Berrikitan, Haur eta Gazte Literaturako Euskadi Saria irabazita, Harkaitz Canok esan zuen gisako lanok linboan geratu ohi direla. “Linbo beltzean”, esaten zuen Txirritak. Zer iruditzen zaizue Canok esana?
Arrate Rodriguez: Nik oso album gutxi egin ditut orain artean. Ilustratzaile lanean hasi nintzenean, argitaletxeek esaten zuten albumak ez zirela bideragarriak, itzulpenak baizik ez zituztela publikatzen. Nik egindako lehen albuma-edo, Elkarren Batela saileko liburuxka bat izan zen. Baina hura ez zen benetako albuma, liburuxka batek ez dauka-eta albumaren presentziarik. Formatua handi hori-eta, esan nahi dut. Euskal Herrian, aldi batean, bertako albuma ez da existitu ere egin. Itzulpenak besterik ez.

Eta egiten direnean, Harkaitz Canoren linbo beltzera kondenatuak dira?
A.R.: Egin izan ditudan albumak haurren gurasoen etxean geratzen dira, zisko eginda, ibiliaren ibiliaz gastatuta, gurasoek gordetzen dituzten arte. Halaxe esaten dute: “Gogoratzen gara, bai, zenbat aldiz kontatu ote genion halako ipuin hura gure haurrari!”. Hortaz, nik haurren gurasoen bitartez jasotzen dut umeen feedback-a. Beren seme-alabek esaten dietena, edo dena delako albumari egindako kritika-edo helarazten didate. Horixe da nik jaso izan dudan feedback handiena, gurasoen aldetik jasotakoa. Ez prentsa, ez irrati, ez telebista...
Maialen Lujanbio: Nik ez dut publikazioen mundua askorik ezagutzen, ez dakit zer espero den ezer argitaratu ondoren, baina egia da nik ez dudala feedback handirik sumatu.
A. R.: Album honi dagokionez, konkretuki, lehengo batean, irakasle batekin hizketan, esan zidan albuma ikaragarri gustatu zitzaiola, eta gelan erabiltzen duela. “Bikain!”, pentsatu nuen.
M.L.: Niri ere horixe esan zidaten aurreko batean, Sarako haur eskolan asko erabiltzen dutela.

Bi artista, zuek, album ilustratu eder hau egiten, Rosa Valverde (Donostia, 1953 – Azkaine, 2015) artista plastikoa zena aitzakia hartuta. Non sortu zen liburua egiteko asmoa?
M.L.: Hasi gintezkeen erantzun artistiko eta erromantikoak asmatzen, baina kontua da proposamena jaso genuela, ez zen gure hautua izan, [Pamiela] argitaletxearen enkargu bat baizik.
A.R.: Kontuan hartu, hala ere, aukera kontziente bat dagoela enkarguaren atzean. Rosa Valverde artista plastikoa izan zen, ez aspaldi hila, eta, nik esan beharko banu, ezezaguna.

“Rosa Valverde eta kutxak. Traste arrunten barruan zuk zer ikusten duzu?”, dugu izenburu osoa. Trasteak, ardatz.
M.L.: Proposamena egin zigutenean, garbi esan ziguten helburua ez zela Rosa Valverderi buruzko doktore tesia egitea, ez genuela haren obra osoa bilduko zuen ezer egin behar, ezta haren lana borobilduko zuen publikazio bat ere. Lan libre bat egitea zen helburua, geure erakoa, ez artistaren biografiari zorrozki lotutako bat. Hortaz, Rosa Valverderen gauza errepresentatiboren baten bila hasi ginen. Aldi berean, ordea, guri jolasteko eta asmatzeko aukera eman behar zigun gauza errepresentatibo horrek. Eta kutxaren ideia asmatu genuen. Polita iruditu zitzaigun, eta egokia, haurrei prozesu kreatibo modura proposatzeko. Uste dut kutxen eta barruko objektuen ideiak, haurrei begirada artistikoa izan litekeenaren printza bat iradokitzen lagundu dezakeela.
A.R.: Iruditu zitzaigun artea haurrei —eta gurasoei, ingurukoei, eta artearekin harremanik ez dutenei—, gerturatzeko, erraza izan zitekeela jada existitzen ziren objektuak erabiltzea. Ez zegoen ezer sortu beharrik, trasteak eskura genituen. Hortik abiatu ginen.

