Idazlearen ofizioa hain da denbora-eskatzailea, non bistatik gal dezakegun zer gertatzen den hormaren beste aldean gure zokoan kontzentratuta lanean ari garen bitartean. Liburuak, gizon-emakumeak bezala, behin sortzailearen erraietatik aterata, bigarren ernaldi bati ekiten dio, aldaketez (zuzenketak), zaintzaz (argitaletxeak) eta laguntzaz (liburutegiak) betea, azken buruan prozesu horretako azken katebegira iristeko, irakurlearen eskuetara, hain zuzen.

Idazlearen kokagunetik, ez da erraza irakurketak edo zenbait liburuk publikoarengan duten eragina kalkulatzea. Horregatik, liburuen ibilbidearen alde ezezagunago horri buruz pixka bat gehiago ulertzeko Arrasateko liburutegiko arduradun Asun Agirianorekin hitz egin dugu. Berarekin Debagoieneko liburutegi handi honek ezkutatzen dituen txoko guztiak zeharkatu, eta gure liburuen atsedenerako leku berezi bat ezagutu izanaren sentsazioarekin egiten dut etxerako buelta.

Zuri entzundako esaldi hau askotan dut gogoan: “irakurketa eta idazketa lotuta daude, bizikleta baten bi gurpilak dira.”. Nola ikusten duzu zuk euskal literatura, pixka bat herren dabil edo jada tente eta osasuntsu dago?

Ez da nirea esaldia, Mariasun Landari entzun eta irakurritakoa da, nirea egin dut bizikletan ibiltzen naizelako, eta uste dudalako egia borobila dela. Idazteko asko irakurri behar dela uste dut, irakurketek elikatzen dutela idazketa. Irakurtzea eta idaztea ez daude elkarrengandik hain urrun, dirudiena baino konektatuago daudela uste dut eta askotan ahaztu egiten zaigu funtsezko harreman hori. Are gehiago, Gregorio Luri filosofo eta pedagogoak dio irakurmena, idazmena eta mintzamena bat eginik daudela. 

Bizikletaren metaforari helduko diot bigarren galdera erantzuteko. Esango nuke literatura arloan atzeko gurpil txikien beharrik ez dugula aspaldi, abiadura handia hartzen ez badugu ere martxa onean ari garela eta non geratu eta zer dastatu ugari daukagula. Sortzaile berriak eta beteranoak ditugu, argitaletxe handiak eta txikiagoak, azokak neurri eta genero desberdinetakoak. Aukerak egon badaude, kontua da ni inkonformista naizela berez, eta oraindik gehiago eta hobeto nahi dudala.

 Ez ditut oso gustuko etiketak eta sailkapenak, baina, hurrengo galderarekin ausartuko naiz. Ez dakit aukeratzerik duzun, baina nor da Asun Agiriano...idazlea, liburuzaina? Edo, agian, beste etiketaren bat jarriko zenioke zeure buruari?

Bibliotekaria naiz, liburuzaina baino gehiago. Ez dut nire burua idazletzat hartzen. Irakurle izatetik idaztera salto egitearen arrazoia denbora izan zen, lanaren erritmo azkarra eta ordutegi finko batekin hautsi nituenean ireki zitzaidan leihoa.

Atsegin dut liburutegiak topagune berri gisa hartzearen ideia, historian zehar elizak edo plazak izan diren bezala. Liburutegiko espazioak badu zuretzat kutsu sakraturik?

Bai, hala da, gaur egun topagunearen ideia hori hedatzen doa hirugarren lekuaren teoria alegia. Etxea lehenengoa izango litzateke; bigarrena, lanarekin zerikusia duena; eta hirugarrena, pertsonak eroso sentitzen diren eta elkarrekintza partekatzen duten lekua. Edo Gonzalo Oyarzúnen hitzetan, liburutegiak “komunitateak ereiteko lorategiak“ gara.

