Probokatzailea. Kritikoa. Pako Aristi (Urrestilla, 1963) garaiz iritsi da hitzordura. «Ordurako heltzea gustatzen zait». Sakelako telefonorik ez du: «Esandakoa betez gero, ez dago beharrik. Helikopterorik ere ez daukat, beharrik ez dudalako sentitu». Ebaki bana eskatu, eta mahai librean eseri gara. Sarri joaten da Donostiako Tanger tabernara. «Ikusten horko bi emakume horiek? Umeak eskolan utzi, eta hona etortzen dira egunero. Kafea eta whiskia hartzen dute». Kaleko mugimendua barruraino sartzen da, beirate zabaletik. Bizar-luze bat pasatu da espaloitik; ile zuri eta naroa du: «Neguan, horrek bufanda beharrik ez!». Ezagunak ere ikusi ditu, eta kristalaren bestaldetik agurtu: «Ez dakit lekurik onenean jarri garen».

Besoan igeltsua jarri zizutelako hasi zinen liburuak irakurtzen.

Bai, bederatzi urterekin besoa hautsi nuen, eta berrogei egun egon behar izan nuen igeltsuarekin, eta horrek eman zidan eskolara ez joateko aitzakia. Etxean, hasi nintzen harrapatzen nuena irakurtzen, irratia entzuten... Esan liteke gustu pixka bat hartu niola, bai. Enid Blytonen Bostak abentura liburuak eta. Egunkaria ere bai, goitik behera irakurtzen nuen.

Eta noiz maitemindu zinen folioarekin?

Beharbada, lehenengo idazmakina eskuetan eduki nuenean. 11 urte neuzkala edo, gurekin izeba alargun bat bizi zen, eta hark ekarri zuen idazteko makina bat etxera, opari gisa, denontzat: bost anai-arreba ginen, baina besteek ez zioten arretarik jarri. Eta niri gustatu egin zitzaidan. Objektuak askotan pizten du gure barruan grina bat. Olivetti bat zen, zuria, eta han hasi nintzen autoikasten: Azpeitira joan eta folioak ekarri, han sartu eta idazten. Tinta gorria eta urdina zeuzkan. Niretzat gauza liluragarria izan zen. Gordea daukat garai hartan idatzitako folio bat.

Idaztetik bizi zara. 21 urterekin kaleratu zenuen lehen liburua: Kcappo. Traba asko aurkitu al zenituen zure bidea egiteko?

Ez. Batetik, nire aukera bat izan da. Gustatzen zitzaidana eginez bizitzea. Gero, nik inoiz ez dut izan kapitalismoak ezartzen dituen helburu horiek lortzeko asmorik: etxe bat erosi, auto berri bat, oporretara joan ez dakit nora, elkarte bateko partaide izan, ez dakit zer arropa... Gauza horiekiko inongo loturarik ez dut eduki, eta ez da zaila izan bizitzeko adina irabaztea. Etxeko presioa izaten da: 'Har ezazu lan finko bat, eta gero nahi duzuna egin denbora librean'. Eta nire planteamendua kontrakoa zen: 'Nik idatzi egingo dut, eta gero, beharbada, denbora librean lantxo batzuk egingo ditut'. Oso gaizki eraman izan dut kanpotik agintzea, norbait gainean izatea. Horretan beti izan naiz anarkoa. Agintzeko grina daukana pertsona kaskarra iruditzen zait, gogaikarria.

Batzuk xanpainarekin ospatzen dute lan finkoa lortzea...

Nik zubitik behera botako nuke neure burua fijo egingo banindute nonbait, edo xanpain botilarekin emango nioke burutik behera fijo egin nauenari! Garbi izan dut neure bidea. Horretan oso indibidualista eta egoskorra izan naiz.

Zergatik aukeratu zenuen Kazetaritza?

Idazle izan nahi nuelako. 'Zein da idazle izatetik gertuen dagoen karrera?', galdetu nion bati. 'Filologia edo kazetaritza', esan zidan. Eta filologia niri aspergarria iruditzen zitzaidan, latinarekin, grekoarekin... Eta hori ere nire beldur handi bat izan da: aspertzea. Bizitza honi zukua atera nahi nion, gozatu. Eta pixka bat dibertigarriagoa iruditzen zitzaidalako aukeratu nuen kazetaritza.

Literaturatik bizitzerik badago?

Zail samarra da. Urte batzuetan nire soldataren erdia atera izan dut literaturatik. Gorabehera asko izaten dira. Zenbat diru etorriko den jakin gabe bizi zara. Nik ez dakit orain Irlandara edo Argentinara oporretara joan ote nintekeen edo ez. Igual, gero faltako zait irailean. Ezin da planifikatu!

Eta horrek ez du larritasunik sortzen?

Horrek? Poz handia! Segurtasun falta gauza polita da. Bizitzeko grina ematen dit; barruan azkura bat sentitzen dut. Dena seguru eta ondo dagoenean, esaten dut: pruff! Hau da... aspergarria! Ez zait gustatzen poltrona batean lasai dena ondo doala jakinik bizitzea. Eta hau benetan esaten dut. Gizarte honetan antzerki asko egiten da; jendeak gauzak esaten ditu eta beste era batera bizi da askotan.

Musika bidelagun izan duzu beti. Zer da zuretzat?

Musika beste lengoaia bat da niretzat. Organoa ikasi nuen txikitan, neure kabuz. Gaur dena gidatua dago. 'Trikitia ikastera joan behar duzu', esaten dio gurasoak umeari. Ni umea nintzenean, ez zen horrela. Urrestillan organista zahar bat zegoen, eta 9 urterekin gizon horri esan nion: 'Aizu, organoa jotzen erakutsiko al didazu?'. Harekin hasi nintzen, egunero. Eta nik esan nion amari zer ari nintzen ikasten. 'Ondo, segi, ikasi; ikastea ona duk!'. Eta ez tori, trikitia inposatu, milaka dabiltzan bezala; gero, bazterrean geratzen da trikiti hori. Nik aldrebes egin nuen. Hura niretzat alternatiba bat izan zen nire haurtzaroan, kiroletarako neukan baldarkeriarentzat. Alferra nintzen kirol kontuan.

Nolatan da posible sinestuna izan gabe igandero mezetan organoa jotzea?

