Jessica Zuan poetaren sorlekua elurraren herrialdea da azarotik maiatzera arte, eta mendi goren eskualdea urtaro guztietan, nola ez. Bertako aintzirak, berriz, Alpeetako glaziarrek sortuak, udan azaleratzen dira, elurpean luzaro ikusezin egon ondoren. Urte osoan begiak betetzeko moduko ikuspegia da hangoa, eder-ederra beti.

Baina elurrak eta izotzak ez dute iluntasuna esan nahi, ez eta eguraldi goibela ere; aitzitik, Jessica Zuan poeta jaio zen ingurua argitsua eta eguzkitsua da. Edertasun berezi hori izan liteke Grisoniako idazleek poesia idazteko duten joera ulertzeko bide bat; ez bakarra, hala ere. Zeren eta, Jessicak bezala, bertako hizkuntzaz idaztea hautatzen duten idazleek hiztun gutxiko hizkuntza baten alde egiten dute. Beharbada, hizkuntzaren beraren gainbeherak ere baldintzatu du, —orain arte, behinik behin—, poesiaren nagusitasun hori.

Grisonia (Grischun) du izena Jessica Zuan sortu zen Suitza Hego-ekialdeko kantonamenduak. Hango hizkuntza erretoromanikoa da: zehazkiago, Rumantsch Grischun, Suitzako laugarren hizkuntza ofiziala dena, alegia. Laugarrena diogu —alemana, frantsesa eta italieraren aldean— rumantsch delako hiztun gutxien dituena eta, ondorioz, guztien artean ezezagunena.

Bada, erromatarrak eskualdera iritsi zirenean latinak aurrea hartu zion jatorrizko hizkuntzari. Erretoromanikoa latin arruntetik sortu zen geroago, gaurko beste hizkuntza erromanikoetan gertatu bezalaxe. "Reto-" aurrizkia erromatarrek Raetia probintziari emandako izenari zor zaio. Beraiek ere izendatu zuten Curia —egun Cuira, kantonamenduko hiri nagusia— Raetiako hiriburua. 

Ezer gutxi ezagutzen da bertako herriek erromatarrak heldu baino lehen egiten zuten erretiko hizkuntzaz. Antza denez, ez zen hizkuntza indoeuroparra. Gainera, erretikoa bakarrik ez, zenbait tokitan zelteraz ere egin omen zen. Erretikoaren substratoko zenbait hitzek gaur arte iraun dute. Ez dira asko: landareen eta animalien izen batzuk, lurraldearen edo paisajearen nolakotasunari dagozkionak, eta zenbait toki-izen.

 Merezi du, Jessica Zuanen lanaz hitz egin baino lehen, berak idazteko hautatu duen hizkuntzaz datu batzuk hona ekartzea, labur bada ere: nola heldu ote zen rumantsch, garai batean eskualdeko hizkuntza nagusia, gutxiengo baten hizkuntza izatera? Hain zuzen, aleman hizkuntza izan da rumantsch bazterreratu duena frankoek Erdi Aroan, —hots, bederatzigarren mendean— eskualdea bereganatu zutenetik. Alemanez egiten zuten agintari eta jauntxoen eraginaz gain, Mainz hiriari lotua zegoen gotzain-barruti bat hiriburuan ezartzeak ere hiztunak gutxitzen hastea ekarri zuen berekin.

XVI. mendean, berriz, ahaleginak egin ziren rumantschez literatur hizkuntza bat osatzeko, Erreformak sustatuak. XVIII. mendearen amaieran herritarrek Grisonian egiten ziren hizkuntza guztien eskubideen berdintasuna —erretoromanikoa, italiera, eta alemana— aldarrikatu zuten. Alabaina, hiru hizkuntzei eskubideak aitortuta ere, estatuak muzin egin zion eskubideen berdintasunari, eta aurrera eraman zuen germanizatzea. 1919 urte garrantzitsua izan zen Lia Rumantsch erakundea sortu zelako rumantsch hizkuntza eta kultura sustatzeko asmoaz. Azkenik, 1938an, erabateko gehiengoaz onartu zen erretoromanikoa ere nazio-hizkuntza izatea Suitzan.