Kutsu sakratua antzeman baino nik jakin-minagatik hurbiltzen naiz haietara, atsegin dut gure lurraldetik kanpo daudenak ezagutzea eta beharbada lehen aldiz hurbiltzen naizenean liburutegi ospetsu batera, Pariseko Pompidoura edo New York Public Library-ara adibidez, Stendhal sindromea ezagutzen den bertigo antzeko hori sentitu izan dut.

Horren harira, liburutegiak behar bezala gizarteratuta daude zure ustez?

Ahalegin handia egiten ari gara biblioteketan gure erakundeak gizarteratzeko. Esango nuke, oro har, liburutegiak finkatu direla integraziorako, kohesio sozialerako eta garapen komunitariorako espazio gisa. Baina egungo gizartea konplexua eta anitza da, eta beharrezkoa da baliabideetan inbertsio erreala egitea; horretarako, gizarte eta hezkuntza-prozesuetan eta praktiketan trebatutako langileak egon behar dira lan taldeetan. Azken urteetan liburutegiak asko aldatu dira, etengabe aldatzen ari dira, beraz, eredu-aldaketa sakona behar da eman. Lehen funtzionatzen zuenak orain ez du balio, gizarteak eskatzen dituen aldaketetara egokitu behar gara.

Alejandría, Pérgamo, Bagdad. Asko eta asko izan dira erasotu diren liburutegiak historian zehar. Beraz, argi dago ez direla edozein gune. Inoiz pentsatu duzu egiten duzun lana funtsezkoa dela ezagutzaren babeserako? Hau erantzukizuna!

Bai, horixe! Liburutegiek zeregin erabakigarria dute herrialdearen memoria kolektiboa babesteko. Aurkikuntzarako eta hausnarketarako lekuak dira, iragana eta oraina topatzen diren lekuak.

Nik beti lan egin izan dut liburutegi publiko batean baina horrelakoetan ere, tokiko bildumari garrantzia ematen zaio. Gurean aintzinako dokumentu historiko eta literarioak bildu, gorde eta eskaintzen ditugu, iraganari leiho bat eskainiz. Hori bereziki garrantzitsua da historia aberatsa duten aipatu dituzun herrialdeetan adibidez. Baina kultura-ondarea babestea ez da soilik liburutegien edo artxiboen ardura, erakundeen eta gobernuen ardura ere bada.

Batzuetan, liburu-denda edo liburutegietara bisita egiten dudanean, nobedadeen atala astetik astera etengabe hazten dela iruditzen zait. Zuk uste duzu badagoela gainprodukzio editorial bat, edo sentsazio bat besterik ez da?

Bai, horrela da, eta sentsaziotik haratago doa, bistan da. Liburugintzaren industria ez da gelditzen.  2023an ISBNn inskribatutako liburuen kopurua 87,1 milakoa izan zen. Egoera kezkagarria ere bada. Gelditu gabe biratzen den gurpila da, dena irensten duen gurpila, eta, gutxi gorabehera, gillotinara kondenatzen duena liburu-dendetara iritsi eta itzultzen diren hiru liburutik bat.

Hipertrofia produktiboa deitu zaio hazkunde honi eta ez da edizio munduan gertatzen bakarrik. Alderdi soziologikotik aztertzen badugu, dimentsio handiagoak hartzen ditu eta, oro har, kulturaren munduari ere eragiten dio, adibidez zenbat telesail dauzkagu ikusteko?

Ezin dugu argitaratzen den guztia kontuan hartu, ezin dugu erosi, ezin irakurri. Kapitalismoak eragindako beste edozein gainprodukzio-krisi bezala funtzionatzen du.

Bestalde, beti aurkitzen ditugu zigilu bereko liburuak liburu-dendetan. Jorratu beharreko gaia banaketa da: liburuen % 95 bide tradizionaletik merkaturatzen dira eta liburu-dendetara talde handien jabetzakoak diren banatzaileen bidez iristen dira. Funtsean, denak berdinak dira. Hori dela eta, argitaletxe txiki eta independenteen liburu asko ez dira liburu-dendetara iristen.