Bai, begira: ni naiz Euskal Herriko organista ateo bakarra. Beste bat omen dago Seguran agnostikoa dena. Meza, funtsean, antzerki obra txiki bat da; atalak dauzka: Jesusen historia kontatzen da, bere errituak dauzka (ostia kontsagratzea, elkarri eskua ematea...). Nik musika jartzen diot antzerkiari. Gure ama ere hor egoten da, eta presio handiak egin dizkit organoa ez uzteko. Behin esan zidan: 'Ni bizi naizen arte jarraitu jotzen, ni bizi ez naizenean nahi duzuna egin'. Eta nik baietz esan nion, sumatu gabe hori esan zidanean artean gazte samarra zela bera eta urte asko biziko zela! Eta orain ezin hasiko naiz uzten. Bestalde, azpeitiarrek maitasunean hartzen naute ni organista naizelako: tabernan errondak ordaintzen dizkizute... Oso harreman afektibo polita sortzen da. Eta, bukatzeko, meza leku ederra da egunkaria irakurtzeko, apaiza sermoia egiten ari den bitartean. Hura han eta ni hemen, elkar errespetatuz, baina elkar estutu gabe. Ez naiz saiatu hura ateo bihurtzen inoiz, eta bera ez da saiatu ni kristau bihurtzen inoiz.

Gaita eta dultzaina ere jotzen dituzu.

Hori, festa girorako. Beti gustatu zait festan parte hartzea. Zurruta ere bai, noski, denoi bezala; ligatu ere bai zer edo zer, ahal bazen! Baina ni ez naiz inoiz izan ikuslea; alegia, desfilea dagoenean espaloian begira dagoena. Nik beti parte hartu nahi izan dut. Eta oso parrandazalea izan naiz.

Izan zara? Ala zara?

Orain ez hainbeste: mistiko bihurtzen ari naiz. Lehen, parrandazale ikaragarria nintzen. Astean lau egiten nituen. Baina gure parranda taberna zaratatsuetatik ihes egin eta lagunekin hitz egiten egotea zen, istorioak kontatzen, kantatzen... Ez genuen topatzen giro jendetsua, musika ezin ozenago, lerdokeriak esaten eta kalimotxoa alkandoratik behera botatzen. Parrandazale sibaritak ginen pixka bat.

Noiz galdu zenuen lotsa?

Orain ari naiz lotsa pixka bat berreskuratzen. Gaztetan galdu nuen, birjinitatearekin batera. Zutabeak idazten dituzunean, zure iritzia publiko bihurtzen da kasi-kasi; ni oso gaztetan hasi nintzen, erabateko inkontzientziarekin eta natural.

Zer eman dizu idazteak?

Asko eman dit idazteak. Leku bat bizitzeko Euskal Herrian. Gauzak ulertzeko bidea. Idaztea, nolabait, arnasa hartzea da niretzat. Gauza sorgina da: askotan pentsamenduak hor barruan dauzkazu, baina oso ondo identifikatu gabe, eta idazten hasten zarenean, orduan hartzen du forma garbia: 'A, noski, ni pentsatzen ari nintzena hauxe da!'. Idazteak hori eman dit: argitasuna. Eta horrek irakurleei batzuetan argitasuna eman baldin badie, ba, konpleto nire zoriona!

Gautxoria zara. Goizeko ordu txikietan idazten duzu.

Bai, baina ez da nire kulpa! Gauza biogenetiko bat da. Nire amak esaten du: goizeko ordu bata, ordu biak... bera ohean, niri behatza emanda, eta ni sehaskan haren behatza behar nuen lo egiteko; neguan, besoa jelatuta, barrura sartu nahian, begiratzen omen zuen, eta ni esna. Isilik, hori bai, baina begiak zabal-zabalik! Hala izan da txikitatik, eta orain ere hala jarraitzen dut. Hirurak-laurak arte esna, eta gero hamabiak arte-edo lo. Baina ez da nire bizitza bohemioa izan delako, faranduleroa... Biologikoa da.

Azkenaldian fikziotik pixka bat apartatu zara, zure mundu ikuskera emateko.

Bai. Fikzioak nekatu bezala egin nau urte batzuetan. Pelikuletan, askotan ikusten dituzunean, asmatu egiten duzu zer datorren hurrengo eszenan. Pertsona bat igogailura igotzen denean, deskribatu behar duzu atea ireki duela... Deskribapen zehatz hori egiteak pereza ematen zidan, eta utzi egin nuen, babesgabe sentitu gabe. Beste literatura modu bat egiten hasi nintzen, neuregandik gehiago ateratzen ziren gauzak kontatzen: gogoetak, iritziak, penak... 'Hau nire pena da, eta ez da Joseph deitzen den pertsonaiarena'. Beste indar bat du idazlea barrutik kontatzen ari dela jakinda. Zeuk irakurlearen etxean atea jotzea da: 'Pasa, pasa, entzungo dizut'. Bestea, fikzioa egitea, saltzaileak liburua ekartzea da.

Note Book-ekin, trilogia osatu duzu. Zikloa itxi egin da?

Bai, ziklo hori bukatu da, eta bukaera antologia bat izango da, gaztelaniaz. Bassarai argitaletxeak aterako du, datorren urtean. Orain ari gara prestatzen. Trilogiaren testamentua izango da; amaiera politagorik ezin zuen eduki.

Besterik esku artean?

Ez naiz ezer zehatza egiten ari, baina asmoak beti asko: nobelak, antzerki obra bat ari naiz idazten, eta poema batzuk ere bai... Imajinatzen duzu gailurrik altuena, eta gero bidea egin behar duzu horra iristeko. Borroka horretan bizi naiz ni etengabe.

Zirikatzailea zara. Kritika zorrotzak egiten dituzu sarri...

Nahi adina inoiz ez! Nahi izaten dut beti zorrotzagoa izan.

Etsai asko ekarri dizkizu horrek?

Bai, ziur asko. Ez naiz oso kontziente. Niregana hurbiltzen den jendea maite nauena izaten da, normalean. Jaso izan ditut gutunak, telefono deiak, zerbaitetan mindu dudan jendearenak. Baina nik uste dut mina ezinbestekoa dela; eragitea eta jasotzea ere bai. 'Iritzia daukanak etsaiak dauzka', ez dakit nork esaten zuen. Eta nola gure kasuan iritzia publikoa den, gerta liteke zientoka edo milaka etsai edukitzea. Ez nau kezkatzen.

Bertsolariak, kirolariak, sukaldariak, politikariak... kritikatu izan dituzu.

Batez ere, Euskal Herriaren iruditzat erabiltzen dituzten kolektiboak kritikatzen ditut. Sukaldariak, enpresaburuak... Ibarretxek beti enpresaburu talde bat eramaten du bidaietara. Gizartearen eredu bihurtzen da kirolaria ere... Hedabideek fokalizatu egiten dute interesa; menu hori apurtu nahi dut nik.

Zuk idatzia da: «Hitzak olioaren gainera botatzea eta han dantzan jartzea da nire helburu literarioa, nire ausardia bakarra munduan».

