Arkitektoa / Txema Garcia-Viana / Euskaltzaindia / BBK, 2007

Ertarora misteriozko bidaia Lorea Amilibia / Deia, 2007-10-23

Misterioa du ardatz Txema Garcia-Vianak, Kartxik idatzitako Arkitektoa izenburu duen eleberriak. Erdi Aroa garai aproposa da horretarako, egileak frogatzen duenez. Eliza baten eraikuntzan sortzen da misterioa, eta beronen ikerketa da istorioaren gai nagusia. Ikerketak aurrera egin ahala, orduko gizartearen gorrotoak eta haustura latzak agerian uzten dituen kontakizuna da 2006ko Txomin Agirre saria jasotakoa. Hala ere, fikzioa gailentzen zaio kontestu historikoari, batzuetan bestela dirudien arren. Izurriteak, matxinadak, heriotza… kutsu poliziakoa hartuko du orduan kontakizunak.

Horrekin batera, kontakizunerako aukeratutako Erdi Aroko momentu historikoa ere ez da nolanahikoa, zalantza askoko garai ezegonkorra da, hain zuzen, Gipuzkoak Gaztelarekin bat egin zuenekoa aukeratu baitu egileak, Txema Garcia-Viana donostiarrak. Izan ere, ordukoa da Gipuzkoa Nafarroaren mendeko izatetik Gaztelakoa izatera pasatu zen garaia. Gainera, Donostia aldean lekutu du egileak sinesgarritasunik galtzen ez duen istorioa, bere jatorriari men eginez.

Kontakizunean zehar, bestalde, ematen diren garai hartako datu asko dira egiazkoak, besteak beste, erregeak, beraien arteko tirabirak, elizak, monastegiak edota gaskoien presentzia ia absolutua garai hartako Donostian. Hala ere, egin zezakeen eleberri historikotik aldentzen da nahita, horra egilearen erronka.

Gonzalo de Montilla, eliza eraikitzeko ardura duen burgostar arkitektoa da pertsonaia nagusia, baita narratzailea ere. Halabeharrez, bere burua giro gatazkatsu batean murgilduta ikusten duen pertsonaia da arkitektoa. Bertako jendeaz eta ohiturez bere ikuspegiak ematen dituen narratzaile-pertsonaia da, are sinesgarriago eginez kontakizuna. Horretarako, oztopoak oztopo, arkitektoak eliza eraikitzea izango du helburu nagusia, garai hartan Donostian bizi zen enfrentamendu giroa gainditu beharreko traba suertatuko zaio.

Nekerik gabe doan irakurketa suertatu zaigu, hala gertatu zaigu guri bederen, Erdi Aroan kokatua egon arren istorioarekin bat datorren hizkera aukeratu baitu egileak. Hizkuntza aberatsa darabilen arren, inondik erè ulergarritasunean estropezurik eragiten ez duen idazkera du liburuak. Antzinako kutsua sumatzen zaio, hori bai, horretan egilearen eragina, zenbaitetan gaur egun hain arruntak ez diren hitzak erabiltzen dituenez.

Baina ezinbestean, istorioaren hari narratiboak du garrantzia, idazkera bigarren maila batean gelditzen delarik. Mezuak erraztasunez ematen ditu, sintaxia korapilatsuetatik ihesi… irakurleak sumatuko du horretarako ahalegina. Horixe Txema Garcia-Vianaren meritua.

Erdi Arora jauzi egiteko gonbitea da Arkitektoa, atzera bidaia. Bertako jendeak kontatutako pasadizoetara salto egiteko aukera. Gaurkotasunetik ihes egiteko parada da, deskribapen eta hainbat elkarrizketetan gertatu zaigunez… gaskoi eta euskaldunen arteko liskarrak zirela eta, esate baterako, portuko merkatari eta arrantzaleen artekoak, hain zuzen. Eta uste ez dugun bezala, orduko gizartean dena ez zen gaitza, beste askorik ere bazen… Arkitektoak horixe frogatzen duenez, Kartxiren laguntzaz.

Euskaltzaindia-BBKren Txomin Agirre saria jaso duzu Arkitektoa eleberriari esker. Nobela beltza eta historikoa jorratzen dituzu zure azken lan honetan.

Azken eleberrietan bezala, misteriozko narrazio bat idatzi dut. Ez dut uste, hala ere, historikoa denik, misterio eta, zergatik ez, abenturazko eleberria baizik. Nire iritziz, nobela historiko batek beste ezaugarri batzuk ditu, eta ez da nahikoa eleberria antzinako garai batean kokatua izatea 'historikoa' deitura ezarri ahal izateko. Eduki aldetik, berriz, Donostian eta eliza baten eraikuntza ardatza hartuta, iragaiten dira gertakizunak oro, besteak beste, gaskoien eta euskaldunen arteko tira-birak, Gipuzkoa Gaztelako erresumara bildu izanaren mesfidantzak Nafarroan, eta Donostia herri bezala garatzeko eragozpenak.