Eta ideia gutxi-asko definiturik zenutela, nola hasi zineten asmoa gauzatzen?
M.L.: Lehenbiziko, hari narratiboaren zirriborro bat egin nuen, kutxa egiteko ideia proposatuz Arrateri. Ideia horrek har zezakeen norabidea ere zirriborratu nuen. Gero, betikoa, egin ahala elkarreraginez jardun dugu Arratek eta biok. Batak elementu batzuk proposatzen zituen, besteak beste batzuk. Nik testua idatzi, Arratek aldatu... Gakoetako bat izan da —album guztietan bezala—, testuaren eta irudien arteko konbinazioa egiten asmatzea. Elipsiak ere egin nahi izan ditugu —jendeak bere asmamena baliatu dezan—, eta abar. Bizkarrezurra edo hari narratiboa osatu eta gero, hitzen eta irudien arteko dialogoa abiatu genuen. Eta nik esan behar badut, uste dut erraz iritsi genuela hitzen eta irudien arteko oreka hori.
Irudiak ez daude nahierara jarrita, intentzio osoz baizik: ezkerreko orri fuksietan, trasteak; eskuineko urdin elektrikoetan, Maialenek esan duen hari narratibo hori. Paraleloan doaz bi bide, bi istorioak, amaieran biltzera egiten duten arte.
A.R.: Bi bide bezala dituzu, bai. Batean, trasteak. Bestean, istorioa. Bien arteko dialogo hori duzu hor, eta Maialenen eta bion artekoa. Ia inoiz ez da horrela lan egiten. Ohikoena da idazlearen testua ilustratzailearen eskuetara heltzea, irudiak egiteko, eta kito. Hor ez dago elkarlanik. Kasu askotan, ilustratzaileak ez du idazlea ezagutzen ere egiten. Bihotz urragarria iruditzen zait! Ilustratzaileari testu bat eskaini, ilustratu dezan, eta, gutxienez, bi egileen artean obrarekiko maitasun pixka bat sortzea espero izaten dut nik.
Irakurle zuhurrak laster esango du zuen lan honetako testuaz: “Istorio hori ez da orrialde bat baino luzeagoa!”.
M.L.: Orrialdea, sobra! Arrateren lanaren luzera, berriz, ez dago orrialdetan neurtzerik. Bestelako parametro batzuk beharko genituzke horretarako. Nire lanari dagokionez, nire testua albumaren abiapuntua eta ardatza da, eta ez dakit esaten Arrateren lana baino handiagoa edo txikiagoa den. Esan nezake, hala ere, idaztea baino lan handiagoa izan dela testua ezabatzea. Testu hutsetan lan egin izan dudan kasu gehienetan ere horixe izan dut lanik handiena, hitzak kentzea: testu eder edo indartsu batera iristeko, gakoa da hainbat gauza on kentzea. Gauza on asko kentzeak esan nahi du bere horretan utzi direnak are hobeak direla, eta, hortaz, seguru da testu-destilazioa ederragoa, trinkoagoa eta indartsuagoa izango dela.

Diozunez, halaxe jokatu duzu Rosa Valverderen liburu honen kasuan ere.
M.L.: Berdin-berdin. Ez zegoen asko idatzi beharrik. Testu xumea behar genuen, esaldi motzak, iradokitzaileak, txinparta sortu zezaketenak. Gutxiago gehiago dela esaten dute, —ni horren oso aldekoa naiz—, eta kasu honetan ere, testuari dagokionez, hala dela uste dut. Eta, bestalde, irudiek hainbesteko mami eta hainbesteko kolore dute, testuaren xumetasuna konpentsatzen dutela uste dut. Eta, horrela, liburua orekatu egiten da.
A.R.: Eduki bera testuan eta irudietan erakusteak gauzak errepikatzea esan nahi du, eta hori alferrikakoa da. Nik esango nuke horixe izan dela gu bion arteko lana. Igual, esaten nion: “Maialen, eta halako testu honen ordez, beste bat asmatzen badugu?”. Eta gogoan dut, adibidez, testuen ordena ere aldatu genuela. Nire ustez, horrelaxe lan egitea da logikoena, idazlearen eta ilustratzailearen arteko elkarrizketaren bidez. Horrek obra aberastu egiten du. Nork bere aldetik lan eginez gero, hainbat elementu galdu egiten dira bidean. Eta, batzuetan, garrantzitsuak.

Liburua galdera eginez hasten da azalean, “Traste arrunten barruan zuk zer ikusten duzu?”, eta laster da erantzuna liburuaren hasieran: “...ondo begiratuz gero, istorio harrigarriak aurkitzen dira… edo asmatu egin daitezke”. Liburuaren amaieran, berriz, bertsolariaren errematea dugu: “Traste arruntekin istorio harrigarriak sortzea… Helduek ARTEA esaten diote”.
M.L.: Nahita jarri genuen maiuskulaz, artearen ustezko hotsanditasun horri erreferentzia eginez. Hain helezina dirudien arte hori —beste esfera bateko hori—, traste arrunten artean ere egon daitekeela adierazi nahi izan dugu. Hargatik jarri dugu letra larriz, handitasun hori irudikatu nahita. Liburuan garbi agertzen da traste arrunten artean ere gauza harrigarriak egon daitezkeela, eta artea ere bai. Begirada jakin batek edo kokapen berezi batek artea delako hori sortu dezakeela, alegia. Era berean —eta hori ere aipatzen dugu—, ez edozein trastetan, hala ere; ez edozein modutan utzitako trasteetan. Begirada jakin bat da gakoa. Ez dugu artea gutxietsi nahi. Horregatik, liburuan, lehen kutxa modu jakin batean osatzen da, baina horrek ez digu balio: hortxe daude trasteak, mahai baten gainean, baina modu horretara jarrita, beste gabe, ez digute balio, ez dute-eta ezer sortzen, ez ezer leherrarazten. Errazkeriaren kontrako abisua da, nahi bada, edo artearekiko eta begiradarekiko errespetuaren exijentzia.
A.R.: Saiatu ginen ez edozer gauza egiten, ezta lehena berriz ere egiten, formula magikoa erabiltzen eta kitto egiten. Ez. Hori ez da kontua. Errazkeriatik eskapatzen saiatu ginen, pentsatzen, biderik egokiena bilatzen.

