Rafa Egiguren: «Errazagoa egin zait esperientzia pertsonaletan oinarritutako nobelak idaztea»

Paperak bere mugak ditu eta asteburu honetan Rafa Egigureni egin nion elkarrizketaren pasarte batzuk Hernaniko Kronikako orrietatik kanpo geratu ziren. Horregatik hemen jartzea erabaki dut, ez dezazuen gero pentsa erabat alfertuta nabilenik bloga batere berritu gabe.


Chevrolet tropikala nobelarekin itzuli da Rafa Egiguren (Hernani 1948) liburu dendetako nobedadeen apaletara. Migel Salaberria iruñarraren Habanako ibilerak kontatu ditu Susa argitaletxeak plazaratu duen obra berrian. 1992. urtean kokatu du istorioa, Ernesto Che Guevararen heriotzaren 25. urteurrenean. Efemeride hori dela-eta, Iruñeko lagunak Cheren omenezko erakusketa antolatzen ari dira, eta laguntza eskatuko diote gure Habanako gizonari. Liburuaren nondik norakoez hitz egin du Egigurenek Kronikarekin, bide batez bere ibilbidea errepasatuz.

Habanako kaleetan girotu duzu nobela. Arrazoi bereziren bat bada horretarako?
Kubako iraultza oso hurbil sentitu du gure belaunaldiak. Oraindik galtza motzetan genbiltzanean egin zuten erreboluzioa; oso gertua zen, ulertzen genuen, erdaraz zelako. Iraultzaileek esaten zutena ulertzen genuen, beste iraultzekin gertatzen ez zena. Itxura bera ere bai: nik uste ordura arte ez zela bizarrik ikusten hemen, kubatarrek garaitu zutenean hasi ziren hemen. Desiratzen geunden bizarra hazten hasteko. Hamar-hamaika urte izango genituen iraultza egin zenean; igual momentuan ez ginen hainbeste enteratu, baina handik urte batzutara bai.
Eta Kuba ezagutzea ere tokatu zait. Hiru bidaia egin ditut Kubara. Ezkerrean hezitakoa naiz eta hara joateko desiratzen nengoen. Ahal izan nuenean, nagusitan, turismo bidaia bat egin nuen, nahiko zozoa. Gero beste bi aukera izan ditut: exiliatu hernaniar bat bazegoen han, Joxe Mari Larretxea, eta ni bere anaiaren laguna naiz. Pribilegioa izan zen hara joan eta bere lagun kubatarrekin egotea. Hura ezagutzeko beste modu bat izan zen. Eta hirugarrena, nik uste 1990ean edo horrela, espedizio kultural bat izan zen. Hemendik hainbat jende bildu ginen: Ruper Ordorika, Hertzainak, Mikel Laboa, Bernardo Atxaga, Jose Luis Zumeta... eta nik ere hor muturra sartu nuen eta han ibili nintzen. Habana ezagutzeko beste modu bat izan zen, ofizialagoa. Esperientziak pilatzen dituzu, apunteak hartu, oroitzapenak gorde... Eta esan nuen: "Hemen badago nobela bat egiteko adina".

Nobelak badu autobiografiatik beraz.
Nobela guztiak autobiografia diren neurrian. Nire ustez nobelak irudimenetik filtratutako oroitzapenak dira. Oroitzapenak dira adreiluak, baina egiten dituzu desitxuratu, distortsionatu, aldatu, tolestu... Azpian oroitzapenak daude, baina askotan ez dira zureak ere. Beste batenak izaten dira, kontatuak edo. Material horrekin idazten duzu, baina beti trama baten eta fikzio baten zerbitzuan. Autobiografiarena komatxo artean jarri behar da.

Protagonista Migel Salaberria nafarra da. Kubara joan eta hangoekin integratzen saiatzen da, baina ez du erabat lortzen.
Habanako bizitza oso bizia da, oso mugitua. Migelek egoera horren erretratua ateratzeko, ispiluarena egiten du. Nik uste beti ondo kolokatuta dagoen pertsonaia dela, baina beti baten bat etortzen zaio, baten batekin konektatzen du... Bera ez dijoa bila, ez da oso aktiboa alde horretatik. Han dago eta amua botatzen diotenean heldu egiten dio. Sokari segitzen dio, eta horren bitartez erakusten du zer iritzi duen Habanaz. Ematen du bera hemen ez dagoela oso gustura, hara joaten da, eta azken batean nik uste aitzakia dela hango berri emateko. Ikusten duenari buruz idazten du, berari buruz baino. Badago pasarte bat, hemendik eramaten dituen kezkak eta bueltan jasotzen dituenak azaltzeko, baina gehienbat markoa emateko da. Ispilu horren bitartez Kubak sortzen dizkidan eta oroimenari sortzen dizkion kezken begirada bat azaltzeko: iraultza, izan dituen degenerazio batzuk, aurrera eramateko zailtasunak, hango jendea nola bizi den lortutakoaren harrotasunarekin, baina, era berean, eguneroko bizitza aurrera atera ahal izateko trikimailuekin...