Egia sozial bat dago, gauza batzuk ontzat dauzkana eta beste batzuk txartzat; olioa bezala hedatzen da uraren gainean, eta hortik gora ez gara ateratzen. Sukaldariena: kokoteraino nago sukaldariekin! Iruditzen zait aurpegi ikaragarria daukatela! Enpresariak dira denak; oso garestia da horien jatetxeetan jatea pertsona normalentzat. Ni pertsona normala naiz: inoiz ez dut bazkaldu Argiñanoren etxean, Arzakenean... garestia delako. Eta horiek agertzea herri honen ordezkari gisa, irudi amable gisa... Lehengoan, Arzaken alabari irakurri nion: 'Gastronomia kultura da'. Ni, orduan, inkultua naiz! Ze nik ez dut inoiz gozatu zure gastronomiaz, prezio horiekin! Nire egoera bitala gauzak etengabe zalantzan jartzea da, inertzia sozialaren aurka joatea: pentsamendua lantzea. Pentsamendua da gauza bat jendeak gutxi gorabehera 17 urterekin edo karrera amaitutakoan batzuetan, 23rekin lantzeari uzten diona; jarraitzen du pesak egiten, makillatzen... gorputzeko alor guztiak lantzen, eta adimena lantzeari uzten dio! Galera izugarria iruditzen zait; aberastasunik ederrena hor dago. Nire aldarrikapena pentsamendua astintzea da, nahiz eta batzuetan maiseatzailea naizela iruditu. Giharrak astintzeko, masajistak kolpeak ematen ditu. Ba, ni pentsamenduaren masajista naiz, eta kolpeak eman nahi dizkiot jendearen pentsatzeko ahalmenari, jode!

«Loaren kontrako liburuak» egitea da zure helburua. Berdina bilatzen duzu?

Bai, noski. Liburuetan bi gauza bilatzen ditut funtsean: lilura nazala, zerbait ezberdina eskainiz, eta esplika diezadala bizitza, ni une horretan pasatzen edo sufritzen ari naizen zerbait. Ze batzuetan kointzidentziak gertatzen dira, eta, ostia, hori da gauzarik ederrena! Literatura bizitza jasotzeko, esplikatzeko edo zalantzan jartzeko tresna bat da. Esango nuke liburua gauza terapeutikoa dela. Ez da denbora pasatzeko gauza bat, ez da ikasteko edo zitak lortzeko... bizitzan laguntzen du edo ez du laguntzen. Laguntzen ez badu, nik liburua utzi egiten dut! Hor ez daukat inongo militantziarik Euskal Herriarekiko, hizkuntzarekiko... Euskal Herriko izarrik handienarena izango da, nire lagunik handienarena, edo sarituena... berdin dit.

Zuk ere jaso duzu saririk: Rikardo Arregi saria, euskal narratibaren kritika saria, Beterriko Liburua...

Bai, errekonozimendu handia izan dut. Nik ez dut besterik behar. Ez dut Euskadi Saririk nahi. Ez dut Espainiako Sari Nazionalik nahi inondik inora; Alemaniako idazleek, adibidez, ez dute ilusio berezirik edukiko Italiako sari bat lortzeko. Ni euskal idazlea naiz, eta mentalki Euskal Herria nazio independente gisa bizi dut. Ez daukat inongo ilusiorik Madrilen, Alfaguaran, liburua argitaratzeko. Argitaratu nahi badute, ondo; oztoporik ez diet jarriko. Baina ez daukat inongo helbururik Madrilen onartua izateko. Kontrakoa ere esango dut: amorru handia ematen dit Madrilekin daukagun menpekotasun estetiko eta ideologiko horrek.

ETB1eko Kalaka saioan agertzen zara, Euzkitzerekin. Hor segitzeko asmotan?

Ez dakit. Ez naiz zalea. Nire lekua ez dago plato batean. Telebistan asko agertzen bazara, jendearentzat zu tertulianoa zara, eta idazlea estalita geratzen da. Telebista oso boteretsua da: gau batean irits ninteke 25 urtean iritsi ez naizen jende multzo batengana: 80.000 pertsona, igual. Kontu handia eduki behar da: bi hilabetean lurperatu dezake urte askotako lana. Eta gehiago bururik jaso ez! Hori gertatzen ari dela ikusten badut, berehala alde egingo dut; uko egingo diot telebistari eta hor irabazten den dirutzari. Ze dirua egiteko makina bat da telebista! Ikaragarria da diru publikoarekin egiten den abusua! Hori esan eta gero, ez didate gehiago deituko. Eta bakea!

Pako Aristik “Note book” izenburua jarri dio bere azken emaitza literario honi, liburua pentsamendu desberdinak batzen dituen kaiera bezala aurkezten baita. Izan ere, horixe du liburu honek bereizgarririk. Liburua atal txikiz osatuta dago eta atal horietan, batzuetan narrazioak balira bezala, bestetan egunkari pribatu batetik ateratako pasarte pertsonalak balira bezala, Pako Aristik bere jarrera azaltzen du gai desberdinen aurrean. Ia ezinbestekoa da egilearekiko elkarrizketa bat antolatzea halako liburuaren aurrean, irakurleak batzuetan bere pentsamenduak islatuta aurkituko baititu Aristiren hitzetan, bestetan, ordea, gauzak kontrako puntutik begiratzen dituelarik. Aristik, dena dela, ez da inor konbentzitzen saiatzen. Gai batzuk behin eta berriro errepikatzen direla ikusiko du irakurleak. Adibidez, deigarrienetako bat da-eta, koherentziarena. Idazleari ezinbestekoa iruditzen bide zaio koherentzia, norberak adierazten duenaren eta erakusten duenaren arteko adostasun erabatekoa, behinolako ideien eta momentuko jarreren adostasun osoa. Eta amorratuta jartzen da denborak eta egoerak pertsonengan aldaketak ekarri dituztela ikustean. Baloreen artean honexek dirudi lehenengoa Aristiren mailaketan.

