Izendatzen ez dena ez da existitzen. Komunikazioaren teoriari jarraiki, zerbaiti izena jartzerakoan bilakatzen dugu kontzeptu, betetzen dugu erranahiz. Magiaz bezala, hizkuntzaren makilatxoarekin ikutu eta, ttak! Magoaren kapelutik agertzen den untxiaren gisan agertzen dira errealitateak gure aurrean, ikutu, ezagutu eta errekonozitu daitezkeen objektuetan bilakatuta. Makilatxoa nork, hark boterea, alta. Eta gure gizartearen historian jakina da patriarkatuaren aztiak emakumeok ikusezintasunaren maindirepean mantendu izan gaituela, kutxa beltzaren barrenean dagoen laguntzaile arretatsua nola, ezpata sabeletik noiz sartu zain. 

Baina trikimailu orori aurkitu dakioke bere zirrikitua, eta literaturaren historian badira izendatuak izateko nahikoa pazientzia, gogo edo denbora eduki ezean, ezizenaren —edo ez-izenaren— bidea hautatu izan dutenak. Performance ariketa fin batean bezala, iruzurrezko hitz batez mozorrotuta, aitzitik ikusezina zen gorputza jendaurrera agertu eta eszenatokiko elementuak kolokan jarri zituztenez ari naiz, magoaren makila bitan puskatu, kapelua bortizki zapaldu eta publikoaren harridura aurpegiei “Tatxaan!” adoretsu batekin erantzun zioten horietaz. 

Brönte ahizpak kasu. Egun txundigarria suertatu dakigukeen arren, Emilyk, Charlottek eta Annek gizonezko ezizenekin sinatu zituzten euren lehenengo lanak, tartean literatura unibertsaleko lan erranguratsuenetako batzuetan bilakatu diren Jane Eyre edota Gailur ekaiztsuak. Jakin baitzekiten, ongi jakin ere, emakume gisa ez zutela euren eleberriak argitaratzeko inolako aukerarik izango XIX. mendeko Inglaterra viktoriarrean. Zientzia fikzioaren lehenengo aurrekaritzat hartzen den Frankenstein edo Prometeo modernoa-ren lehenengo edizioa sinadurarik gabe agertu zen 1818an, halaber. Mary Shelleyk, alta, bere izena jartzea erabaki zuen eleberriaren bigarren edizioa plazaratu zenean eta, hara non, aunitzek haren senarrak idatzitako testua zela bota zuten —erran gabe doa gizonak zirela halako adorekeria musugorritu gabe plazaratu zutenak—. Badaude, izan ere, untxia muturren aurrean edukita ere ikusiko ez luketenak. 

Hamaika adibide aurkitu ditzakegu, tartean frantziar literatura erromantikoaren erakusgarri handienetako izan zen Aurore Dupin nobelagilearena (1804-1876), bere lanak Jorge Sand izenpean sinatzen zituena; edo, aro garaikidera etorrita, emakume izateagatik eleberri gutxiago salduko zituelaren ustez izena ezkutarazi zioten J.K. Rowlingen kasua.  Adibideak aurkitzen ez ditugunean topatzen dugun hutsuneak ere existentziaren dimentsiora igarotzea lortu ez zutenen zantzua eman diezaguke. 

Baina begiratu dezagun gurera. Izan dugu emakumeok izenik euskal literaturan? Amaia Alvarez Uliak Jakin aldizkariaren 145. zenbakian idatzitako artikulu batean argi dio: “Euskal literaturaren historian emakumezkoak ez dira existitu” (Olaziregi 2003, 203). Eta ez dira existitu sistemaren periferian egon direlako, emakume idazleen lanei buruzko ikerketa falta izugarria dagoelako eta historiagileek ez dituztelako emakumeak kontutan hartu. 

Sorne Unzueta eta Tene Mujika agertzen diren arte, XIX. mende bukaeran eta XX. hasieran, apenas dago emakumeen arrastorik, Bizenta Antonia Mogelen aparteko kasua ez bada. Unzuetak berak ezinezez sinatu izan zituen bere lanetako aunitz. Izenik gabeko argitalpenak ere badaude. Eman diezaiogun baimena gure buruari Virginia Woolfek Gela bat norberarena lanean iradokitzen duen bezala, “anonimo guztien atzean emakume bat dagoela” pentsatzeko. 

XX. mende betean ere egon zen bere izena ezkutatu zuenik. Kasu berezia da Teresa Eskoriatzarena, Félix de Haro izenaren atzean gorde zen kazetari eta idazle donostiarra. Rifeko (Maroko) gerran korrespontsal bezala jardun zuen La Libertad, Mundo Gráfico edo El Eco de Galicia bezalako hedabideentzat. 26 urterekin Ameriketako Estatu Batuetara joan zen eta, Euskal Herrira itzuli bazen ere, 1936an berriz ihes egin zuen Ameriketara. Espainiako irrati batean emititu zen lehenengo hitzaldi feministaren egiletzat hartzen da Eskoriatza. 

“Emakumeak behar ditu euskal literaturak”, dio Irati Jimenezek Begiak zabalduko zaizkizue saiakeran. “Zorionez, hemen gaude. Etorri gara. Akademiak eta kritikak ez gaituzte ikusten, eta ikusten dutena askotan ez zaie gustatzen, emakumeak onartzeko prest egon daitekeen sistema bat eta femeninotasuna gaitzesten duen sistema bat bi gauza desberdin direlako. Baina egon, bagaude. Eta ez gara fenomeno isolatu bat, katebegia baino”. Izendatzen ez dena ez da existitzen, dio komunikazioaren teoriak. Izendatu ditzagun, bada, izenik gabekoak eta ezizendunak, aldarrikatu ditzagun gure literaturaren izenak. Eta izendatu ere errealitateak, soilik hala bilakatuko ditugulako ikusgai. Has dadila magia.