Protagonistak badu halako ukitu naïfa; kontrastean kubatarren pikareska dago.
Migel inozente antzean dijoa hara, zer datorren ikustera. Eta besteak oso ikasita daude beren ohituretan. Pixkanaka postura hartzen joaten da gauzen aurrean. Jendeari hitz egiten uzten dio, ez du uzten engaina dezaten erabat, baina badaki non dagoen eta pribilegio batzuekin dijoala hara.

Espainiarra ote den galdetzen diote, eta azalpenetan gehiegi ez luzatzeko, baietz esaten du. Zaila al da euskaldun modura ibiltzea munduan?
Niri tokatu izan zait, ez bakarrik Kuban (ia urtebete pasa bainuen Txinan ikasten), eta ikastaroak eman behar izaten dituzu jendeak uler dezan. Kuban gehiago ulertzen dute, eta orokorrean orain, lehen baino gehiago. Baina Txinan haluzinantea zen. Han Euskal Herria esatea Islandia esatea bezala zen. Espainia esan, eta ETA eta toreroengatik ezagutzen zuten. Kuban berriz, beste kontu bat da. Askotan bazilatu egiten dizute, badakite guk badaukagula zer edo zer, gauzak ez daudela argi. Oso zomorroak dira, gure antzera haiek ere. Galderak egiten dituzte, baina zeharka.
Gu oraindik ez gaude normalizatuta ezertan, batzuetan onerako igual, eta besteetan txarrerako; nik batzuetan uste dut txarrerako dela. Eta orduan plus bat ordaindu behar dugu azalpenetan.

Barruan literatur lan ugariren aipamenak biltzen dituen nobela da. Boris Pasternak aipatzen da, Bertold Brecht ere bai...
Egia da erreferentzia asko daudela, horrela atera zait, ez dut behartu. Liburuak sei ardatz ditu eta bat teatroarena da. Horrekin nobelaren egituran islatu nahi izan ditut Brecht-ek egitura teatralean egindako aurkikuntzak. Ez dakit nabaritzen den. Aprobetxatu egin dut protagonistak prestatu behar duen ikastaroa aurkikuntza horiek lau pelikularen bitartez azaltzen. Eta hor azaltzen dira Aristoteles, Castelvetro, Antonin Artaud, Brecht, Akira Kurosawa...
Niri Pasternak ideia, hain zuzen ere Italo Calvinoren bitartez hartutakoak, interesatzen zitzaidan. Iraultzaren ideia, espontaneoa, eutsi ezin zaion asperen bat bezala lehertzen dena. Iraultzaren alderdi positiboa eman nahi izan dut. Ez zaizkit gustatzen nola ari diren gelditzen garai batean egindako iraultzak, baina oraindik ez dut etsi. Nik uste dut aldaketa sakonak behar direla.

Pesimismoa ere badago ordea, Arsenio izeneko pertsonaiak esaten duenean "Aún no veo aquel hombre nuevo que dihera el Che" ("Oraindik ez dut ikusten Chek aipatzen zuen gizon berri hura").
Baina Arseniok, era berean, definitzen ditu alderdi batzuk, egunen batean, gauzak aldatzen badira, nola aldatu beharko liratekeen esateko. Egia da asko lortu zela, asko galdu dela, gauzak deterioratu egiten direla. Baina gelditzen dira hondakin batzuk eta ari dira sortzen beste ideia erradikal eta interesgarri batzuk aurrera eramateko.

Erreferentzia literarioetara itzuliz, Graham Greene-en Gure gizona Habanan nobelaren oihartzuna ere badu liburuak.
Nahiago nuke. Ni oso Graham Greene zalea naiz eta Gure gizona Habanan ikaragarri gustatu zitzaidan. Hori Batistaren garaian dago kokatua. Graham Greenek nobela horri izen hori eman ez balio, nik jarriko nion neureari. Baina bueno, Greene... chapeau! Ni amateur bat naiz. Haren izenaz gogoratzea bakarrik laudorioa da niretzat.