Zergatik aukeratu duzu epe historiko hau hain zuzen ere? Gaskoein eta euskaldunen arteko tirabirak tarteko, XIII. mendeko Donostian girotutako narrazioa.

XIII. mendea oso garrantzitsua izan zen Gipuzkoan. Orduan hartutako zenbait erabakik, eragin zuzena izango dute, gerora, gaurko egunetara arte. Bestalde, hura oso garai erakargarria da, non abentura eta misterioa ederki egokitzen diren; izan ere, erdi aroa, garai iluna izaki, oso garai aproposa da, zalantzarik gabe, misteriorako.

Bilboko kaleetan kokatutako nobela beltza jorratua zenuen, halaber, zure aurreko Sei lore nobelan. Testuinguru desberdinetan girotutako 'nobela beltzak' izaki, aukeratutako prosak ere guztiz ezberdinak dira.

Prosa desberdinak dira guztiz, noski. Oso garrantzitsua da nobela bakoitzak eskatzen duen hizkuntz trataera paratzea, sinesgarri egite aldera. Gaur egun girotutako eleberri batean ezin dira erabili erdi aroko narrazio bati dagozkion hitz 'anpuloso' eta esaldi perifrastikoak, kasu. Hori begi-bistakoa da. Kontua, ordea, ez da erraza, arriskua baitago kontakizuna gehiegi astuntzeko edo, aitzitik, arinegi egiteko. Oreka, hortaz, ezinbestekoa da kontakizunaren kaltean izan ez dadin.

Idatzitako azkenengoak eleberriak izan arren poesiarekin ekin zenion literatur ibilbideari.

Poesia liburu bakarra dut, lehengoa, harrez gero ez dut gehiago poesiarik idatzi. Zergatik? Prosan eta, batez ere, eleberrian sentitzen naizelako erosoen. Nire ideiak adierazteko eleberriak behar dudan espazioa eskaintzen dit; gainera, poesian adieraz nitzakeen sentimenduak prosan bertan tartekatzeko aukera izaten dut. Agian, denboraren poderioz, gehiago trebatu naiz beste generoetan, eta orain, poesia, urrun samar ikusten dut.

Haur eta gazte literatura ere jorratu dituzu. Zer moduz moldatzen zara generoen arteko jauzietan?

Abentura gustuko dudan aldetik, hurbildu nintzen gazte literaturara; abentura ezinbestez loturik baitago gazte literaturarekin. Azken aldian, aldiz, helduentzat idazten dut batik bat. Ipuinak, narrazio ertain eta luzeak, genero beltza, erotikoa, abentura, misterioa.... Bai, gustatzen zait aldatzea, bestela aspergarriegia izango litzateke.

Sari ugari irabazitakoa zara baina zure obrak ez du lortu nahiko oihartzun mediatikorik.

Tira, beharbada nire obra ez dut 'saltzen' ikasi, edo ez dut interes handirik izan horretarako. Nik idazten dut beharra sentitzen dudalako, baina, aldi berean, jendearentzat idazten dut, ez giltzapean gordetzeko. Gustatuko litzaidake, jakina, nire obrak oihartzun handiagoa izatea, baina ez da gehiegi kezkatzen nauen kontua. Nik isilean lan egitea maite dut, zarata handirik gabe, nire burua plazara agertzea gorroto dut. Neurri batean neure errua ere bada.

"Lanbidez garraiolaria da" irakurri genezake zure biografian. Nola uztartzen dituzu lanbidea eta idaztea?

Zenbaiti oso xelebrea iruditzen zaie, nonbait, idazle eta garraiolaria izatea. Nik hogei urte eman ditut garraio lanetan eta, nire ustez, beste edozein lan bezalakoxea da. Alde txar bakarra du nire ogibideak: aisiarako denbora falta, eta, horrenbestez, idazteko eta irakurtzeko behar adina astirik ez izatea. Hala ere, nik egunero idazten eta irakurtzen dut, gauez, loari denbora kenduz. Gorputza ohitu egiten da, nik bost bat ordu lo eginda aski izaten dut. Denbora gehiago izango banu gehiago edo hobekiago idatziko nuke? Batek daki! Dagoenarekin konformatu eta moldatu egin beharra dago.

EIEren bazkide izanda, zer eskatzen diozu Elkarteari?