Badirudi bidea aurkitu duela Pako Aristik. Behintzat hori ondoriozta daiteke argitaratu dituen azken hiru liburuak esku artean hartuta. 2003tik hona ondorengo uzta utzi digu: “Libreta horiko poemak” (2003), “Gauza txikien liburua” (2004) eta orain gutxi iritsi zaigun “Note book” hauxe. Bidea aurkitu duela diogu, bide beretsutik baitoaz trilogia antzekoa osatzen duten hiru titulu hauek. Aristiren hasieretako fikziotik urrutiratuz, saiorako, iritzirako, esperientziarako joera duen bidea hartu dute azken liburuok. Idazleak jarraitzen du bere betiko ezaugarriak mantentzen, edozein motako esperimentalismo edota modatik urrun; jarraitzen du istorioak kontatzen dituzten istorioak kontatzen, aho bilorik gabe, harira zuzenean eta gauza bakoitzari bere izena jarriz. Eta badirudi, formari dagokionez ere, aurkitu duela modurik egokiena. Eroso nabari zaio, itxuran zein mamian, beti ere diskurtso propio eta konformagaitzari aterabidea ematen asmatu duelako. Libretaren, liburuaren, kaieraren erreibindikazioa eginez, e-book edo liburu digitalaren gailentzea iragartzen dutenen aurrean. Galtzen ari den kultura bat, gailentzen ari den beste baten aurrean jarriz.

Folioa dute komunean liburuko testu guztiek, neurri hori ezarri zaie liburuko 75 piezei. Ordenagailuak gizarteratu aurretik, folioa zen literaturaren neurria idazleentzat. Folioaren lilura aipatu du Aristik eta pentsamenduari neurria jartzea. Folioaren atzean ere usain daiteke garapenaren aurkako jarrera, kontsumo gizarteari aurre egin nahi dion azken mohikanoaren kantua. Eta ez bakarrik testuoi inposaturiko kortseagatik, ordenagailuak markatzen dituen neurrien aurrean folioarenak aukeratzeagatik; landutako gaiek, gaiei emandako trataerek, trataera horiek hartzen duten purrustada itxurak idazle antisistema bezala aurkezten digute Pako Aristi: ideologia ezkertiarraren Pepito Grillo baten modura, gizartearen aldaketak liseritu ezinik dabilenaren antzo. Horren adibide dira koherentzia hitzari eskaini dizkion zazpi atalak. Euskal letretan geratzen den frankotiratzaile bakanetarikoa da, meritua aitortu behar zaio, baina susmoa daukat geziak dituela arma bakar, jada oinarri sendoegiak dituen kanoi-bateria baten aurka egiteko: “horregatik bakarrik nahi nuke nire hitz hauek zalantzaren izua eragitea dirua daukatenengan, eta zalantza beraren itxaropena dirurik ez daukatenengan”, dioenean adibidez.

Genero aldetik sailkatzeko zaila den liburua da “Note book” Ipuin batzuetan, artikulu, saio, gogoeta besteetan, generoen nahasketa dela dudarik ez dago. Modan dagoen generoa da generorik eza, genero definiturik eza edo, nahiago bada, generoen nahasketa. Gauza bitxia moden aurka idazten duen idazle batengan. Zeren eta moden aurka idatzi nahi du Pako Aristik, koherente izan bere idealekin. Garai borrokalariagoen nostalgiarekin idatzitako testuak aurkituko ditugu, gizarteak, nora ongi ez dakigun arren, hartutako norabidearekin konforme ez dagoen idazleak idatziak. Horregatik testu batzuk egin zaizkigu kontzientziaren pizgarri. Horregatik testu batzuk egin zaizkigu aurrez galdutako borrokaren erakusgarri.

hots sozialak ez dakit zer esango duen “Note book” kortseteatu honi buruz, baina nire ahotsez hitz egin behar badut, freskotasunik ez estaltzeko, aipatuko dut gazia, aipatuko dut gozoa, hauxe baita liburuak utzitako zaporea. Kuriositate bat amaitu aurretik: “leize” hitza ugari erabiltzen da. Prentsan irakurri dugu “ermitau baten gisan egon ondoren” idatzitako liburua dela “Note book”. Hartu nahi duenarentzat.

Idazle izateko, idazle ona izateko alegia (nahiz ez dakidan azaltzen zer den idazle ona, jakin badakit ere zer ez den), egunero idatzi behar, sukaldari txukuna izateko egunero aritu behar den bezala sukaldean, eta maratoilari ona izateko egunero errepidean ibili beharra dagoen bezala. Idazlearen sekreturik behinena ez da erabiltzen duen paper klasea, eskuan hartzen duen luma, hatzak korritzen duten ordenadorea, idazten ari den bitartean edaten dituen litroak (kafea edo beste), erasaten dioten ordu txepelen neurria (eta denok ditugu ordu txepelak ez ezik, baita aldrebesak, zoritxarrekoak eta suizidatzeko gogoa ekartzen digutenak ere): idazlearen sekreturik behinena egunero idazten ematen dituen orduen kopurua da. Eta, txorakeria badirudi ere, idazleak lanean sartzen dituen orduak erabakigarriak gertatzen zaizkio maiz, talentua eta hizkuntzaren sena dituenari.

Liburu hau egunero idaztearen fruitu da; baina fruitu goiztiarra. Pako Aristik egunero idazten du, egunkarientzat edo bere buruarentzat, eta egunero idatzitako testu horien bilduma da liburu hau. Testu laburrak dira, gehienak, eta egunerokotasunari lotuta daude, ez kanpoko egunerokotasunari soilik, baita barneko egunerokotasunari. Noiz edo noiz kanpoa eta barnea bat badatoz ere, gehienetan ez da halakorik gertatzen, barne egunerokotasunak bere arauak baititu, bere arauak eta bere ibilbideak.

Idazlearen barnea, askotan, oso beteta egoten da jendez, txoriz edo mendiz. Horregatik ez da idazlea sekula bakarrik egoten, bakarrik egonda ere, asko baitira berarekin daudenak, iraganekoak eta orainekoak, urrunekoak eta hurbilekoak. Idaztea gurekin dauden izakiekin hitz egitea baino ez da, bakoitzari esan behar zaiona hitzen kutxan bilatzea. Idazlea sekula ez da bat, bi ere izan daiteke. Izan daiteke kazetari eta izan daiteke idazle, kazetari bezainbat idazle, idazle adinako kazetari. Idazle batzuentzat kazetari lanak literatur lanaren zirriborro, saio eta ahalegin dira. Bestelako idazleek ongi bereizten dituzte kazetari lanak eta literatur lanak. Liburu honetan Pako Aristi kazetaria ageri zaigu: kazetari txukun bezain arina. Egunero idazten duen kazetaria.

Liburuak jogurtak baino azkarrago iraungitzen diren sasoian, ia barkamena eskatu behar dugu liburu baten kritika argitalpenetik ia urtebetera plazaratzeagatik, eta zer esanik ez idazle baten lan berrienaz jardun ordez, aurrekoaz jardutera bagoaz. Zerbait ia-ia anakronikoa egiten dabilelako sentsazioa du batek. Bihoa hori lehenbizi.

