak, naturaz ari zirenak eta bestelakoak. Ohartu nintzenez, naturaz idazten nuenak oihartzun handi samarra zuen, zenbait jendek kandela jasotzen zuen, erantzuna bidaltzen zidan: “Bai, oroitzen naiz horretaz, hitz hori-eta!”. Mundu galdu batez ari ziren. Irakurle horiekin batera, berriz, baziren beste batzuk mundu hura ezagutu ez zutenak, eta hartaz ezer jakitea estimatzen zutenak. Biologoak, berriz, harriturik zeuden, ikusiz idazle batek gai hauek jorratzen zituela, eta oharturik, halaber, erraz antzean azaltzen zuela xomorroen mundua. Izan ere, biologoek nekez esplikatzen dute erraz mundu hori.

Biologoaren helburua, oroz gain, taxonomia delako, beharbada, eta ez literatura.
Baliteke. Egia da idazleak bestelako libertatea duela, hau da, gogoak ematen dion bezala kontatzeko libertatea. Idazleak, adibidez, naturako elementuak hartu, eta naturakoak ez diren elementuekin konparazioak asmatzeko aukera du. Kakalardo errinozeroari, esaterako, eguna pub-ean ematen duen garagardo edale ilegorriaren antza eman diezaioke, biak ere iletsuak direla adieraziz-edo; esate baterako, alegia. Lilura horixe. Eta, dakidanez, biologoari gustatu egiten zaio, berarekin lehian jardun beharrik gabe, inork horretaz ganoraz idaztea.

Xomorro galeria handia dugu liburuan. Irakurlea hordituko den kezkarik ez duzu izan?
Liburua asko pentsatuta dago. Ezer idaztean, egitura interesatzen zait, oroz gain. Liburu fragmentarioa idazten ari naizenean, inoiz ez dut pentsatzen: “Hainbeste testu idatziko ditut”. Ez. Eta liburu honetan ere ideia narratibo bat ibili dut nagusi, eta ideio horrek kode bezala funtzionatu du: “Ez eszenario bat bera erabili bata bestearen atzetik datozen bi testutan”. Bata Arbúcies herrian kokaturik badago, eta narratzailea haurra bada, hurrengo testuak paisaia eta protagonista bestelako batzuk izan behar ditu. Irakurleak ez zuen sentitu behar pasartea irakurria zuela. Horri dagokionez, liburuan testuen alternantzia erabatekoa da. Nolabait, oroimenak funtzionatzen duen modua erreproduzitu nahi izan dut, oroimena ez baita lineala, aleatorioa baizik. Batean gauza bat pentsatzen duzu, bestean bestea. Uste dut horrek bizkortasuna ematen diola liburuari.

Piztiarioa egin zenezakeela ere irakurri dizut han edo hemen...
Bai, horixe pentsatu nuen hasieran, intsektuei buruzko testuak idaztea, pertsonak ere tartekatuz. Baina, gero, bestela egitea erabaki nuen eta, halako batean, jabetu nintzen pertsonak berak direla xomorro: gu geu gara xomorroak. Halaxe idatzita dago liburuko pasarte batean. Eta horixe esaten didate irakurleek ere: xomorroen deskribapen hutsetik harago, anabasa humanoa hasten denean gustatzen zaiela, gehien, liburua. Patata-kakalardoa, kakalardo errinozeroa... animalien erretratuak dira, natural erara eginak, baina, ezari-ezarian, piztiario moduko bat izatetik besterik izatera igarotzen da liburua.

Heriotza ere hortxe da beti liburuaren gainean, gabiraiaren hegaldia iduri.
Indartsu samar ere bai, ideia hori. Xomorroek berek ere existentzia laburra dutelako, adibidez. Horrek aukera eman dit azpimarratzeko mundu honetan dena oso iheskorra dela. Hortxe tximeleta, adibidez: momentu distira handikoa bizi du, eta egun bat, bi, aste bat bizi da... baina hila da segituan. Eta halaxe da gure bizia ere. Liburu hau idazten ari nintzenean egoera mediko larri bat bizi genuen, eta kezka hauek denak atera egin zitzaizkidan... Gaur egun ez litzaizkidake aterako, beharbada, baina orduan bai.