Euskal merkatuan, esaterako, badira argitaletxe txiki batzuk ezin direnak lehiatu azken berrien zurrunbilo honekin, edo kontzienteki ez dute abiadura honen menpe bizi nahi, kaleratzen dituzten liburuak indibidualtasunetik sortuak baitira baina askok uste dute argitalpen kopurua murriztuz gero, ezinezkoa dela bizirautea eta hor daude kateatuta.

Azken boladan Alt Lit ( Alternative Literature) korrontearen eraginez, gero eta gehiago zabaltzen ari da liburuen hedapen modu desberdin bat, baliabide digitalen edo auto argitalpenaren bidez. Esan daiteke irakurle baino idazle gehiago dagoen garai batean bizi garela? 

Korrontea AEBetatik etorri da, establishment literarioaren aurkako oposizioa izatea bilatzen dute baina gero euren liburu askok Amazon plataformaren bitartez saltzen dira…alternatiba diote?

Sare sozialen eta online komunikazioaren berezko hizkuntza erraza, berehalakoa erabiltzen dute, baina kontua ez da idazteagatik idaztea, ezta?  Zorionez, eta nire ofizioari begira irakurleak gehiago gara oraindik (kar kar)

Aurreko galderari jarraiki, zein litzateke liburutegien betebeharra (baldin balego) kasu honetan, irakurle on eta berrien prestakuntzan? 

Liburutegietan hezkuntza literarioa zabaltzen saiatzen gara, horren adibidea dira irakurle taldeetan eskaintzen den formazioa. Biblioteka gehienetan daude irakurle taldeak, eta ikastetxe batzuetan ere hasi dira dinamika hauek bultzatzen frogatuta dagoelako irakurketak asko laguntzen duela arreta osoa jartzen. Irakurzaletasuna sustatzeko ez dago errezeta hobeagorik.

Taldeetan irakurritako liburuaz hausnartzeko aukera dago, dinamizatzaileak gakoak emango dizkigu liburuaren alderdi ugariri erreparatzeko, solaskideen ikuspuntuak eta iritziak agertzen dira, lagunak egiten dituzu… Irakurle taldeek gure liburutegiak hidratatu eta elikatzen dituzte.

Bestalde, gurean ez dago irakurtzeko obligaziorik. Ekintza librea da eta erosten ditugun liburuak aurretik aukeratuta daude. Irakurleak aukera zabala eta askotarikoa du eskura. Liburu batekin asmatu ez baduzu, itzuli eta probatu beste batekin.

Haur eta gazte literaturaren munduan ibilbide luzea duzu. Haurrek liburuekin duten harremanean aldaketak egon dira? Zeintzuk? 

Nik uste garai batekoekin alderatuta, gaur egun liburuak askoz erakargarriagoak direla. Batetik, mimoz editatzen dira eta gurasoek zein irakasle askok kontuan izaten dute liburua heziketarako baliabide prozesuan. Etxe eta ikastetxe askotan daude haurrentzako liburuak, eta batez ere haurra txikia denean guraso eta bitartekarien konplizitate handia egoten da harreman hori modu naturalean bizitzeko. Egia da baita haur txikiek estimulu gehiegi dutela ere eta hor bitartekariok jarrera aktibista edo konprometitua behar dugu izan, helduok kontzientzia baldin badugu, norberak sinisten badu harremana sortzen da.

Gaztetxoek irakurriko dituzten liburuak helduek eginikoak dira. Uste duzu neurria ondo hartuta diogula irakurle talde exijente horri behar beste erakartzeko?

Irakurlea exijentea bihurtzeko esperimentatzea da onena, gazteek denetarik irakur dezakete, horregatik ez dut uste literaturaz ari bagara idazleak gazteentzat eurentzat propio sortu behar duenik.

