1968an argitaratu zuen liburua, frantsesez jatorrizkoan, Ahmadou Kouroumak. Haatik, Frantzian ezin argitaraturik ibili zen, eta Montrealen ikusi zuen lanak argia. Handik bi urtera publikatu zuten Frantzian. Gero, bata bestearen ondotik etorri zen alemanez, ingelesez edota gaztelaniaz argitaratzea. Lau hamarkada behar izan ditugu euskaraz irakurri ahal izateko. Horixe azpimarratu diguzu, besteak beste, liburuari egin diozun sarreran...
Bidea egin du euskarak, asko itzuli da. Literatura Unibertsala bildumak asko egin du itzulpenen alde, beste argitaletxe batzuek ere lan asko itzuli dituzte, eta, hala ere, itzultzeko asko dugu oraindik. Autore hau, esaterako, Ahmadou Kourouma, ez da munduan denik eta ezagunena, ezta idazlerik oparoena ere —helduei zuzenduak, lauzpabost liburu argitaratu zituen—, baina Literatura Unibertsala bilduma honi esker, euskarara ekartzeko aukera izan dugu, nahiz eta autoreak argitaratu zuenetik 40 urtera izan. Baina gure hizkuntzara ekarri dugu, behintzat.

Nork irakurtzen ditu itzulpen lanok? Irakurketa ekintza klandestinoa da ia-ia...
Hori da kontua, bada! Nork irakurriko duen! Gordeta daukat oraindik orain Berria-k Anjel Lertxundiri azken liburuaz [Berbelitzen hiztegia, Alberdania, 2024], egindako elkarrizketa, eta hantxe esaten du, diglosian bizi diren hizkuntzen kasuan, zailagoa dela itzulitako lanak irakurtzea, sortzezkoak baino. Euskal literaturak irakurleak ditu faltan, eta itzulpenak, berriz, are gehiago. Itzulpen lanak itzultzaileok irakurtzen ditugu, eta literaturazale amorraturen batek. Horretaz kontziente gara itzultzaileok. Lertxundik, berriz, beti defenditu du itzultzailearen lana. Esaten du Lertxundik lan horri esker beste euskara bat sortzen dela, bertako idazleek sortuko ez luketena. Itzulpenak bestelako munduetara eramaten gaitu, euskaraz inoiz esan ez diren gauzak esatera. Horregatik irakurtzen dituzte idazleek itzulpenak. Behin horixe esan zidan editore batek, nabarmena dela zein idazlek irakurtzen dituen itzulpenak, eta zeinek ez. Diferente idazten dute batzuek eta besteek.

Ahmadou Kourouma da itzuli zenuen narrazioaren egilea. 1927an Boli Kostako herri txiki batean, bizitza bat gorabeheraz betea izan zuen —handik hona eta hemendik hara beti, ez bere gogoz—, 1968an argitaratu zuen liburu hau, “Afrikako herrialdeen independentziaren ondorioz malinke herriak bizi izan zuen krisi sozialaren parodia bikaina”, idatzi duzunez.
Kourouma liburuaren izenburutik bertatik ari da malinke herriaren egoeraren kritika egiten. Afrikako herriek uste zuten independentziak askatasuna ekarriko ziela. Baina frantsesek alde eginda, nork gobernatu behar zuen halako egoeran zegoen herria? Herria hautsia zegoen, txikitua, boterea nork hartuko bata bestearen kontra borrokan ari ziren batzuk eta besteak. Kouroumak, beraz, independentzia lortu ondoko egoera salatzen du, fartsa hori, eta horrekin batera, garai bateko kasta sistema, ohorearen eta duintasunaren ikuspegia, eta hainbat gai...