Bihoa bigarrenik, jarraian datorrena ez dela liburu kritika bat zentzu hertsian, Pako Aristiren Gauza txikien liburua (Erein 2004) aitzakia hartuta, azkenaldiko euskal literaturaz egindako zenbait gogoeta eta galdera baino, hauetarik asko agian ezagun egingo zaizkionak inoizkari honen irakurle finari. Errepikatzeak ez digu arrazoirik emango, baina, izena ez genion alferrik jarri aldizkariari, eta —jar gaitezen epiko— pertseberantzian, behintzat ez digu inork aurrea hartuko. (Beno, agian bai)

Idazleak ez dira argazkietan ateratzen

Has gaitezen hasieratik. Pako Aristik bere argazkia paratu dio Gauza txikien liburua liburuaren azalari. Bertan, artean gazte eta berde zela, Kcappo publikatu berritan ateratako argazkia du eskuartean Pako Aristi oraingoak. Apropos egindako hautua izan zen gainera, idazlea jendeak ezagutu eta maitatu dezan. Idazleak esana: “Gizarte honetan kirolariak eta musikariak ezagutzen ditugu, baina idazlea ez du inork bistaz ezagutzen, edo ezagutzekotan Atxaga, beste inor ez”. Harritu ninduten urrestildarraren hitzek, ni kontrakoagatik larritzen-edo hasia bainintzen, alegia, ezagutzekotan, jendeak idazlea ezagutzen zuela, baina ez bere lana, testua. Ideia nik baino dotoreago formulatuz irakurri nituen Jenaro Talensen hitzok garaitsu hartan: “Desplazando el punto de articulación desde el discurso poético hacia el dispositivo-autor, y desde éste hacia la figura pública que parece otorgarle entidad real, se sustituye la problematicidad de la escritura por la imagen social del escritor. Las leyes que rigen el juego dejan de ser de índole analítica para pasar al terreno del intercambio simbólico donde la poesía ya no es un artefacto productor de sentido, sino pura y simplemente mercancía”.

Muturrera eramandako adibide bat, honezkero seigarren batelari bihurtua dugun Dubravka Ugresicek Gracias por no leer saioan biltzen duen hura litzateke. Londresko Liburu Azokara joan omen zen Ugresic eta harri eta belarri geratu omen zen inaugurazioa Joan Collins Dinastíako aktorearen esku zegoela ikustean. Idazleak egindako gogoeta, ezin argigarriagoa: “Zer du honek ikustekorik literaturarekin? Ia ezer ez. Orduan, zergatik aipatu Joan Collinsen traje arrosa bezain gauza hutsala? Bada hutsalkeriak bizitza literarioa ito duelako, itxura denez, liburuek baino garrantzi handiagoa hartzeraino”.

Egia da, agian gure literatura ez dela homologazioaren fase horietaraino iritsi. Baina ez ote gaude bide horretan? Idazleak alderdien hauteskunde kanpainetako karteletan agertzen hastea ez ote da horren sintoma?

Irlandan eta Eskozian tabernetan idazleen argazkiak eskegitzen dituztela dio Aristik. Ados. Baina argazki horiek hemengo tabernetan Txindokiren argazkiak izan dezakeena baino lotura estuagoa al dute literaturarekin? Ibizara oporretan doazen irlandarrek besapean Ulysses, Godoten esperoan eta Dorian Grayren erretratua daramatzatela pentsatu behar ote dugu?

Idazleen argazkiak hauteskunde karteletan, argitaletxeen poltsetan, egutegietan ikusten ditugu azkenaldian, eta orain, baita liburuen azaletan ere. Haien testuen gaineko irakurketa arrazoiturik, nekez topatuko dugu, ordea. Eta Ugresicen galdera etortzen zaizu orduan gogora: zer zerikusi du horrek literaturarekin?

Zer nahi duzue esatea, argazkietan ikusteko, nik neuk nahiago modeloak, edo futbolistak.

Hondartzako tragediak

Gorrotagarriak dira konparazioak, ados. Baina egin dezagun demagogia pixka bat. Hona hemen bi testu. Lehena, Pako Aristirena, Gauza txikien liburuan jasoa:

Hondartzan geunden maisua eta biok, itsasoari begira. Ez zen ezer gertatzen.
Nire burutazioak balekizki bezala, esan zidan:
—Begira ezazu ondo, hondartza honetan zerbait gertatzen da!
—Zer, maisu?
—Tragedia bat!
Begiratu nuen ondo:
Arrantzale batzuk txalupak arrantzarako prestatzen ari ziren kaioz inguraturik.
Ume batzuk jolasean zebiltzan.
Agure bat edo beste haitzetan eserita zegoen.
Palmondoak haizeari ostartean eutsi nahian.
Ezin nuen tragediarik antzeman inon. Maisuak lagundu zidan:
—Begira ume horiei! Euren arteko bat ez dute besteek maite!
Orduan ume bat aldendu zen taldetik.
Besteek oihu egiten ziotela ikusi nuen.
Eta neure matrailean sentitu nuen jaurti zioten harriaren kolpea.

Eta hemen bigarrena. Urtebete lehenago argitaratutako Itoko dira berriak narrazioan, Karlos Linazasorok ere hondartzako tragedia bat hartu zuen gai eta ardatz: itsasoan itotzen ari da norbait eta inor ez doakio laguntzera. Pako Aristirenean bezala, lehen pertsonan idazten du hondartzan dagoen narratzaileak (Linazasororen alter egoak):

Nik, berriz, nahiago izan nuen hondartzara joan. Hamaka eta nire lagun min Igerabideren aforismo liburu berria hartu, eta eseri egin nintzen, orrialde haietan aurkituko nituen hausnarketa ezin zorrotzagoekin gozatzeko asmotan. (…) Ez nuen, nolanahi ere,nire buruhauste poetikoetan sakontzeko astirik izan: beste garrasi latz batek hamakatik jaikiarazi ninduen. Igerabideren liburua hondar zuri belztua musukatzen utzi, eta itsasertzerantz hurbildu nintzen. Ez nengoen ziur, baina norbait ari zela laguntza-eske iruditu zitzaidan. Laster bildu ginen bertan hamabost edo hogei bat pertsona, denak, ni izan ezik, goiz-ibiltariak. Lehen uneak nahasiak eta kezkagarriak izan ziren; inork ez zekien zuhurtasunez zer gertatzen ari zen, garrasi desesperatu haiek entzun uste izan bagenituen ere guztiok. Lehen begiratuan, ordea, ez zen uretan inor ageri; inork ez zuen itsasoan bainuzalerik ikusten. Gizon lerden batek esan zuen orduan: —Gustu txarreko txantxa bat, dudarik gabe.
—Horixe, bai. Bizitzarekin ez da jolasten.
—Ez eta espainiarron borondate onarekin ere.
Arduragabe, erantzun nion:
—Ni euskalduna naiz, andrea.
Baieztapen hark polemikarako bidea irekitzen zuen, eta herren zital batek ez zuen aukera galdu:
—Zu euskalduna izango zara gazte, baina hau Espainia da. Eta, izan ere, zer iritzi duzu zuk nazionalismo baztertzaileaz, integrismo mozorrotuaz, herrien autodeterminazio eskubideaz, federalismoaz, kapitalismo basatiaz eta diru bakarraz?
Erantzun eruditoa ematera nindoakion, beste orro ikaragarri batek izuz bete gintuenean.