Ondo hautatzea da gakoa eta batekin ez bada asmatzen, probatzen jarraitzea. Helduok nola aukeratzen ditugu? Ez dut uzte asko desberdintzen garenik, batzuk genero fantastikoa nahiago izango dute, beste batzuk errealismora joko dute baina ezin dugu saku berean sartu gaztea eta irakurterraza, erritmo azkarra, egungo gaia, mezu garbia, estilo arina…Zergatik ez eskaini poesia, zergatik ez album ilustratu bat?. Asmatu egin behar da, probatu eta saiatu.

Eta hona hemen, kikiltzen gaituen galdera: gazteek, irakurtzen al dute?

Espainiako Editoreen Gremioak eta Kultura Ministerioak liburuak erosteko eta irakurtzeko ohiturak aztertzeko argitaratu duten 2024ko txostenak dioenez, 14-24 urteko gazteek irakurtzen dute gehien Estatuan.

Niri datuak ez nau harritu baina ematen du ez gaudela oso ziur; agian, gure esperientzia herritar guztiei estrapolatzeko joera daukagu  -“helduok ez dugu asko irakurtzen beraz, gazteak gutxiago”- edo nola ikusten dugun bibliotekako gazteen irakurketaren saila ez dela asko mugitzen ba mesfidantza sentitzen dugu. Tristura sortzen didate uste horiek, beharbada erosoago gaude gazteei buruz dugun aurreiritzian: ez dutela irakurtzen, mugikorrarekiko mendekotasuna dutela, alferrak direla eta abar luze bat.

Txostenaren arduradunak adierazi zuenez, "ikasle batek edo emakume batek irakurtzen ez badu, batez ere denbora faltagatik da, ez irakurtzea gustatzen ez zaiolako". Urtasun Kultura ministroaren arabera, datu honek egoera orokor bat eta egiturazko arazo bat islatzen ditu: "Denbora gehiago behar dugu gehiago irakurtzeko". Seguraski, baieztapen horrek zerikusia du daramagun bizimoduarekin, lanordu gehiegirekin eta kontziliaziorik ezarekin.

Ez da interes falta, denbora da behar duguna.

Lan handia egiten ari da gazteen irakurketetan genero bereizketa egon ez dadin eta estereotipoak ezabatzen. Hala ere, gerora, inguruan ikusten denaren argitan, nik ez dakit zer pentsatu. Uste duzu auzi hori gaindiezina dela?

Literatura sortu zen garaiko ukitua ekartzen digu. Haur zein gazteentzako liburuak, eta klasikoak, baita helduen obrak ere sasoi bateko erreferentziak ekartzen dizkigu. Liburuak ez dira irla bat, ez dira neutroak. Teresa Colomer adituak zera azpimarratzen du, “haurrentzako liburuetan beti izaten da tentsio bat: mundua nolakoa den eta nolakoa izan beharko lukeen. Liburu onek ongi konpontzen dute auzi hau” .

Pentsa dezakegu ipuinek jokabidean eragin zuzena dutela baina ez dakit kontu hau zenbateraino egia den. Istorio krudelak badaude baina horiek irakurtzeagatik haurrak edo gazteak ez dira pertsona gaiztoagoak bihurtuko, ez dira psikologikoki nahastuko.

Niri kezkagarriagoa iruditzen zait telebistatik edo sare sozialetik jasotzen dugun diskurtso ideologikoa. Liburuak zentsuratu egiten ditugu haur eta gazteen mesedetan eta telebista ikusten uzten diegu? 

Emakumeak aspaldidanik egon dira presente euskal literaturan, nahiz eta berandu izan horren berri eta lan asko gure eskuetara berandu iritsi. Egun emakume idazle sorta ederra dugu. Zeri jotzen dio gehiago irakurlegoak, edo berdin zaie idazle emakumezkoa edo gizonezkoa izatea? Ba al duzue horren gaineko estatistikarik?