Parodia eginez ari da Kourouma, umoretik, askotan.
Bai, askotan ari da modu komikoan. Egoera kritikatzen ari da, barrez; autokritika eginez, eta barrea eraginez. Batean, kolonialismoa kritikatuko du; bestean, independentziak ekarri behar zuena, baina ekarri ez duen guztia. Horixe irakurri dugu pasarte batean: “Ez genuen kolonialismoa nahi, baina, beharbada, hobeto bizi ginen kolonialismo garaian. Orduan behintzat, negozioak funtzionatzen zuen. Orain ez da gerrarik, eta negozioa izatekotan, gerra behar dugu”. Independentziak ez duela espero zuten egoera ekarri, alegia.

Barre egiteko gogo guztiak aienatu zitzaizkidan, puska baterako, ablazioa kontatzen duen orrialdeak irakurri nituenetik.
Oso pasarte gordina da, eta mingarria. Ablazioa eta gero, senar izango dituztenen eskuetan utziko dituzte amek alabak, baina, ordu arte, emakumeek zuzentzen dute erritua. Eskutik helduta eramaten dituzte amek beren alabak ablazioa egitera. Kouroumaren eleberrian Fama eta Salimata senar-emazteak dira protagonista, eta, hain zuzen, Salimataren ahotsean jasotzen du Kouroumak ablazioaren kontu guztia. Horretan ikaragarria egin zuen Kouroumak, emakumearen barruan sartzen asmatu baitzuen, eta, horrela, sufrikarioa kontatzeko eta kritikatzeko gai izan baitzen.

Kontuan hartu behar da 1968an ari dela Kourouma ablazioa kritikatzen...
Bere malinke herriaren erritu zaharra! Eta ablazioa, esate baterako, ez zuen kolonialismoak eraman. Kouroumak kolonialismoa kritikatzen duela ez da dudarik, baina bere etniakoen tradizioak ere gogor kritikatzen dituela, bistan dago. Nik ez dakit ablazioa zertan den gaur egun malikeen artean, baina badakigu Afrikako hainbat herrialdetan oraindik ere indarrean dela ablazioa.

Frantsesez idatzi zuen Kouroumak, malinkeraz pentsatu eta frantsesez idatzi. Haatik ez darabil nolanahiko frantsesa, afrikar kutsukoa baizik, “hizkera beltzaren esamoldez eta kalkoz josia, frantses klasikotik urrun, eta ahozko tradizio afrikarretik hurbil”, hitzaurrean diozunez. Nola asmatu duzu hizkera hori euskara ekartzen?
Horixe izan da erronka nagusia. Idazle kolonizatu pilak idatzi du kolonizatzailearen hizkuntza nagusian, izan frantsesa, izan ingelesa... Batzuetan, tokiko hizkuntza isilarazi dietelako; beste batzuetan, tokiko hizkuntza horrek ez duelako idatzizko tradiziorik garatu. Idazleok eskolatzen hasi zirenean, kolonizatzaileen hizkuntzan eskolatu ziren, eta hizkuntza horixe besterik ez zuten bere burua idatziz espresatzeko. Kouroumaren eta beste askoren kasuan, frantsesa izan dute idatzizko hizkuntza, ez dute beste biderik izan isilarazitako ahotsak entzunarazteko. Dilema galanta da hori. Eta, bestalde, kolonizatzailearen hizkuntza erabiliz, posible da tokiko herrien ahotsa entzutea? Hortik dator idazleek estrategia jakin batzuk erabiltzea.

Frantses estandarra apurtuz, alegia.
Idazleok kolonizatzailearen hizkuntzan ikusarazten dute beren mundu ikuskera, baina ez haien eredu zuzenaren arabera idatziz, eredu hura behartuz baizik, frantsesa hautsiz, gramatikaltasunaren kontra joz. Nahita ari dira horrela idazten, eta, seguru asko, horregatik ukatu zioten Kouroumari bere lanak Frantzian publikatzea. Eskandalagarria zitzaien! “Frantsesez idaztera behartu gaituzue, baina ez dugu zuen frantses klasiko hori, eredu inposatu hori, erabiliko!”, esanez bezala ari dira. Hargatik jo dute autore askok frantsesa —edo dena delakoa— apurtzera. Nola idatzi behar zuen Kouroumak malinkeraz? Zenbat irakurle lituzke malinkeraz idatzita? Bere herritik kanpora mezua zabaldu nahi izanez gero, behartuta zegoen frantsesez idaztera.