Gaur, 60000 bat hiztun duen erretoromanikoak, Suitzako Grisonian egiten den rumantscheaz gain, Italiako friulera eta Dolomitetako ladinoa ere hartzen ditu barne. Baina adi: Jessica Zuanen sorterrian egiten den rumantscha ez da bat bakarra. Grisonian bost rumantsch edo idiom egiten dira: Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran, Puter eta Vallader. Ez dira dialektoak, bakoitzak izan baitu, eta badu, berezko literatura bat. Beraz, Grisoniako bostak izendatzeko, idiom hitza erabiltzen da han, dialektoak ez direla aditzera eman nahian.

Hizkuntza batuak, Rumantsch Grischun delakoak, ordea, ezin izan ditu bertako idiomak ordezkatu. Izan ere, bostak batzeko 1982ko egitasmoak porrot egin zuen: hiztunek ez dute-eta onartu. Hortaz, irakaskuntza, kantonamenduko bailara bakoitzeko idiomaz gauzatzen da. Tokian tokiko administrazioari dagokionez, berdin. Dena delarik ere, oso gutxitan ikusten da administrazioaren arloan edo, oro har, kalean, rumantschez idatzitako ezer.

Jessica Zuanen idioma Puter da, hots, Engiadina Sura goi-bailaran egiten den rumantscha. Hantxe da En ibaiaren sorburua, Danubioko adar nagusietariko bat. Gure idazlea La Punt herrixkan jaio zen, baina geroago, haurtzaroan, Segl herrira joan zen bizitzera. Jakina, nazioartean ezagunagoa da herriaren izena alemanez: Sils Maria.

Segl herri txikiaren edertasunak aspalditik erakarri ditu herrialde askotako idazleak, pentsalariak eta artistak. Han eman zituen Friedrich Nietzsche filosofoak uda batzuk Honela mintzo zen Zaratustra liburua idazten. Marc Chagallek margotu zuen herria geroago; Anne Marie Schwarzenbach idazleak ere biziki maite zuen Segl eta bertan hil zen, istripuz. Thomas Mannek, berriz, esan zuen "zoriontasun" hitza gutxitan ahotan hartzen bazuen ere, Seglen zoriontsu izaten zela. Ildo beretik, Hermann Hesse, Alberto Moravia, Marcel Proust, Albert Einstein eta abar... Seglen ibilitakoak dira. Baina aipatu izen handiek, hizkuntza eta testuinguru handiago eta ahaltsuago baten partaide izanik, xurgatu egin dituzte bertako idazleak eta sortzaileak.

Hizkuntzaren egoera hori gogoan hartuta, miresgarria da belaunaldi berriek beren hizkuntzari eutsi izana. Jessica Zuan horren adibide bikaina da.

Premi Grischun da Litteratura Saria jaso zenuen 2024an, Bündner Literaturpreis, alemanez, Premio Letterario Grigione, italieraz. Azalduko diguzu zertan den 1999tik urtero antolatzen den sariketa hori?
Sariketa horretan gure kantonamenduko hiru hizkuntzak —alemana, italiera eta rumantsch— aritzen dira lehian, eta, ezohikoa bada ere, literatur genero guztiek batera hartzen dute parte. Horrexegatik, harro nago saria jaso izanaz, ez baita erraza saria poesia arloan jasotzea, are gutxiago, rumantschez.

Aurten rumantschez idazten duen beste emakume baten eleberriak irabazi du saria. Oso berri pozgarria da rumantschez eleberri gutxi idazten delako. Eta emakume bat irabazlea izatea ere ez da ohikoa, gogoan hartuta gurea mendi aldeko oso gizarte patriarkala dela. Eskuarki, lehen baino askoz ere emakume gehiago ari dira lanean literaturaren arloan, bai idazten, bai argitaletxeetan, bai aurkezpen-ekitaldiak eta antzekoak antolatzen edo gure kultura-eta sustatzen. Gaur, emakumezkook bi heren baino gehiago gara zeregin horietan.

Nola izaten ari da rumantschezko literaturaren bilakaera, aurreko belaunaldietako idazleen aldean?
Alde handia dago. Esaterako, gaurko teknologiek erraztu egin dute gure idazleak kanpora irtetea. Aurreko garaietako idazle nagusiek ez dute aukerarik izan Suitzako beste eskualdeetara joateko eta ikusgai izateko, are gutxiago, nazioartean. Oraingook, ordea, mota askotako ekialdietara eta liburuen aurkezpenetara gonbidatzen gaituzte. Sarritan bidaiatzen dugu gurea ezagutzera ematen. Era berean, Suitzan gero eta kontzientzia handiagoa dago gure hizkuntzaz. Gaur nahi argi bat dago gu ere barne hartzeko, lehen ez bezala. Adibidez, duela gutxi arte rumantscha Suitzan antolatzen diren literatur sariketetatik kanpoan geratzen zen; orain, aldiz, gure literaturak ere har dezake parte.