Ez dakit nik ba hain aspalditik dugun emakumeak presentzia euskal literaturan…bestalde, ados nago, egun, irakurleok emakume idazle aukera zabala eta aberatsa dugu. Horren gaineko estatistikarik ez dagoenez, pertzepzioaz ari naiz baina ausartuko nintzateke esatera euskal literaturan izen handien jarraitzaile askok ez diotela espreski generoari hainbeste erreparatzen, abizenari bai, ordea, edo liburuaren gaiari edo poesia edo narrazioa den adibidez. Beharbada, euskal irakurleak oro har kuriositatea agertzen du idazle berriak ezagutzeko. Gure erresonantzia kutxa ere handiagoa delako, hau da, idazle batek -helduentzako idazlea denean- liburu berria aurkezten duenean hainbat medioetan agertzen da: egunkarietan, telebistako programa bakarrean adibidez, eta, ondorioz,  entzule-irakurleak interesa agertzen du.

Orain, esaterako, Miren Amurizaren liburu berria irakurtzeko gogoa eta nahia dago, erosi genuenetik beti dago maileguan. Baina ez bereziki egilea emakumea delako,  esango nuke kuriositatea dela bultzada nagusia.

Hori bai, nire ofizioan ikusten dudana da emakumeek gehiago irakurtzen dutela, gehiago etortzen direla bibliotekara, eta zentzu horretan gure irakurketak berdin dira egile emakume edo gizonezkoarenak. Gizonek oraindik gutxiago irakurtzen dituzte emakumeak, hori egiaztatu zuen Mary Ann Sieghart kazetari ingelesak "Autoritate-arrakala" izeneko saiakeran: “Emakumeak gizonen liburuak irakurtzeko prestatuta daude, baina askoz gizon gutxiago daude emakumeen liburuak irakurtzeko prestatuta” behar bada inkontzienteki ezabatzen dute baina pena da ze azken urteetan emakume asko ari dira euren lanak argitaratzen, lan zinez interesgarriak eta gizon batzuen jarrera/jokamolde horren ondorioz, eferbeszentzia literario handi bat galtzen da.

Nire urtebetetzean lagun batek oparitu zidan zure lana, Atzamarra, bera nahiko hunkitua gelditu zelako irakurtzean. Nigan pentsatu zuen eta bete-betean asmatu zuen. Eta orain, hona hemen ni, zu elkarrizketatzen. Bizitzaren komeriak! Liburuen horrelako barne-istorioak gustatzen zaizkit, liburuek eragindako loturak, bidaiak...zer istorio berezi bizi izan duzu libururen batekin?

Mercé Rodoreda La plaza del diamante irakurri dut orain dela hilabete, hogeita ta gutxi urte nituenean irakurri nuen eta gogoan dut sekulako zirrara eragin zidala orduan, eta bigarren irakurketa batean eragin dit berriro. Txundigarria da liburua, argitasunagatik, idazkeragatik, edertasunagatik.

Lehen argitalpen oso pertsonala eta egiatia da Atzamarra. Argi zenuen istorio horrek izan behar zuela eta ez beste batek?

Bueno, argi-argi ez, “braust” atera zitzaidan kontakizuna.

Haurtzaroko pasadizoek erakartzen naute, haurtzaroaz hitz egitea ondo gogoratzen ez dugunaz hitz egitea da, eta hori oso literarioa dela uste dut.

Argi nuen bakar hizketa poetiko bat izango zela, haurrak nahi gabeko poetak baitira, eta ni ere jolas moduan nahi gabeko idazlearen papera hartu nuen. Galerara hurbildu nahi nuen haurren begiradatik.

Argi nuen amaieran isiltasuna eragingo zuen testua nahi nuela. Haur baten pentsamendu zalantzazkotik abiatu eta irakurleari pisua ematea gura nuen, irakurleari arrasto batzuk eman baina gertatutakoa larregi azaldu barik.

Pozik gelditu al zinen liburuari egindako harrerarekin?

Bai, askok aipatu zidaten irakurri zutela, herritar xume ugari, lagun handi asko etorri zaizkit zoriontzera. Oso une hunkigarriak bizi izan ditut. Liburu honek bihotza bete-betea utzi zidan.

