Halako arnasa oteizarra du Xabier Soubelet Xubiltz pertsona polifazetikoaren saiakera-narrazio liburu honek. Oteiza bere intuizioak, imajinazioak eta gogoak euskal izpirituaren erro historiaurrekoen bila jarri zuen, eta berdintsu dihardu Xubiltzek liburu honetan, euskararen, eta are mintzamenaren, jatorriari eta eraikuntzari buruzko hipotesi fantasiatsu bat asmatzen. Saiakera «ez da batere zientifikoa, nahiz eta fonetikan, fonologian eta antropologian elementu batzuk zurkaiztu», idazlearen beraren hitzetan. Hala, artista baten irudimen beroak eramanik, askotan elkarrekin bateraezinak diren hizkuntzalari, etnologo, folklorezale, euskararen apologistak-eta koktelera batean sartu, astindu eta apetazko zaporeko edabe berri bat asmatu du.

Bi narrazio du liburuak, egilearen hipotesia kontakizun bihurturik: Izotzetik izanera izenburukoa, liburuari titulua eman diona, eta Alizerria, Lewis Carrollen pertsonaiaren eta mintzoei buruzko haren gogoeten oroitzapenak burura ekarri dizkidan titulua duena. Bietan, gramatika unibertsal halako baten eredu natural gisa sortu izan balitz bezala ikusten du euskara, bi aro historikotan. Lehen aroa, azken glaziazioaren amaieran hasia, gizatalde batek Paleolitoko izotzetik bertze bizimodu epelago eta eskaera komunikatibo berrietako batera igaro behar izan zuenetik gaur arte; bigarren aroa, fikziozko gero batekoa, planetaren berokuntzak eta gizakion ahalmen suntsitzaileak ekarriko duen bertze kataklismo klimatologikoaren osteko balizko gero batekoa. Bietan, errotiko klima-aldakuntza banak ekarriko luke mintzamena hizkuntzetan gauzatzeko beharra. Protoeuskara bat, Würm glaziazioaren amaieratik aitzina gure euskara bilakatu dena; eta balizko etorkizuneko euskara berri bat, gainera omen datorkigun katastrofe klimatikoaren ondoren birsortuko dena.

Bi narrazio desberdin, bertzelako pertsonaia eta arkitektura narratiboetakoak, baina estu-estu loturik elkarrekin: lehen pertsonan mintzatzen den protagonista narratzaile berbera dugu bietan, eta bietan ekiten dio egitura berbera, euskararena alegia, duen hizkuntza baten sorrera eta egituratze gramatikalari. Konplexuagoa eta aberatsagoa da, ene ustez, lehen narrazioa, hiru planotan garatzen duena: historiaurrekoa, bere hipotesiak azaltzen dituen irakaslearena, eta tabernetan-eta elukubrazio jolastiak egiten dituen lagun talde parrandazalearena. Hirugarren planoko lagun talde hau idazlearen errealitateko konpainia nobleak, irakurle frankori ezagunak izanen zaizkion izenak mozorrotu gabe, eta hainbat hizkuntzalarik, etnologok, antropologok, artistak-eta, zenduak gehienak, oraindik bizirik bertze batzuk, osatzen dute. Saiakera fantasiatsua den aldetik, badu astun eta aspergarri bihurtzeko arriskua, baina egitura narratibo horrek airoso saihesten du amildegia. Bigarren eleberria linealagoa da, plano bakarrekoa, baita erromantikoagoa ere, baina, ene ustez, gutxiago landua narrazio gisa, presaka garatu nahian ibili izan balitz bezala.

Idazleak irakurleari proposatu dion jolas poetikoaren barnean, iradokitzaileak dira gehienetan hala hitzen sorrera eta etorrerari buruzko asmazioak nola adizkien sorkuntza. Bertzalde, narratzailearen hizkerak, irakurlearentzat ezezagunak diren adizki trinkoez josirik (maiz, adizki arkaiko eta galduak, baina oin-oharretan zer diren azalduak), asmaturiko hizkuntza baten aurrean gaudelako sentsazio eta giro halako bat sortzen du.

Jostailu bitxia Xubiltzena, beren neuronak eta irudimena hegan jartzeko nahiari eutsi nahi dioten irakurleentzat.

Xabier Soubelet Xubiltz margolariak (Ziburu, 1953) bere lehen narrazio liburua kaleratu berri du: Oroitzirriak, Baztaneko lapurtar baten leihotik (Maiatz). Idazleak berak asmatu izenburu horrek adierazten duen bezala, oroitzapena eta irria nahasten duen liburua da, «lekukotasun bat».

41 kronikaren bitartez, 1967 urtean hasi eta 2000n bururatzen diren garai ezberdinetako mundu bat marrazten du: «Istorioak enetako idazten hasi nintzen hasieran, gogoa nuelako. Baina kronikak gehitzen ari zirela, azkenean, denak elkartu eta argitaratzea pentsatu dut».

Irria baldin bada nagusitzen, gertakari serioei ere euren lekua ematen die idazleak. «Sentimenduei lotuak dira». Hor dago Telesforo Monzoni buruzkoa, adibidez. Familiako laguna zuen Monzon. 1967an Baionako katedralean egin zen gose greba du kontatzen kronika horretan. Beilh kontsulatuaren bahiketa, Baionako eskola pribatuetako barnetegiko garaiak, Amaia elkarte kulturala, Itziarren semea kantua baita Donibane Lohizuneko Begiraleak elkartearen bidaiak, elkarte horren lehendakaria baita; hara zer aurki daitekeen liburu horretan, besteak beste. Baztanek ere bere lekua dauka. Ama hangoa izaki, ttipitatik handik ibili da. Han dauka margo tailerra gaur egun.

Gertakari eta anekdoten arteketatik, apezen hezkuntza eta boterearen aurkako kritikak irakur daitezke baita, oro har, jendearen amodio faltarenak. Liburua bera «maitasun beharrari» eskaini dio.

OLERKIEN HARITIK. Liburu honetaz aparte, jadanik olerki andana bat kaleratua du Maiatz aldizkarian zein Hatsaren poesiaren argitalpenetan. Orain, gainera, eleberri baten prestatzen ari da heldu den urteko prest izanen dena normalki. Izotzetik izanera deituko duen nobela horretan euskararen jatorriaz hitz egiten du. Ikuspegi artistikotik abiatu teoria bat asmatu du, zientziatik at doana.

Erotzat naun, nik aldiz errotzat
Lur galduaren errotik erotu hiretzat.
Errotik natorkin
erro gabeko etorkin
erotu nahi hirekin.
Hego haize, ero haize, uztargin
Agur urdin! Agur uhin!
Kaixo herrimin eta bihozmin
Nere erroari eskumin.