Zein da rumantschez gehien idatzi den generoa?
Historian zehar, poesia izan da beti gehien sortu dena. Baliteke inguratzen gaituen naturagatik izatea, baina ahozkotasunak ere badu eragina poesiaren generoan. Agian, hizkuntza gutxiagotu izateari ere zor zaio poesiaren nagusitasuna. Testu laburrak idatzi ohi dira. Iraganean, esaterako, duela hamarkada batzuk, zenbait eleberri handi sortu ziren. Baina bestela, poesia eta prosa laburra izan dira nagusi, berariaz onduak aldizkarietan edo narrazio-bildumetan argitaratzeko, edota irratsaioetarako. Baditugu horrelakoak sustatzen dituzten irratsaio asko. Ezohikoena eleberri luzea da, zalantzarik gabe.

Zu olerkaria zara. Zertan da oraintxe olerkigintza belaunaldi berrien artean?
Azken bost urteotan beherakada txiki bat egon da poesian. Izan ere, beste generoetan berpizkunde itzela suertatzen ari da, hain zuzen, berrogei bat urte baino gutxiago dutenen artean. Antzerkigintza ia-ia hilda zegoen, eta orain berpiztu egin da. Berdin gertatu da musikaren arloan, abestietan...

Hizkuntzaz hizkuntza bizi izan zara txikitatik. Nolako ibilbidea egin duzu, nola eutsi diozu zureari?
Nik Puter izeneko gure eskualdeko rumantschez ikasi nuen dena, haurtzaindegitik hasita, Lehen Hezkuntza osoa egin arte. Aleman hizkuntza ikasgai bat zen, astean bi ordu baino ez. Baina ondoren, Lizeora joatea egokitu zitzaidanean, egoera alderantzizkoa izan zen, derrigorrez: ikasgai guztiak alemanez irakasten ziren, eta astean bi ordu baino ez genuen Puter edota Rumantsch Grischun hizkuntza estandarra lantzeko.

Niretzat misterioa da nola jakin nuen nik horren ondo alemana Lizeora joan nintzenean. Etxean amarekin ingelesa egiten nuen, eta aitarekin, berriz, rumantschez. Ez daukat oroimen zehatzik, eta ezin dut esan nola edo noiz izan nintzen gai nire lehen esaldiak alemanez osatzeko.

Nola hasi zinen, hala eta guztiz, rumantschez idazten? Eta literaturaz zaletzen? Zer irakurtzen zenuten herriko eskolan eta, geroago, Lizeoan?
Eskolan, aurretik programetan finkatutakoa besterik ez genuen irakurtzen: adin horretan irakurtzen diren poema-antologiak, testu laburrak, testu herrikoiak, gure hizkuntzazko urtekariak, klasikoak... Etxean, liburu batzuk bazeuden, baina gurasoak ez ziren poesia zaleak. Alde horretatik ez nuen gauza handirik izan eskumenean.

Poesiara hurbiltzea ez zen erraza izan. Etxean ezer ez, eta eskolan, gutxieneko zerbait. Lizeora joan nintzenean, berriz, idazten hasi nintzen irakasle batek horretara animatzen gintuelako. Alabaina, laster hasi nintzen nire hizkuntza galtzen. Alemana gailendu zen indartsuagoa zelako rumantsch baino, eta nik seguruago ikusten nuen nire burua alemanez idazten. Gero, hamazortzi urte nuela, Germanistika ikastera joan nintzen Ginebrako unibertsitatera. Hura frantsesez egiten den eskualde batean egonik, frantsesez idazten ahalegindu nintzen. Gainera, erabat maiteminduta nengoen frantses hizkuntzaz. Gaur, egia esan, ikasketei dagokienez behinik-behin, bestelako erabakiak hartuko nituen. Baina orduan, hizkuntzen artean bizi nintzenez, esan gabe zihoan Germanistika ikastea.