Literatura hizkuntza, emozioa eta komunikazioa da. Liburu honen bidez, ikasi dut idazketa oraindik ez dakizun zerbait bilatzea dela.

Bataillek zioena: Literatura haurtzaro berreskuratua da.

Puta Gorda (31-34 orr.) ipuina bikaina iruditzen zait. Nondik edo zergatik sortu zen istorio hori?

Eskerrik asko, haurtzaroaz hitz egin dugu etapa kaltebera gisa, baina bat-batean nerabezaroaren harrapaketan ez da erraza etapa berri hori bizitzea ere. Urte askotan lan egin dut haur eta gazteekin eta Puta Gordan kontatzen dena bibliotekan ikusi nuen egoera baten isla da, bere esperientzia izan zen abiapuntua. Batzuetan, idaztea isilean entzutea bezala da.

Hasierako testuak sari bat jaso zuen 2017. urtean, nonbaiten argitaratu zen. Behinolako lagunek iaz zerbait ba ote nuen eskatuta testua berreskuratu, moldatu eta aldizkarian kaleratu zen.

Zein dira zure erreferenteak idazteko orduan?

Denetik irakurtzen dut, ezingo nuke bat edo bi aipatu, boladak izaten ditut, iaz Annie Ernaux tope egon nintzen, aurten Mary Oliver gehiago irakurtzeko gogoa dut, derrepentean Atxagaren liburu bat eskura etortzen zait edo Harkaitz Canoren azken poema liburua edo egunkariko artikulu egile batena…irakurketak etengabe gurutzatu egiten zaizkit.

Liburutegi batean badakizu, zer irakurri ez da faltatzen.

Liburuen artean lan egiteak, inspirazio iturritzat erabili duzu noizbait?

Jakina! Liburuak liburuetatik abiatuta idazten dira, nik oraingoz oharrak hartzen ditut soilik.  Idaztea norberaren buruarekin hitz egitea ere bada.

Nolakoa izaten da zure sorkuntza prozesua?

Ohar asko hartzen ditut, eskuz, batez ere irakurtzen ari naizenean, hitz batek erakartzen nauenean  edo irudi b  atek arreta eskatzen didanean. Askotan galtzen zaizkit ohar horiek, oso gutxitan jartzen naiz ordenagailu aurrean oharrak bildu eta dokumentu batean ordenatzeko. Ezin zaio kaos honi, beraz, sorkuntza prozesu serioa deitu.

Baduzu orain zer edo zer esku artean, lan berriren bat bidean?

Ez, pena dut baina orain, azken urte hauetan, lanari emanda bizi naiz. Ez litzaidake axola izango berriro idazteko denbora hartzea ideia asko ditudalako, baina gero ez dut aurkitzen horiek gauzatzeko unerik.

Norbaiten etxera bisitan joaten bazara, bere liburutegia ezagutzea garrantzitsua iruditzen zaizu? Batzuen iritziz etxean libururik ez duen jendea ez da fidatzekoa. horietakoa zara edo gehiegi aurresuposatzea da hori?

Normalean, nire lagun eta ezagunek liburuak maite dituzte. Segun ze liburu, denak ez du berdin balio. Aspaldi samar gehiago kuxkuxeatzen ditudanak liburu-dendetako apalak dira. Baina bitxikeria bezala, behin, lagun baten ahizparen etxean, atentzioa eman zidan apaletan Iban Zalduaren liburu guzti-guztiak zituela. Gerora, Ibani galdetu eta jakin nuen oso lagun onak zirela.

Bukatzeko, galdera baino, elkarrizketa hau baloratzea eskatu nahiko nizuke. Behin eskatu zidaten niri, eta solasaldi baterako amaiera ezin hobea iruditu zitzaidan.

Galdera interesgarriak egin zaizkit, bai, eskergarria da oso, bestalde, ni aukeratu izatea elkarrizketatzeko. Nirea da poza eta plazera. 

MILA ESKER ASUN!