Aurreraxeago, pertsonaia horien solidaritateaz honela mintzo da narratzailea: “Ez nuke luzatu nahi han aipatu ziren xehetasun solidario guztiekin, ez baititut gainera guztiak gogoan (…); nolanahi ere, akordatzen naiz taldeko surrealistak esan zuela Toreatzaile bat, Adarkada bat elkarte antitaurino bortitzeko partaide zela; beste norbaitek adierazi zuen herri indigenen eta koralezko arrezifeen alde borrokatzen zela; Utzi armak txokuan eta ibili munduan elkartea ere aipatua izan zen, eta agure sinpatiko batek, Manuelek, Falangekoa zela esan zuen”.

Eman dezagun argitaratutako urtearen arabera, kronologikoki irakurtzen ditugula. Lehenbizi Itoko dira berriak eta ondoren Gauza txikien liburuko pasarte hori. Ez da tragedia bera, ados, baina gaia uste dut ez dela oso bestelakoa: sufritzen duenaren aurrean jendeak, eta batez ere, idazleak, trasuntu baten bidez, hartzen duen jarrera. Azpimarratzekoa iruditzen zait bi pasarteak ere lehen pertsonan idatziak izatea. Pako Aristiren ni poetikoak (Juanjo Olasagarreren maneran esateko) badu sentsibilitate berezia, agian idazle izateak emandakoa, besteen sufrimendua bere azalean sentitzeko. Kung Fu telesaileko maisu itsuak Kwai Chang Caine-ri emandako ikasgai haietako baten traza hartzen dio batek hondartzako eszenari; edo, modernoago esanda, Kim Ki-Duk korearraren Bom yeoreum gaeul gyeowool geurigo bom filmeko eszena batena, non maisuak ikasle gazteari sufriarazten dizkion umeak animaliei egindako txarkeriak. Aristiren niak lezioa ikasten du: gai da besteren mina bere azalean sufritzeko.Idazlea da, eta idazlea izateak besteoi baino sentsibilitate handiagoa ematen dio egileari.

Linazasororen alter egoak eta nobelako pertsonaiek, berriz, hemengo edo hango GKE bateko bazkide izatearekin betea dute beren solidaritate kuota. Bestearen sufrimendua gauza exotikoa, ia espektakulua, dibertsioa bihurtu da beraientzat.

Onartzen dut, eta berriz diot, konparaketak gorrotagarriak dira. Baina galderak datozkit berriz ere gogora, bi testuak bata bestearen atzetik irakurrita: idazlearen figura parodiatua, erridikulizatua izan denean, posible da hori egin ez balitz bezala jokatu eta idazlearen figura maila horretan goraipatzea? Ez naiz ironia eta autoironiaren demokratizazioa, generalizazioa eskatzen ari, besteak beste, hori egiteko gaitasuna behar duelako idazleak, eta literatura homogeneizatzea ekarriko lukeelako, gainera, aniztasunaren kaltetan. Baina, jakina da edozein testu tradizio batean kokatzen dela; oinarrizko mailan, idatzita dagoen hizkuntzaren tradizioan. Askotan esan izan den bezala, testu orok tradizioa jarraitzen, aldatzen, berrirakurtzen, apurtzen edo iraultzen du. Alabaina, arazoa, tradizio hori egongo ez balitz bezala jokatzean egon ohi da maiz. Eta, goian aipaturiko bi testu atalei erreparatuta, inpresio hori du batek. Idazlearen sentsibilitate berezia, gizartetik kanpo eta gorago egoteko gaitasuna (hain erromantikoa) inoiz gainditu, parodiatu, erridikulizatu ez balitz bezala jokatzen duela Aristiren testuak, eta galdera berriz darabilt buruan: funtziona dezake testu horrek, izan daiteke sinesgarria gisa horretako testu bat, demagun, Linazasororen testu hori (testu garaikide askotarik bat hautatzearren) irakurria duen norbaiten begietara?

Nekea eta itzulera

Joan den udan mintzatu zen Bernardo Atxaga Trikuarena poema musikatu ezagunaren sortze prozesuaz, eta oroitarazi zigun nola boskimanoen liburu batean aurkitu zuen poema osatzeko bidea. Abangoardiak eta esperimentazioak sortutako nekeari emandako nolabaiteko erantzuna izan bide zen beraz primitibismora itzultzea (hala irakatsi ziguten unibertsitatean ere), beste zenbaitek literatura klasikora jotzea hautatu zuten bezala. Nekatu gara esperimentazioaz, surrealismoaz, futurismoaz eta ismo guztiez. Konta ditzagun gauzak inork orain arte kontatu izan ez balitu bezala. Edo horrelako zerbait.

Bestalde, Libreta horiko poemak liburuari idatzi nion kritikan, ausarkeriaz, Lars Von Trierren Idioterne filmarekin alderatzen nuen nolabait, oso nolabait, Aristiren liburua, esanaz, Dogmako zuzendariek zineman egin bezala, gehiegizko artifizioari eta sofistikazioari emandako erantzuna izan zela liburu hura. “Artifizioak, apaindurak eta dekoratu faltsuak ezabatzeko nahi batetik sortua” zela. Libreta horiko poemak lanaren baliorik behinena horixe zelakoan nengoen eta nago, alegia, poesia dibinizatzeko izan den joerari ematen zitzaion erantzuna zela Aristirena. Egungo poesiaz idazten diren klixeetan erabilienetakoa berritzen nuen nik ere, esanaz hitzek gainean duten zama astintzen zuela Aristik, eta gauzei lehen aldiz bezala begiratzeko proposamena zekarrela.