Bartzelonara joan zinen gero, eta bertan eman dituzu azken bi hamarkadak. Zergatik Catalunyara?
Onartu behar dut, eta aitortu, erabat arrazoi pertsonalengatik etorri nintzela hona. Laburbilduz, Suitzatik urrun joan nahi nuen eta itsasotik gertu egon. Hori izan zen nire lehen asmoa. Hamazortzi urte nuela uda bat eman nuen Bartzelonan, bakarrik, eta bertan poz-pozik ibili eta gero, oso gogorra egin zitzaidan Suitzara itzuli behar izatea. Handik hiru urtera Bartzelonara bizitzen joatea erabaki nuen. Inoiz ez naiz damutu. Baina hona etortzeko arrazoi nagusia ez zen hizkuntza izan, baizik eta nire biografia. Hizkuntza plus bat izan zen, ondoren etorri zitzaidana. Iritsi nintzenean ez nuen ongi ulertzen, ez katalanaren historia, ez Espainiarena. Ez nekien nora nindoan. Suitzan ez da hemengoaz hitz egiten. Ez dakigu ezer. Hunkigarria izan da, itzela, hemen zer gertatu den jakitea, zer gertatzen ari den. Eta oraindik dauka eragin handia nigan.

Nola hartu zenuen beti rumantschez idazteko erabakia?
Catalunyara bizitzera etorri nintzenean. Dena den, ez hasieratik. Gaizki dabiltzan mekanismoen adibide tipikoa naiz ni. Lehenengoz, gaztelera ikasi nuen, eta gero katalana. Katalanak erakutsi zidan zer esan nahi zuen nire identitateak. Ispilu bat izan zen niretzat. Horrela hasi nintzen ulertzen zer den katalana, zer den nire hizkuntza. Eta horri esker hasi nintzen nire hizkuntzaren barruan mugitzen, bai eta nire hizkuntzaren alde egiten. Bitxia bada ere, sorterritik urrun nengoela gertatu zen.

Orain, rumantschez idazten duzunean, adibidez, nolako aukerak egiten dituzu? Zurea bakarrik erabiltzen duzu, Puter, alegia?
Rumantschez bost idiom daudela esaten dugu guk. Bakoitzak ditu bere hiztegiak, bere gramatika, bere literatura, berezko hizkuntza-sistema oso bat. Vallader da nik hurbilen dudana. Eta urrunen, Cuirako Sursilvan kantonamenduko hiriburuan dagoen eskualdean egiten dena. Baditu ulertzen ez ditudan hitzak eta aditzak. Menorcan egiten den katalana bezalakoa da niretzat, beharbada.

Erabiltzen dituzu beste idiom horietako hitzak eta esapideak?
Ez, ez ditut inoiz nahita nahasten. Hori ia-ia inork ez du gurean egiten. Baliteke norbaitek hori egitea etxean gurasoengandik idiom bat baino gehiago ikasten hazi delako. Bestela ez. Ez dut nahi beste rumantsch bat nire hizkuntzara sar dadin. Nahi nuke dena Puter nirean esan ahal izatea. Puter da ahulenetariko bat. Batzuetan, behar dudan hitzen bat aurkitzen ez badut, hurbilen dudan idiom batetik hartzen dut hitza, ezinbestez. Orduan nire taktika izaten da lehendabizi ondokoan bilatzea, eta gero, besterik ezean, urrunagoko batean. Bestela, neologismo bat sortzea, edota hiztegietan ere ez dagoen hitz zahar bat berreskuratzea.

Badira eremu asko non hitzen eza sumatzen dudan. Gizarteak, munduak berak, teknologiak... denak egiten du azkarrago aurrera gure hizkuntzak baino, gutxi garelako eta aurrera jarraitzeko mekanismoak gutxi direlako. Esaterako, nire azken liburuan, zientziaren arloko hizkera erabili nahi izan nuen tximeletaz hitz egiteko, hau da, tximeleta bat gorde nahi denean nola prestatu eta hedatzen den. Arazo handi bat...! Ez nuen horretarako lexikorik. Hiztegi guztietan begiratzen hasi nintzen. Rumantschezko idiom guztiak barne hartzen dituen hiztegi bat dago, online, Dicziunari dal Rumauntsch Grischun izenekoa. Digitalizatzen ari dira eta oraindik "m" hizkian daude. Azkenean italierara jo behar izan nuen. Italieratik askotan har daiteke zerbait, edo frantsesetik, gazteleratik eta katalanetik.