Elkartearen ingurukoak jarraitzen baditut ere, ez dut aktiboki parte hartzen; hortaz, ez dakit nik ezer eskatzeko moduan ote nagoen. Nire irudipena da, hala ere, denborarekin hobetuz doala elkartea alor gehienetan, eta bere zerbitzua kalitatezkoa dela, zinez. Agian, eta eskatzen hasita, idazle berriak promozionatzea, kritika sustatzea, idazleon arteko elkarlana bultzatzea...

Txomin Agirre saria irabazi ostean, zer duzu eskuartean?

Dagoeneko beste eleberri bat bukatua dut, eta narrazio bat borobiltzen ari naiz. Sarritan lan bat baino gehiago edukitzen ditut eskuartean, eta salto egiten dut batetik bestera. Gogoa eta egitasmoak erruz ditut, denbora falta, ordea. Ezertarako presarik ez dut hala ere; pixkanaka baina aterako dira emaitzak, horretaz inongo zalantzarik ez dut.

Haize kirri batek altzifreen adaburuak leunkiro makurrarazten zituen hilobien gainean. Harrigarria bazen ere, amonaren hiletetan baino jende gehiago inguratua zen kanposantura. Haietako asko aurpegiz baino ezagutzen ez nituenak; eta baita, bakarren batzuk bederen, behin ere ikusi gabeak. Ainarak, emazteak, nire eskua irmoki estutu, eta Maddi beregana erakarri zuen. Ederki asko zekien andreak aitonaren itzala zenbaterainokoa zen niregan, eta zinez eskertzen nizkion estualdietan familia baturik egoteko egiten zituen ahaleginak.

Apaizaren lehengo hitzekin bat, hain gazteak ez ziren lagun batzuek errepublikako bandera eta faxismoaren kontrako pankarta luzexka bat zabaldu zituzten; ukabila gora eta aurpegia (amorruz?) tinkaturik zeukaten. Apaiza, nonbait, agerraldiak ezustean harrapatu, eta tinko begiratu zidan, aurretiaz gaztigatu ez nuelako kargu hartuz bezala. Nik bizkarrari eragin eta, keinu batez, jarraitzeko eskatu nion. Otoitzeko lehengo hitzak birjaulki zituen, purrustaka iduri oraingoan.

Bat-batean, haize ufada bortitz batek lurreko orbela aireratu zuen; jendeari, bere nola edo hala babestu beharrez, lehengo erabateko zurruntasuna eta abadeari hatzetatik otoitz orria galaraziz. Nire gogoan ere pentsamenduak harat eta honat zebiltzan, behiala neure izaeraren zutabe tinkotzat nituen barne-barneko usteen kontra oldarka, nire baitako oreka janez, higatuz, arimaren azpilduretan har asegaitz bat atxikirik baneuka bezalaxe.

Amona dakardan gogora.

Nire aitona omen den gizon horren ondoan datzan (berak hala nahi eta) emakume miresgarri hori, istorio sinestezin honen hasiera eta ardatza dugu. Berak eman zidan, estreinakoz, aitonaren berri, eta kontatzen zidan bakoitzean, haren irudia alde oroz - milaka ispilutan gatibu balego bezala-, oinazeak erditutako malkoetan ager ohi zitzaidan, gero, banan-banan, zimurtutako masailetatik behera lerratuz, konturatu orduko guztiz desagertzen ziren arte.

Hortaz, amonak ezagutarazi zidan ontasun eta eskuzabaltasuna, besterik ez zerion gizon eredugarri hura. Txikitan heroia izan nuen aitona. Pentsatzen dut haurtzaroan denok - edo gehientsuak behinik behin - heroi baten premia izaten dugula. Besterik ez bada nola jokatu behar genezakeen jakiteko, nahiz eta, anitzetan, gure koldarkeriak edo baldarkeria nahikoa arrazoi izatea errealitatearen gorrira itzularazteko. Aitona gudaria izan zen, ondoren, Euskal Herria erori zenean, miliziano ibili zen Katalunian eta, azkenik, Frantzian, nazien kontra, faxismoari bulartsuki egin zion aurre. Eskuarki, hitzok aski ziren ikaskideak inbidiak jota uzteko. Azken finean, nork ez zuen desiratuko horrelako aiton bat izatea! Azalpenetan, berariaz, nik ondo ikasita izan arren, artean ere eskolakideek ongi ulertzen ez zituzten hitzak sartzen nituen, hala nola, makia, edo Santoñako saldukeria. Horrek, istorioari sinesgarritasuna emateaz gain, nire buruari nola edo halako jakinduri kutsua eransten zion. Beren latzean, garai zoriontsuak izan ziren haiek inondik ere!