Baina atzeranzko itzulera honek badu arriskurik, irakurle honen iritzian. Ingenuitate moduko bat da aldarrikatzen dena, inozentzia bat, mundua umearen begietatik ikusteko jarrera, eta hortik ondorioztatzen den estiloa naif izatetik hurbil dago maiz. Baina naif-a eta kurtsia, naif-a eta kitsch-a ez dakit ez ote dauden agian uste baino hurbilago elkarrengandik. Esan nahi baita, sinpletasun ia naif horrek erraz egin dezakeela laprast kurtsikeriaren aldera. Hari finaren gainean dabil bide horretatik abiatzen den idazlea, erortzeko arriskuarekin. Idazkera horretan maisu da Atxaga, oreka horri eusten (demagun, Soinujolearen semeako hastapeneko maitasun harremana kontatzerakoan), kurtsia izan gabe ingenuoa eta naif-a izaten, baina gutxi dira hari horren gaineko orekari eusten diotenak, eta gehiago sinpletasun nahian kurtsikerian erortzen direnak. Doitasun erabatekoa eskatzen du bide horrek, behean sarerik gabe orekari eustea hari fin baten gainean, eta hori, ez da erraza lortzen.

Badatorkit burura, hala ere, bestelako kezkarik sinpletasunera jotzeko bide horren inguruan. Izan ere, ez ote da maiz exijentzia apaltzea bilatzen sinpletasuna aldarrikatze horrekin? Santos Alonso kritikariak, Espainiako azkenaldiko nobelagileez ari dela, zera dio: “Azkar idatzi dute azkar saltzeko, eta sintaxi zorabiagarria erakutsi dute irrikaz irakurriak (irentsiak) izateko. Hainbeste kontzeptu aldatu dira azken urteetako narratiban, non zenbait kritikari nobela bat, zentzu gutxiesgarrian oso literariotzat jotzera heldu diren, soil-soilik egunean ez egoteagatik, gure garaiek exijitzen duten arintasun narratiboari ez erantzuteagatik eta gozamenez idazketaren plazer estetikoa eragiten laketzeagatik”. Finean, sinpletasunera itzultzea, estilo soila, bakuna bilatzea izan daiteke koartada bat irakurleari exijentzia oro ezabatzeko, kontsumo azkarrerako literatura egiteko. Aho biko labana zorrotza da estiloaren sinpletasunarena.

Literatura, morala eta moralismoa

Baina nekea eta hastioa ez da soilik estetikei, esperimentalismoei buruzkoa. Edukiari ere badagokio neke bat, eta ez dakit batak bestea ekarri duen ala besteak bata, baina zenbaitetan bereiztezin dirudite, lotuta doaz bata eta bestea, nik uste. Tabua zena, esanezina esatea hartu du helburu literatura batek inguruotan (gurean baino gehiago auzokoetan, egia esatera), imajinaezina zatekeena idaztea, immoraltzat duguna paperean jartzera, eta horrekin irakurlea asaldatzera. Rikardo Arregik inoizkari honetan argitara emandako Dennis Cooper-en poema eta zer esanik ez haren nobelak) datorkit gogora. Alabaina, tabuetan eta esanezina den horretan mugitzen den literaturak jaso du kritikarik azkenaldian. Eta ez dakit kasualitatea den ala ez, Jugoslavia ohiko idazle banarenak dira ondorengo bi iritziok. Lehena, Ugresic kroaziarrarena: “Bizi ditugun garaiotan, Sadeko Markes ospetsuak umeentzako idazlea dirudi. Eta milaka neskatila nepaldar, beren gurasoek irrati baten prezioan salduta, hiesak jota hiltzen diren bitartean, birusak kutsatutako gizonek uste dutelako birjin batekin kontaktu sexuala izateak gaitzetik sendatuko dituela, idazle garaikideek burmuinak xehatzen dituzte haur abusuari buruzko maisulanak asmatzen”.

Urrunago joanaz, Dzevad Karahasan bosniarrak bere herrialdearen egoeraren erantzule egiten du literatura mota bat, berak “l’art pour l’art” bezala definitzen duena. Literatura honek ez du betebehar moralik ez etikorik, erabat aske jokatzen du, loturarik gabe, eta horrek ondorioak dakartza errealitatera. Karahasanek dio lehenbizi mundua idatzi egin zela, ondoren ahoskatu eta azkenik errealitatean gauzatu. Horregatik egiten du literatura errealitatean gertatzen denaren errudun. “Nola izan liteke literatura hau ni herrialde suntsitu batetik natorrelako errudun? Zeharka da errudun; errudun da zeren, bere ofizioaren lege oinarrizkoetatik aldenduz, ahal izan duen neurrian eragin du indiferentzia orokorra heda zedin mundu indiferente batean”. Betebehar moraletatik aske, Karahasanek kritikatzen duen literatura horrek indiferentzia hedatzen lagundu bide du. Generación quemada (Siruela 2005), ipuingile estatubatuar gazteen antologia, horren adibide aski argia izan liteke. Hala dio Zadie Smithek liburu horren epilogoan: “Beste garai batean edozein idazlek Virgilioren lorategira itzultzearekin amets egiten zuen bitartean, orain soilik esaldi hunkigarri bat idatzi nahi dute, egundo erabili gabea humidifikadoreak, pepsicolak eta supositorioak saltzeko”. Karahasanek espresuki arbuiatzen zuenaren adibideak nonahi daude antologia horretan, eta hala gehitzen du Smithek: “Antologia honen zati handi batek, bestalde, maite du estrabagantzia abstraktua, metaforaren atzetik ibiltze goxoa, are pertsekuzio itsua, harik eta metafora bera gaia bihurtzen den arte”. Autentizitatearen galera eta heriotzari beldurra, bi gai horiek aipatzen ditu epilogoan egileak, idazle estatubatuar berrienen obsesio bezala.

Eta euskal literaturari dagokionez, zer? Berandu atera zen sotanapetik euskal literatura, ez dira hainbeste urte ere. Eta ez dakit aski izan den denbora hori esperimentazioarekin bezala literaturaren moral gabeziaz nekatzeko, zalantza sortzen zait. Generación quemada irakurtzean, aitor dezadan, inbidia sentitu nuen, halakorik euskaraz oraindik irakurtzerik ez dagoelako. Hala ere, egia da joera literarioez gain, kontuan izan behar dela joera horiek sortzen diren lekua, eta Euskal Herrira oraindik ez dela heldu, ez erabat, antologia horrek erakusten duen gizarte eredua. Alabaina, euskal literaturan oraindik ere, nire begietara behintzat, ia birjina den esparru bezala ikusten nuen transgresio moralarena, esanezina dena esatearena, tabua apurtzearena. Aitzitik, azkenaldiko euskal literaturako zenbait lan irakurriz, badirudi aro hori iragana eta gainditua balego bezala jokatzen dela. Baina galderak, berriz ere galderak: posible al da iragan ez den zerbaiten revival-a egitea? Posible al da post-punka inoiz punk-a existitu ez bada?