Hala eta guztiz, hasieran arazo omen dena askatasun bilakatzen da gero, sormenaren askatasuna. Une batean lexikorik ez egoteak larritasuna sortzen du, beharbada, baina, era berean, une horretan dena dago egiteko. Eta hori jolasa ere bada, askatasuna, erronka, arazoa baino gehiago. Oso kontu ederra da geroago egunerokoan ere erabil daitezkeen hitzak bilatzea eta aurkitzea. Beraz, egoera horrek alde beldurgarri bat du, eta beste bat, oso polita.

Hemengo idazleek maiz errazkeriaz jokatzen dute horrelakoetan: hitza erderatik hartu eta kitto, burua hautsi gabe. Erderazkoa jende guztiak ulertzen du. Baina zuek ez duzue alemanetik ezer hartzen.
Hitz beste eginez, iruditzen zait hotsek-edo berebiziko garrantzia dutela zure poesian. Marina Tsvietáyevak errusieraz egiten zuena ekarri didate gogora.
Hitzen hotsekin jolastea erabat garrantzitsua da niretzat. Horretan ari naiz lanean, nahita, bai. Nire azken liburuan ikusi da bereziki. Nire ustez, hots batzuek gure hizkuntzaren edertasuna nabarmentzen dute. Ohartu naiz nire herritik kanpo jendaurrean nire poesiak ozenki irakurtzen ditudanean, ahoskerak ezustean harrapatzen dituela entzuleak. Alderdi hori egiten zaio deigarren edo harrigarrien rumantsch ezagutzen ez duenari, zeozer goxoa eta beroa baitu. Kantu bat da. Jakina, ikuspegi hori subjektiboa da. Eta ez da ahaztu behar, bereziki hizkuntza gutxiagotuetan, kasu eta ikuspegi anitz daudela. Nork bere iritzia du. Hotsen kontua hizkuntzaz dudan ikuspuntu bat baino ez da. Gainera, ahozkoa da hizkuntzarekin harremanetan egoteko nire bidea: aita, lagunak, irratia, beti urrundik. Irakurketa ere da garrantzitsua, jakina, baina ahozkoak eragin handia du.

Zaila izaten da hotsekiko jolasa beste hizkuntzetara eramatea.
Poesia itzultzea, berez, zaila da, eta hotsen kontu hori itzultzeari gehitzen zaion beste zailtasun bat da. Hala ere, zailtasun horrek interesgarriago egiten du bidea. Azken boladako bizipen batzuek erakutsi didate itzultzaileek nire beharra daukatela, esan nahi dut izaki bizidun bat naizen aldetik. Poztu egiten nau makina batera jotzea ez dela aski, eta itzultzaileek niregana jo behar izaten dutela. Baliteke beste hizkuntzetan hotsekiko jolasak ez izatea horren nabarmenak. Baina rumantschez hala da, nire ustez, eta prest nago zailtasun hori onartzeko. Itzulpenek, oro har, beste kulturetara, beste munduetara, beste hizkuntzetara sartzeko ateak irekitzen dizkigute. Itzulpenek bideak urratzen dituzte, eta bidean zerbait galduz gero, galera hori ez da, halabeharrez, niri tristura sortzen didan zerbait. Aitzitik, ekarpentzat jotzen dut. Badira beste hizkuntza batera eraman ezin diren hainbat gauza, eta kitto. Argitalpenak elebidunak direnean, aldiz, ongi ikusten da hor aliterazioa eta musikarekin zerikusia duen zerbait dagoela. Edonola ere, itzulpenen alderdi horiek ez daude erabat gure esku. Itzulpenek beren bidea egin behar dute.

Suitzan nola jokatu ohi dalau hizkuntzen arteko itzulpenak egiteko orduan?
Adibide bat jartzearren, Suitzan urtero antolatzen diren literatur lehiaketetako lan saridunak rumantschera ez,  baina bai Suitzako beste hizkuntzetara itzuli ohi dira duela gutxi arte. Hau aldatzen ari da. Izan ere, gaur ikusgarriagoak gara, eta beste eskualdeetakoek jakin-min handiagoa dute gutaz.