Julià, azken hitz bat liburuak dakartzan laminei buruz, non diren eta ez diren xomorro guztiak bildu baitituzu...
Ez nuen liburu ilustratua egin nahi, edo testu bakoitzean aipatzen dudan intsektu bakoitzaren marrazkia jarri nahi, pentsatuz horrek irakurlearen arreta desbideratzeko arriskua ekarri zezakeela. Liburua amaitu nuenean, berriz, Albert Planas diseinatzailearekin hitz egin, eta azken orrialdeetan xomorroen irudiak jartzea erabaki genuen, zenbakituta, garai bateko atlasetan bezala. Zortzi lamina dira, irakurleari ibiltzen laguntzeko, intsektuen munduan eta liburuko pertsonaien artean. Zorroztasun taxonomikoz jardun dugu, baina elementu narratzaile batzuk ere txertatu ditugu...

[Julià Guillamonek Iruñean aurkeztu zuen bere liburua irailaren 11n. Hiru lagun zituen ondoan: Txalaparta argitaletxeko editore Garazi Arrula, Cira Crespo historialaria eta Martin Rezola itzultzailea. Ohar bana eskatu diegu azken bioi] Cira, Xomorroak aurkezteko garaian zuk egindako oharretako bat guri egitea eskatuko nizuke...
Azken aldi honetan naturarako itzulera maiz agertzen da literaturan. Krisi klimatikoa dela-eta, naturari arreta zor diogula esan liteke. Hala ere, sentsazioa daukat literatur lan horietako askok urrutitik hitz egiten digutela, eta hitz handiegiekin ere bai. Horrela zailagoa da konturatzea dena dela natura, baita gure etxeko arrakalatik agertzen zaigun armiarmatxo hori ere. Eta horretan laguntzen digu Xomorroak liburuak, egileak armiarma harixe eskaintzen diolako arreta. Hots, gure inguruan dauzkagun xomorroei eta naturari buruz hitz egiten digu Juliàren liburu honek. Ez hori bakarrik, natura horri gure lurraren hizkuntzan mintzo zaio. Horrek, zeharka, beste hau ere esan nahi du: gure arbasoekin ere elkarrizketa sortzeko aukera izango dugula. Izan ere, guk geure arbasoek bezala izendatzen ditugu xomorroak. Guk, beraiek bezala, sasoi berean ikusten ditugu xomorroak.

Eta, Martin [Rezola], zein da zure gogoeta, liburuaren itzultzaile zaitugunez?
Bizpahiru gogoetatxo egingo dizkizut... Lehena, denboraz. Juliàk berak nik egina dudan gogoetaren antzekoa egina digu, baina azpimarratu egin nahi nuke denboraren ideia. Naturaren denbora ziklikoa da; arkanbeleak, esaterako, uztailean agertzen dira. [Xabier] Lizardiren hura oroitzen? “...enarak etorri garaian...”. Bada, horrek, nolabait, salbazioa irudikatzen du. Gizakion bizitza, ordea, lineala da, eta hortxe dago heriotza beti. Gure bizitza lineal hori naturaren izaera ziklikora egokitzeko ahaleginean xahutzen dugu geure mundualdia. Memoriak, berriz, nahi duena egiten du, hura beti jolasean dabil, atzera-aurrera.

Hiru gogoeta agindu dizkiguzu...
Bigarrena, estiloaz-edo: Juliàk soiltasuna maite du. Kaletarra da, kakalardo errinozeroa bezain kalekumea, baina nekazariak, artzainak, ikazkinak… eta haien kronistak –Josep Pla, adibidez–, bilatzen ditu, haiengandik ikasteko. Eta, hirugarren gogoeta, labur-zurrean. Xomorroak-en moduko euskarazko liburuen bila, nik oso gustuko ditut Kepa Altonagaren literatur saiakerak. Haren Zooilogikoa, esaterako, bi edo hiru aldiz irentsi dut, inspirazio bila. Nik neuk interes berezia dut gai hauek euskaraz ere zabal daitezen, izan maila ludikoan, izan akademikoan… Baina ez dakit, bada. Euskaraz irakurtzeko ohitura oso apala da. Nik uste analfabetismo funtzional kezkagarria dagoela.