Galdera, berriz: nola ekarri duzu frantses apurtu hori, afrikar kutsukoa, euskarara?
Ahal den bezala.

Kar, kar...
Erraza ez da izan, behintzat. Batetik, frantsesez idatzitakoa ondo ulertu behar izan dut, agramatikalkeriak-eta non ziren ikusi, estandarretik kanpoko konstrukzioak zein ziren antzeman. Horretan, beste batzuek egindako ikerketek asko lagundu didate. Jakina, ondoren, zure galdera: nola ekarri estandarra ez den frantses hori gure hizkuntzara. Nik, itzulpenean, euskaraz agramatikalak edo euskararen joeraren kontrakoak diren gauza gutxi utzi ditut. “Dolua eseri”, “otoitza makurtu”, “sakrifizioak hil”... halakoren batzuk bai, baliatu ditut, behin eta berriz errepikatzen direlako. Pentsatu nuen hitzaurrean berezitasun horien berri eman eta irakurlea ohartarazita, eta, bestalde, kontuan hartuz agramatikalkeriak behin eta berriz errepikatzen direla, irakurleak zailtasun handirik gabe bereganatuko duela liburua. Inportanteena zen, hala ere, irakurlea konturatzea Kouroumak ez darabilela frantses estandarra.

Hizkuntza transgreditzen duela, alegia.
Bai, eta hautua kontzientea dela. Artikulua ere eskatu zidaten Senez aldizkarian agramatikalkeria hauez, eta zerrendatu ere egin nituen. Teoria postkolonialak-eta aztertu nituenean, jabetu nintzen idazle horien erabakia zela hizkuntza behartzea. Hizkuntza hegemonikoaren kasuan, errazagoa ere bada transgresioa. Argi ageri da akats gramatikala, eta hura behin eta berriz agertzen denean, bistakoa da intentzioa. Baina euskararen kasuan, adibidez, hizkuntza bera guztiz estandarizatu ez dugunean, nahiko lan! Gauza asko finkatu dira euskaraz ere, baina transgresioak egiteak besterik eskatzen du.

Zer esango zenuke, arriskuak harturik ibili zarela, ala segurutik jo duzula?
Nahiko bide segurutik jo dudala esango nuke. Hortxe daude gorago aipatu ditudan adibide horiek, baina, gainerakoan, seguru samarretik ibili naiz, testua bera ere halakoxea delako, hainbeste errepikatzeri esker. Bastart hitza, esate baterako, eta bastartkeria bastarta... Hainbeste aldiz erabiltzen du! Zer egin behar nuen nik, sasikume ibili? Eta editorearekin kontsultatu nuen, iritzi eske. Eta, behin, bila ari nintzela, Koldo Izagirrek itzulpen-lan batean bastartkeria hitza erabiltzera jo zuela ikusi nuen, eta nik ere bide beretik jotzea erabaki nuen. Uste dut horixe izan dela Kouroumak bere testuari ematen dion koloreari eusteko modua.

Editorea aipatu duzunez, zer egiteko izan du editoreak zure lanean?
Batek baino gehiagok lagundu didate. Esaterako, lehenengo, Lander Majuelok irakurri zuen. Hark itzulpengintzan adituagoa den besteren batengana jotzeko esan zidan, eta Idoia Santamariagana jo nuen. Idoiak testua orraztu, eta Inazio Mujika Iraolaren eskuetara heldu zen. Honek Koro Navarrori helarazi zion, beste orrazketa bat gehiago egiteko. Suerte handia eduki dut. Lau berrikusketa ere izan ditu testuak.