Baina nahiko gai korapilatsua da. Adibidez, rumantschetik Suitzako beste hizkuntza batera zerbait itzultzekotan, joera izaten da alemanera itzultzea, alemana baita hizkuntza kantonamenduko nagusia. Hala izan da gure historian. Denetan, kulturan ere bai, eta areago literaturan. Handiagoa da gure interesa alemanez egiten dutenekiko, haiena gurekiko baino. Literaturan, hain zuzen, lorpen handia da beste hizkuntza batera itzulia izatea. Izan ere, rumantschez argitaratzen den guztia ez da itzultzen, inola ere. Azken batez, itzulpenek alde onak dauzkate. Eta hori ez da lortzen erraza, batez ere, argitaletxe onenen aldetik. Beste hizkuntzetatik rumantschera ere oso gutxi itzultzen da. Ez dago argitaletxerik alemanetik rumantschera egindako itzulpenak kaleratzen dituenik. Batik bat, arrazoi ekonomikoengatik. Zerbait itzultzekotan, ez litzateke Puterera izango, baizik eta Vallader edo Sursilvanera, idiom horiek indartsuagoak direlako.

Bestalde, gero eta itzulpen gehiago sortzen ari dira italiera eta frantsesaren artean. Hori izan da azken urteotako joera. Itzulpengintzako ikasketak Zurich, Friburgo eta Ginebrako unibertsitateetan egiten dira. Han rumantsch ere irakasten da. Gure hizkuntzarako, Zurich da garrantzitsuena.

Zure burua itzultzen duzu beste hizkuntza batean argitaratzeko aukera duzunean?
Nire lehen liburua frantsesera egindako itzulpenarekin batera argitaratu zen. Denise Mützenberg Samizdat argitaletxe ohiaren arduradunarekin egin nuen, elkarlanean. Elkarlan hura berez sortu zen, eta oso ondo joan zen. Bestela, inoiz ez dut nire burua itzultzen. Egia esan, noizbait aspertu egin nintzen nork bere burua itzultzearen gaiaz. Zeren eta asko hitz egiten baita gero itzulpenaz, eta gutxi jatorrizko lanaren edukiaz.

Gure idazleak beti izan dira zeharo kritikoak rumantschetik alemanera egindako itzulpenei buruz. Jakina, denak dira elebidunak, eta sekula ez dira emaitzekin pozik egoten, ezer ez da nahikoa. Nork bere liburuak itzultzea gogorra da, saltsa handian sartzea da. Nik ez dut hori egin nahi. Itzulpenek badute alderdi on hau: zure testua askatzera behartzen zaituzte, zure testutik urrutiratzen zaituzte. Itzulpena ispilu bat da, egileari jatorrizko testuaren zenbait kontu berbidaltzen dizkiona. Esan nahi dut ispiluak galdera egiten dizula ea zure testuan dena ondo dagoen, ea zerbait hobetzerik dagoen.

Nire ustez, itzulpen onenak lortzen dira helburu-hizkuntza itzultzailearen ama-hizkuntza denean. Itzultzaile horiek beren kultura eta hizkuntzara eramaten zaituzte. Nork bere burua itzultzea, aldiz, muga asko ditu. Katalanarekin egiaztatu ahal izan dut. Ni gai naiz nire burua katalanera itzultzeko, baina katalanek beraiek egiten dutena hobea da, besterik gabe. Egiatan eramaten dute nire testua beren kulturara, eta ni ez naiz hori lortzeko gai. Gainera, idazleok bakardadean idazten dugu beti, eta itzulpenek ateratzeko eta lagunak egiteko aukera ematen digute. Batzuek asko lagundu didate itzulpenen bidez literaturaren hortzmuga zabaltzen... beraiek ere idazleak direlako. Horixe da nik gehien maite dudana. Oso atsegina zait jakitea nik idatzitako testuetan pertsona horien zati bat ere badagoela.

Nork bere burua itzultzea tentagarria da, hala eta guztiz. Lehen begiradan baliteke errazagoa ematea, azkarragoa, eta oztopo gutxiagokoa. Zenbait kasutan, behinik-behin. Itxurazko erraztasun hori tentazio bilakatzearen arriskua dago. Nik ez dut, inola ere, tentazioari men egin nahi. Puter nire hizkuntzan idatzi nahi dut, nire hizkuntza hobetu, berraurkitu, berriz ere nire egin. Ez dut beste hizkuntzen interferentziarik nahi.