Kontua da amona, amon kuttun laztana, ia inork ezagutzen ez duen gizon baten ondoan datzala orain. Ez dago esan beharrik, ia hori amonari berari dagokiola; baina, hori ere oso zalantzazkoa dela egiaztatu ahal izango duzue aurki.

Hariaren muturrari hel diezaiodan! Gutun bat iritsi zitzaidan xelebre askoa. Azalarengatik ohikoa ez zela antzeman nion, zinez, itxura hutsarengatik, zigiluari erreparatu baino lehenago ere. Igorlea zein zen irakurritakoan, dardarizo batean alkandorako poltsikoan sartu nuen. Arratsalde osoa eman nuen Donostiako taberna-zulo batean sarturik, zurrutari zurruta, nire umezaroaren funtsa eta izana, krema koloreko gutun-azal horrek gordetzen zuenak zapuzteko ahalmenik izango ote zuen beldurrez. Gero, begi lausoez, beste behin ere, igorlearen izen potoloa berrirakurri nuen: Ministère de la Dèfense Nationale.

Eskutitzak, begiratu batera, ez zuen zehaztasun handirik ematen. Hitz bitan: Picardie eskualdean, Anizy izeneko herrixka batean, hain justu ere, Francisco Lopetegirena izan zitekeen gorpuzkia topatu zela, ustekabean, etxalde baten berrikuntza lanetan. Beraz, aberriratzeko interesik izatera, ezinbestekoa omen Parisera joatea hilotzaren nortasuna egiaztatzera. Zur eta lur gelditu nintzen. Duela hirurogei urte inguru lurpean egondako hilotz bat identifikatzea? Une batez, inora ez doan burokraziaren bidezidorrean galdurik ikusi nuen nire burua. Oroitzapena, haatik, jokoan zen: aiton, amon eta haurtzarorekikoa. Horrenbestez, halako bidaia bat justifikatzeko adinako motiborik bazegoen egon; horrela ziostan, behintzat, neure barne-barneko ahots xume batek.... Baina aski ene burua zuritzeaz! Jakin-minak bultzatu ninduen, gehien bat, Parisa joatera.

Bidaia hegazkinez egin nuen, lehengo mailan. Gastuak oro defentsa ministerioaren kontura, horrenbeste zor diegu geure askatasunarengatik hil ziren heroiei argituko zidan, gerora, bisai zurbileko funtzionario lasaiegi hark.

Nire bidaiaz ez dut gehiagorik esateko, hori bai, ministerioan sartu aurretik pare bat orduz ibili nintzen inguruko kaleetatik noraezean, urdaileko korapiloa lasaituko al zitzaidan. Alferrik. Ondoren, eraikuntza postmoderno ikaragarri hartan sartu eta zain gelditu nintzen, zain larru beltzezko sofa batek erdi irentsirik, funtzionarioen joan-etorri mantsoei so.

Eskaini zizkidaten datuen arabera, nire aitonarena ez zen, nonbait, leku hartan topatu zuten gorpu bakarra. Bai, oso borroka gogorrak egon omen ziren ingumari hartan makien eta nazien artean; bonbardaketa ugari ere bai. Agian, nazien kontrako enfrentamenduren batean hil eta borrokaideek beraiek ehortziko zituzten. Hitzok nire belarrietara iritsi ahala, triskantza eta balentria, loria eta gorrotozko garai haietara eramaten ninduten pixkanaka-pixkanaka; eta nago, funtzionario haren hitz-jarioaren uneren batean, ez ote zitzaidan malkoren bat betertzetik atera ihesi egin nahian. Eta eman behar zidaten informazioa, protokolo grisenaren ildotik bideratua zegoela uste nuenean, orduantxe ustekabea. Hilobi hartan, eta hezurrez gain, beste hainbat objektu azaldu omen ziren. Metalezko kutxa txiki batean gordeak egon izanak elementuen higaduratik babestu zituen. Gauza arruntak, antza, zera... pare bat argazki, eta hizkuntza ezezagun batean idatzitako hainbat orri eta eskutitz bat. Gutunean ageri ziren igorle eta hartzailearen izenengatik, gorpuzkia Francisco Lopetegirena izan zitekeela ondorioztatu, eta familiarekin harremanetan jarri ziren. Gauza haiek nire aitonarenak zirela egiaztatzen banituen, beraiek arduratuko ziren, nahi izatera, hilotzaren aberriratzeaz; halaber, Frantziaren alde bizia ematearen ordainez, ohorezko domina eta diploma emango zizkioten - haien esanetan: ohiko honneurs militaires post-mortem - ; orobat, ba omen zegoen alarguntsak ministeriotik pentsio txiki bat jasotzeko aukera, horretarako, beharrezkoak ziren inprimakiak eskuratuko zitzaizkidalarik.