Koldo Izagirrek zure poesiaz esan zuen jostailuz betetako mundua erakusten zuela. Chevrolet tropikala honetan ere objektuek garrantzia dute: Migelen erlojua, terminologoaren liburua edo Cheren txapela besteak beste. Pieza txikiak josiz idazten al duzu?
Koldok hori jarri zidanean niretzat berria izan zen. Ez nintzen kontziente. Banekien objektuak zeudela, baina ez nuen ezaugarri modura hartzen. Eta orain berriz ere gauza bera esan didate, eta ez nintzen kontziente. Egia da adar bakoitzean badaudela hiru edo lau gauza, eta ez dakit zergatik den.
Batzuk esaten didate "zure nobeletan ez da gauzarik gertatzen". Eta egia da. Ez zaizkit gustatzen gainera: hilketak, amodio pasionalak... exagerazioak iruditzen zaizkit. Iruditzen zait eguneroko bizitzak badituela bere xarmak. Hilketek eta horrelako gauzek nobela bateko ekintza asko lotzen dute, eta pentsatzen dut, agian nik baliatzen ditudala objektu horiek, nahi gabe, istorioa lotzeko. Baina hori a posteriori esaten dut.

Euskarazko nobela da, baina kubatarren esanak gaztelaniaz jarri dituzu. Errealismoagatik izan da?
Erabaki pragmatikoa izan zen. Nik liburu hau egin baino lehen, hil zen lagun baten nobela baten itzulpena eta berrantolatzea egin nuen, Jose Ramon Goikoetxea Ardotxi-ren Mentxakaren aitorpena. Laguna nintzen, lotura handia nuen berarekin.
Hor ekintza komisaria batean gertatzen da, eta niri Guardia Zibilak euskaraz hizketan jartzea oso naturala egiten zait, nik uste hori gure barruan sartuta daukagula. Baina hasi nintzen kubatarrak euskaraz hitz egiten jartzen eta arrotza egiten zitzaidan, segur asko nire inkapazitateagatik. Gainera ez da bakarrik gaztelera, kubera da. Esapide batzuk ditu, kolore batzuk, paisaia... konnotazio batzuk ematen ditu. Gero saiatu nintzen hori limatzen eta kentzen... Zer edo zer kendu nuen, baina gutxi. Eta esan nuen, "horrela eramango dut argitaletxera eta debatea sortzen bada, aldatuko dut". Baina problemarik gabe pasatu da.
Eta gertatzen da, hiru milioi euskal herritar bagaude eta irakurle posibleak horietako berrehun mila edo gutxiago badira, %90-ek segur asko gaztelaniaz badakite. Badakit ez dela soluzio perfektua, baina nobela hau garai honetan atera zait eta horrela erantzun diot.

Nobelak 1992. urtera garamatza. Guevararen heriotzaren 25. urteurrena da.
Garai batean kokatu behar nuen eta urte hori interesantea iruditu zitzaidan: alde batetik Ernesto Guevararen heriotzaren 25. urteurrena, bestetik Espainiak Amerika konkistatu zueneko 500. urteurrena eta gainera Sobiet Batasunean gertatzen ari zena, Bosniako gerra... Niri Cherena eta konkistarena lotzea interesatzen zitzaidan. Urte hartan Amerikaren deskubrimentuarena magnifikatu egin zuten eta Cherena azpian geratu zen, ez inkontzienteki. Horregatik egiten dut Cheren aldarrikapena.
Segur asko Che gaur egun bizi izan balitz onetik adina izango zuen txarretik. Baina tipo autentikoa zen. Cheren nobedadea hori da: ez zela bakarrik iraultzailea, errebeldea ere bazela. Iraultzaile guztiak ez dira errebeldeak. Horregatik tiroi haundia dauka. Orain edozeinek jartzen du. Juxtu liburua atera zenean DYAko kartelak jartzen ari ziren, Cheren aurpegiarekin eta "gauza inportante guztiak lan boluntarioari esker egin dira" esloganarekin. Ez zait gaizki iruditzen.

Ez da aurreneko aldia atzerrira begira jarri zarena: Ilargia putzuan ageri nobela Txinan kokatu zenuen eta Mandarin dotore liburu-diskoko testuen itzulpena ere zerorrek egin zenuen txineratik. Munduko idazletzat duzu zure burua?
Nik uste euskaldunak mundukoak garela beste edozein lekutakoak bezala. Eta ez da erraza hemengoaz idaztea momentu honetan; nik uste dut idatziko dudala, baina errazagoa egin zait esperientzia pertsonalean oinarritutako nobelak eta hainbeste konpromiso gabekoak idaztea. Baina desiratzen nago. Denbora izango banu idatziko nuke. Geroz eta errazagoa egiten zait honi buruzko erreflexioak egitea. Badakit zenbait gauza nahi gabe sahiesten ditugula, baina uste dut egoerak hobera egin duela. Mentxakaren aitorpena hor dago esate baterako.