Zertan dira zure baitan, urte asko kanpoan egin ondoren, herrimina edo hizkuntzamina?
Aspalditik Bartzelonan bizi naizenez, nire hizkuntza entzutearen beharra sumatzen dut. Gehiagotan entzun nahi nuke, baita edukien aldetik ere. Edukiak ere nahiko mugatuak ditut. Badut aukera irratia eta telebista ikusteko, eta hori asko da, baina eduki horiek ez dira beti nik egunerokoan nahi ditudanak. Edo ez dira jakin eta ikasi nahi ditudanak. Edo ez dut eskura egunerokoan irakurri nahi nukeena. Beraz, nire hizkuntzara hurbiltzeko arazoa dut. Ez dut nahi nukeen beste hitz egiten jendearekin. Lagunekin eta senideekin, bai, baina batzuetan iruditzen zait ez dudala aurrera egiten, hainbat hitz ez dakidala, edo hitzak katalanez eta gazteleraz heltzen zaizkidala. Esaterako, lehengoan, penintsulan itzalaldia egon zenean, nire buruari galdetu nion nola esaten den "itzalaldia" rumantschez. Eskerrak badudala nori galdetu. Dumenic Andry eta Jachen Andry anaiak, poetak biak, beti egoten dira niri laguntzeko prest. Asko eskertzen diet laguntza. "Ba al dago hau esateko hitzik?" "Nola esaten da ez dakit zer?" Oso polita da haiei galdetu ahal izatea.

Bestalde, gure bi alaba txikiekin rumantschez egiten dudanez, rumantschez ez dakigun hitz baten beharra dugunean, hirurok abiatzen gara hitzen bila. Hitz berriak asmatzen ditugu katalan-rumantschezko gure jolasetan. Bide pozgarri bat da sormena sustatzeko eta gure hizkuntzari atxikitzeko. Hizkuntzari bizia ematen diogu proposamenak eginez, hitzak berreskuratuz edota sortuz.

Grisoniara itzulita, asko irakurtzen dute rumantsch hiztunek beren hizkuntzan?
Hitz egiten dakien jende askok ez du bat ere irakurtzen. Baina hori ere eskualdeen arabera izaten da edo, baita ere, norberaren biografiaren arabera. Askok nolabait finkatutzat jotzen diren rumantschezko idazlanak ezagutzen dituzte. Ez da erraza poesia irakurtzen duten irakurleak aurkitzea. Jendeak alemanazko literaturaz elikatzen du bere burua gehienbat. Hiztun askorentzat kulturaren ezagutza eskolan edo etxean jasotakoa da, besterik ez. Rumantsch eguneroko hizkuntza badute ere, ez dute hizkuntzaren ezagutza sakona. Lexikoa desagertuz doa. Nabarmena da oinarrizko hitzen eza. Horrek munduan hedatzen ari den teknologiarekin ere zerikusia dauka.

Irakurtzekotan, beste idiometan ere irakurtzen dute rumantsch hiztunek?
Gutxi daude prest hori egiteko. Puter dakitenek agian Valladerez irakurriko dute, baina Sursilvanez, adibidez, ez dut uste.

Gure belaunaldikoak beste hizkuntza neolatinoekin hitzarmen berriak egiten dabiltza. Guretzat badu zentzua Tesinoko eta Romandiako hiztunekin harremanetan egoteak. Hori da orain gertatzen ari dena. Haienganako hurbilketak hobera egin du. Bilakaera polita da.

Dena den, zorte handia dugu gaur rumantschez idazten dugunok. Suitza herrialde aberatsa da, herrialde pribilejiatua. Guk ez dugu ez bortxarik ez mehatxu fisikorik jasaten gure hizkuntzan idazteagatik. Eta gobernua asko egiten ari da gure alde une honetan. Orain egoera pribilejiatua dugu maite gaituztelako, lehen baino askoz ere jakin-min handiagoa dutelako gutaz.

BIBLIOGRAFIA:

Zuan, Jessica:

L’orizi / La tempête. (Ekaitza) Samizdat argitaletxea, 2017.

Stremblidas e s-chima. (Dardara eta aparra) Chasa Editura argitaletxea, 2019.

Launa da pavagls. Chasa Editura argitaletxea, 2023.

Online hiztegia: Dicziunari dal Rumauntsch Grischun. https://drg.ch

Argazkilaria:  Nicolas Chevallier