Haur literatura da “Rosa Valverde eta kutxak”?
A.R.: Zer da haur literatura, eta zer ez?

Bestela egingo dut galdera: nori zuzendua da liburu hau?
A.R.: Irakurri nahi duenari, eskuetan hartu nahi duenari. Esate baterako, Espainian, hortxe duzu Fulgencio Pimentel argitaletxea [Fikzio, eleberri grafiko, poesia, arte liburu eta liburu ilustratuen kalitate handiko argitalpenak egiten dituen argitaletxe independentea] Besteak beste, albumak publikatzen ditu. Oso gauza pertinentea, alegia. Albuma ez da, bakarrik, ipuina. Ez da txikikeria bat ere. Ez da, bakarrik, umeak loarazteko tresna. Oro har, haurrentzako liburuak oso filosofikoak izaten dira, existentziari erantzun bat ematen saiatzen dira, irakurleari lagun egiten. Nire ustez, oso liburu inportanteak dira. Baina, gure gizarte honetan, hemen, ez zaie garrantzirik ematen.
M.L.: Egileak —egileok, kasu honetan—, albuma egin dugu, nori iritsiko zaion jakin gabe. Baina hori ez da inoiz jakiten. Ez haurren kasuan, ez helduen kasuan ere. Eta haurrez ari bagara ere, haur guztiak ez dira berdinak. Kezka hori ere ibili nuen buruan lan hau egiterakoan. Alegia, nori zuzentzen gatzaizkion. Bestalde, bagenekien istorioak ulergarria izan behar zuela, baina horrek ez du esan nahi istorioa xehe-xehe eta ahia eginda eman behar denik, ezta helburu pedagogikoa esplizitatu behar denik ere. Liburua guztiz irekia da, batere ez adoktrinatzailea. Ez dago geziak jarri beharrik, inori zer ulertu behar duen, zer adierazi nahi dugun seinalatzeko. Eta, esan dut, haurrak ere era askotakoak dira. Baten bati barruan zerbait lehertzen bazaio, ez da gutxi. Baina liburu guztien kasuan bezala, inoiz ez da jakiten noren eskuetara iritsiko den, eta zer efektu izango duen irakurlearengan.
A.R.: Ni gaur egun ilustratzailea naiz, eta oraindik lagun egiten didate txikitako liburu askok. Esate baterako, nik [Juan Carlos] Egillor dut nire haurtzaroko ilustratzaile faboritoa. Eta, gaur egun, faboritoenetakoa izaten segitzen du. Super garrantzitsua da haurtzaroa: da denbora labur bat, gauza inportantez bete behar dena. Eta nik albumak egitea pisuzko lana da. Uste dut horregatik kostatzen zaidala albumak egitea, arduragatik, beharbada. Ondo baino hobeto egin nahi izaten dut, eta neke da.

Laster da Durangoko Azoka. Zer espero duzue han ikusterik albumei dagokienez?
A.R.: Nik oharra egingo nuke oraingo giro neoliberalak ekarri duen horretaz. Badirudi liburuak kadukatu egiten direla. “Ostia! Oraintxe jakin dut!”, esatea ateratzen zait. Argitaletxeek baliatzen duten aitzakia da, urtarrilean publikatutako liburua urte bereko abenduko [Durangoko] Azokara ez eramateko. Ez daukat hitzik, ez nuke esango liburua ez dela jogurta besterik. Durangon liburu asko saltzen dira, eta, asko, gabonetako oparitarako. Nire ustez, Durango plaza egokia da albumak erakutsi eta saltzeko, izan argitaraberriak edo izan zaharrak. Argitaletxeek esanda dakit, inprentatik bezperan ateratako liburuak saltzeko apustua egiten dutela Durangon. Niri ez zait ez ekologikoa iruditzen —“ekologikoa”, hitzaren zentzu guztietan—, ez duina iruditzen. Horixe.
M.L.: Nahikoa esan du Arratek! Ni ez noa besterik esatera! Album eta lan ederrik asko egiten da bazterretan, baina berehalakotasun horrek agintzen du toki guztietan: diskoetan, liburuetan… denean. Argitaratu bezain pronto, galdua da produktua. Gure mundu honen logika ulertezina da. Albumen kasuan, hortxe da Arratek salatzen duen zentzugabekeria hori.