Itzultzailea omen da sortzailerik gordeena. Zeu ere iritzi horretakoa zara...
Bata da teoria, eta bestea da praktika. Tesia egin nuenean [Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, EHU, 2013] horixe esaten nuen, itzultzea sortzea dela, idazlea bezain sortzailea dela itzultzailea... Baina, gero, itzultzen ari naizenean, txintxo-txintxo jarraitu nahi izaten diot sortzaileari. Horixe da, behintzat, nire jarrera: “Zer esan du idazleak? Berak bezal-bezalaxe esan nahi nuke nik!”. Jakina da ezinezkoa dela “berak bezal-bezalaxe” esatea. Hizkuntzak ez badira berdin, ezin berdin ezer esan. Eta nola esan, ezberdin, autoreak esan duena?

Hortxe da itzultzailearen hautua, ala?
Bai, bada, norberarena, eta nahitaezkoa da horrela izatea. Kontua da gero, itzultzean, teorian aldarrikatutako sorkuntza hori mugatuta dagoela, eta itzultzaileak ez daukala askatasun osoa nahi duena egiteko. Lehenik eta behin, kontratu bat sinatu duelako argitaletxe batekin, eta baldintza jakin batzuk errespetatu behar dituelako. Baina uste dut garrantzitsua dela kontziente izatea baldintza horiek errespetatuta ere itzulpen-prozesua nahitaez dela sormenezkoa.

Saria jaso du zure itzulpenak, lagunduko ahal dio horrek liburuari irakurlearen eskuetara heltzen!
Nahiago nuke. Askotan kritikatu ditugu sariak, edo duda-muda handiekin hartu ditugu. Kasu honetan, gainera, beste lan bat jotzen genuen denok irabazle, eta nik jasotzea... ezuste handia izan da. Bestalde, epaimahaietan egona naiz neu ere, eta badakit oso zaila dela irabazlea erabakitzea. Batean, jatorrizko testuaren zailtasuna dago. Bestean, itzulpenaren maila. Izan liteke itzultzaileak itzulpen bikaina egitea, baina izan liteke jatorrizko testuak halako zailtasun handirik ez izatea ere. Saria inori ematea, beraz, ez da zientzia zehatza, hainbat faktore dira jokoan, eta, tartean, baita subjektiboak ere.

Oraingoan zeuk jaso duzu.
Baina igual-igual jaso zezakeen beste batek, maila handikoak baitziren denak. Kouroumaren lana irakurlearen eskuetara heltzen laguntzeari dagokionez, sariak, azken finean, liburuari ikusgarritasuna emateko balio du, edo balio lezake. Gutxik irakurriko zuten testuari, gehiagok irakurria izateko aukera emango dio jasotako sariak. Nik neuk ere lehiaketa bati esker ezagutu dut Ahmadou Kourouma. Literatura Unibertsala lehiaketak itzultzaileari bultzada ematen dio, autore ezezagun asko ezagutarazten dizkigu, eta, itzuli orduko, irakurleari ere irakurgai bikainak eskaintzen dizkio. Horixe dute sari eta lehiaketek.

Euskadi Saria jasotzean, EIZIEri-eta esker ona erakutsiaz batera, gogoeta ere egin zenuen...
Bai, jakina. Esate baterako, gogoan hartu nuen Joseba Sarrionandiak behin edo behin esandakoa, itzultzailea irakurle pribilegiatua dela, alegia, ze nik ere horixe sentitzen dut itzultzen ari naizenean: “Nik bezain ondo inork ez du liburua irakurriko”. Irakurle sentitzen naiz, beraz, eta pribilegiatua, testuaren barruraino sartzen bainaiz, testua ukitzeraino hurbildu nakioke liburuko historiari, Sarrionandiak esaten duenez. Horrekin batera, Umberto Ecoren gogoeta ere baliatu nuen, itzulpena “ia gauza bera esatea” dela esan baitzuen Ecok. Eta egia da “ia” horretan gauza asko sartzen direla. Liburu honen kasuan, Boli Kosta, Mali eta Ginearainoko 5.000 kilometroko distantzia eta malinkerarekiko ezberdintasuna, besteak beste. Euskararen eta euskal literaturaren bidean jende askok — idazle, itzultzaile, filologo, kazetari, irakasle... —, egin duen lanari esker egin ahal izan dut nik lan hau.