1990etik ez zenuen libururik argitaratu. Lanak denbora asko jaten al dizu?
Bai, dudarik gabe. Txinatik etorri, aurreko nobela bukatu eta honekin hasi nintzen. Baina egunero zazpi-zortzi ordu lan egin, alaba izan genuen... Lau bider haundiagoa zen nik pentsatuta neukan nobela, hau parte bat bakarrik zen. Gero konturatu nintzen ez nintzela gai hori dena dominatzeko eta urte asko pasata erabaki nuen puska bat hartu eta bere horretan argitaratzea. Gero gerokoak. Ikusiko dugu beste zatietatik zer edo zer ateratzen den. Batzuk ofizio gehiago daukate, baina ni autodidakta naiz erabat.

Dena dela, beti mugitu izan zara letren munduan. 1960ko hamarkadan, oso gazte zinela Zeruko Argia-n idazten zenuen.
Hasieran bai, bide horretatik hasi ginen. Gu Santo Tomas Lizeoko lehenbiziko belaunaldia izan ginen. Ni bigarren batxilergoan sartu nintzen, hamaika-hamabi urte izango genituen. Zortea izan genuen: Rikardo Arregirekin topo egin genuen, Ramon Saizarbitoriarekin... jende oso interesantea. Baina gero hemezortzi-hemeretzirekin bukatu ziren literatura eta kultura, eta politikaren tunelean sartu ginen urte askotarako. Eta ni politikaren tuneletik hogeita hamar urte beteta atera nintzen. Orduan berriz ere errekuperatzen duzu.
Nik euskeraz, Zeruko Argia-ren garaian, justu-justu artikulu labur batzuk idazteko adina nekien. Gero hogeita hamar urtetik aurrera alfabetatu, irakasle bihurtu... prozesu guztia egin nuen. Politikaren zulotik ateratzean poesia idatzi nuen, eta lehenengo nobela berrogeita bat urterekin-edo idatzi nuela uste dut.

Harrobi ona izan zen Zeruko Argia-ko 'Gazte naiz' atal hura.
Urte haietan oso suerte handia izan genuen. Ramon Saizarbitoriak gehienbat, baina baita Ibon Sarasolak, Mari Karmen Garmendiak eta beste batzuek, 'Gazte naiz' sekzio hori egin zuten. Rikardo Arregik berriz, 'Nazioarteko unea' saila egiten zuen. Gogoratzen naiz Rikardo Arregi Alderdi Ederrera etortzen zitzaigula makuto batekin Joxemi Zumalaberi, Antton Santamariari eta niri, Nouvel Observateur batzuk banatzen zituen eta artikuluak Zeruko Argia-n ateratzeko fusilatzera!
'Gazte naiz'-en Ramonek-eta egiten zituzten artikuluak, eta guri sekzio txiki bat egin ziguten azpian, 'Hemen gazteagoak'. Lau edo bost hasi ginen han idazten: Joxemi, Antton Santamaria, Amaia Lasa...
Nik azkenean idazteari utzi nion, euskera idatzia dominatzen hasi nintzenean. Esan nuen "nik ez daukat ezer esateko!". Ematen zuen idazten zenuela, idatzi egin behar zelako.

Orduan euskeraz zegoen aldizkari bakarra izango zen.
Besterik ez zegoen. Zeruko Argia fraide kaputxinoena zen, eta hor sartu ziren Ramon-eta saltseatzera. Utzi egin ziguten eskua sartzen.

Debekuaren mehatxua ere ez zen urruti ibiliko.
Gogoratzen dut Santo Tomas egunean aldizkaria saltzera joanda atxilotu egin gintuztela. Bi harrapatu gintuzten, Tomas Arozena eta ni. Galdezka aritu zitzaizkigun, zer zen banatzen ari ginen hori-eta. Hamazazpi urte izango genituen.

Adin horrekin eta horrelako tragoak pasa behar.
Gu oso seguru geunden. Tomasek aurrekoan esan zidan, ni ez nintzen gogoratzen: "Hi gogoratzen haiz? Hiri izena galdetu eta esan hien ez hiela emango!".

Chevrolet tropikala / Rafa Egiguren / Susa, 2007

Katramila tropikalak Beñat Sarasola / Berria, 2007-10-21

Rafa Egigurenek asteburu libre bat profitatuz hamaka batean botata eta ron apur bat eskura (ez-ez, ez da edanaren apologia, metafora kaskar bat baizik) irakurtzeko nobela idatzi digu. Kuban kokatu baitu Egigurenek bere bigarren nobela hau, baina herri hau azaltzen den nobela askotan ez bezala, Kubako —eta bereziki Habanako— giroa irakurlearengan erraietaraino sartzea lortu du: karriketako kolorea (muralak), bero sapa, kubatarren etorria, makina “zaharkituak”… Izatez, uste dut horixe dela nobelaren lorpen handienetakoa; nobela amaitu ostean garbi geratzen da-eta istorio hau ezingo litzatekeela jazo, demagun, Tokion edo Los Angelesen; Habana hiria bera, nolabait, narrazioaren osaeran funtsezko elementuetako bat da.

Nolanahi ere, honek ez du esan nahi Chevrolet tropikala Habanaren gida-turistiko nobelatu bat denik, ezta hurrik eman ere. Bertan, Migel Salaberria iruindarrak Kubara egiten duen bidaiaren nondik norakoak kontatzen zaizkigu. Esku hutsik joaten da ia Karibera, han kontakturik izan gabe, lanposturik lotu gabe, hilabeterako baimenarekin baino ez —sei hilabete eman nahi ditu irlan— eta abar. Hasi-hasieratik, ostera, kubatarren “berezko” jatortasun eta abegitasun horrekin egingo du topo eta badirudi Migeli gauzak argitzen joaten zaizkiola. Hau guztia, jakina, hasierako ustea baino ez da izango, eta ezarian balizko abegitasun horren atzean dagoen ustelkeria deskubritzen joango da. Horrela, hasierako halako normaltasun batetik amaierako katramiletarainoko igarobidea kontatzen da. Aldaketa bortitzik gabe, igarobide hau pixkanaka gauzatzen da, irakurlea halako seinale susmagarriak jasotzen joango da, amaieran ebazten ahalko dituenak. Seinale horiek zenbaitetan ez zaizkit iruditu aski kitzikagarriak irakurlearengan jakin-mina piztu eta amaierako soluziora lotzeko, alegia, inpresioa dut ez dela guztiz lortzen tentsio nahikoa pilatzea beregan. Suspenseko kontaketa estandarren elementu ugari dituen nobela baita honakoa, nahiz eta egia den orobat ez dela hertsiki suspensezko nobela edo thriller-a.

Era berean, arestian iradoki bezala, Kuba eta kubatarren inguruko topiko ugari hausten dira kontaketan; baina interesgarriena dena zera da, ikuspuntu hau ez dela kanpotikakoa, ez dago gurasokeriarik. Kritika hau bikainki artikulatzen duen pertsonaia Arsenio da; iraultzarekin hertsiki konprometiturik, baina aldi berean konformagaitza, bere herrian ikusten duen ustelkeriaren salatzaile, zeren…

“Hasen falta muchos pequeños cambios para sostener uno grande”. Aipatzekoa baita, halaber, kubatarren dialogoak bertako gazteleraz idatzirik daudena. Dudarik gabe, zail egiten da pentsatzen nola itzuli “Estoy hasta la crica de tanto pendeho” bezalako esaldiak, mintzaira horren grazia galdu gabe. Baina kontua dirudien baino konplexuagoa da, zenbaitetan narrazioan nolabaiteko distortsioak eragin ditzakeelako. Narratzaileak, protagonistari egiten dionean erreferentzia, —euskaraz— “Migel” hitza erabiltzen du; kubatarrek hitz egiten dutenean —gazteleraz—, ordea, “Miguel” erabiltzen dute. Kubatarrek diotena zeharka ematen duenean aditzera, itzulita ematen du. Esate baterako, “aldi onari atzaparka lotu behar gatzaizkiola oroitarazi zion solaskideak” dio, baina garbi dago hitz horiek ez zituela solaskide kubatarrak erabiliko. Hau da, kasu hau froga garbia da funtsean zeinen zaila den dialogoa eta narrazioa arazki bereiztea, maiz dialogoa narrazioan txertaturik dagoelako eta alderantziz. Egoera honetan lan nekeza da koherenteki jokatzea, eta egileari kontraesan horiek onartu beste erremediorik ez zaio geratu, kubatarren hizkuntza berezi horren adierazkortasunaren mesedetan.