Agian kontua da, errealismorik ia gabe euskal literaturak existentzialismora edo nobela esperimentalera jauzi egin zuen gisa berean, tabuak inoiz erabat apurtu gabe egin duela atzera, literatura moralarekin atzera estuki lotzera; hiritartasuna erabat ezagutu gabe egin duela jauzi atzera baserri girora. Agian kontua da, Angel Errok aldizkari honetan azaldu bezala, sinkronikoki bat egiten duela orain euskal literaturak atzerriko joerekin, eta urbanitateaz nekatuta dagoen gizartearen joerak ari garela imitatzen, inoiz urbanitak izan gabe. Agian oker nago, baina euskal literaturan, humidifikadoreak eta pepsicolak baino Virgilio gehiago irakurtzen du batek, eta Gauza txikien liburua da horren lekuko. Antzinatiko joera da presentea kritikatzeko iraganera jo eta harekin alderatzea, iragana arkadia bukoliko bezala irudikatzea, eta egungo gizartea degeneratu den eredu idiliko baten ondorio dela pentsatzea (hala zioen Rousseau antiurbanitak bere bigarren diskurtsoan). Aristiren poema honek ongi irudikatzen du esandakoa:

Garai batean Pertsonak euren iritziengatik
Epaitzen genituen;
Gaur, pertsonak,
Telebista-kate guztiak
Aztertu ondoren
Aukeratzen duten programaren
Arabera bereizten dira.

Eta atzera eginez, iragana eredutzat hartuz, baserri eremuko gizartea eta haren balioak hartzen dira eredutzat. Hala, emakumeari zilegi zaion espazio bakarra etxeko sukaldea den gizartea, edo homosexuala izendatzeko “marikoi” hitza besterik ezagutzen ez duena da Aristik eredutzat hartzen duena. Eta bururatzen zaio bati soilik gizon gazte heterosexual eta zuriak har dezakeela halako gizartea eredutzat, bere moduko gizon heterosexual zuriak zentralitatearen eta boterearen monopolioa zuen gizartea. Ez da, nolanahi ere, Aristi bakarra iraganera miraz begiratzen duena euskal literaturan. Nago ez ote den orokortzen (edo gutxienik hedatzen) ari iragana orainaren aurrean goresteko joera hori euskal literaturan, eta zer esanik ez euskarazko zutabegintzan (Kirmen Uriberen zenbait zutabe, edo Pablo Sastrek Berrian udan idatzitakoak ditut buruan).

Hona helduta, zalantza batek inarrosten nau behin eta berriz. Idazle batek esan zidan behin geroztik buruan dabilkidan ideia bat: kritikoak ez lituzkeela literatur lanaren asmoak eta edukia epaitu behar, ez dagokiola kritikoari halakorik egitea. Berak epaitu dezakeen bakarra zera omen da: idazleak esan nahi duena esateko zein bide erabiltzen dituen, eta bide horiek zuzen erabili ote dituen adierazi nahi zuena adierazteko. Sinplea dirudien baieztapenak ez du batere sinpletasunik buelta pare bat emanez gero, besteak beste, maiz, edukia eta edukia adierazteko bideak bateratsu doazelako, biak ez bereizteraino, eta ustez eta bide horiek epaitzen dituzula edukia epaitzen duzu maiz. Baina guztiz da arbuiagarria edukiari buruzko kritika? Kritika ideologikoaren uretan geundeke honezkero?

Literatura eta komunikazioa

Libreta horiko poemak liburuari Berria egunkarian idatzi nion kritika amaitzen nuen esanaz irakurlearen konplizitatea lortzen zuela hasieratik liburuak, “Poesia, ezer izango bada, komunikazio ekintza dela sinesten duen idazlearen lana baita Libreta horiko poemak“. Amaiera ponpoxoa ematen nion hala kritikari, baina, gerora, buruan izan dut behin baino gehiagotan esaldia eta ideia.

Literatura zer den galdetuko balidate, mutu geratuko nintzateke, ziurrenik. Baina zerbait esatekotan, seguruenera “komunikazioa” hitza aterako litzaidake, hasieran ez bada beranduxeago. Literaturak badu zerikusirik komunikazioarekin, komunikatu nahiarekin. Baina, bestela ere ikusi daitezke gauzak, eta ondoko galdera formulatu: irakurlearekin komunikatzea lortzen duen testu bat literatura al da? Aski al da testuak zerbait komunikatzea literatura izan dadin?

Libreta horiko poemak lanean bezala Gauza txikien liburua bilduman ere komunikazio zuzena bilatu nahiak gidatzen du idazlea. Eta esango nuke, azkenaldiko literaturan irakurlearekin zuzenean komunikatzeko joera bilatzen dela; ia etsi-etsian bilatzen dela irakurlea, eta harekin komunikatzea. Jendaurreko errezital eta irakurraldiak lirateke horren lekuko. Baina, komunikatu behar horretan, irakurlea bereganatu behar horretan, nago ez ote den literaturaren pedagogizazioa muturrera eramaten ari, eta poesiaz ari naiz orain, batik bat. Egia da orain zenbait urtetako poesiaren izaera hermetikoak, batzuetan autorreferentzialak urrundu egin zuela irakurlea poesiatik, literaturatik, eta, besteak beste, Iban Zalduak Obabatiko tranbian zioen bezala, 90eko hamarkadatik aurrera, hedatzen joan dela poesia narratiboago, eskuragarriagoa, poesiazale amorratu ez garenon pozerako. Alabaina, susmoa dut beste muturrera ez ote garen joaten ari, poesia eta literatura komunikazio ekintza bezala ikusi beharrak ez ote duen ekarri, zenbaitetan, irakurlea idazlea baino ezjakinagotzat, ia ergeltzat hartzea. Galdera darabilt buruan: zein da literatura pedagogizatzearen prezioa? Maider Ziaurriz kritikariak Aristiren Note book azken liburuaz zioen “literatura gero eta ezkutuago eta mailua ageriago dagoela”. Literatura bera ote da komunikazioaren mesedetan ordaindu beharreko prezioa, sakrifikatu beharreko piztia?

“Libreta horiko poemak” eta “Gauza txikien liburua”ren ondoren, hirugarrenez ebatzi du Aristik gehiengo zabalari hitz egitea, eta munduari kargu hartzea, gehienez orrialde bi hartzen dituzten apunte laburren bitartez. “Note book”ekin beste behin kausitu dugu Aristi garden bat, soila, ausarta. Baina soiltasun horrek beharleku gogor bat gordetzen du: mezuaren eraikuntza zehatza, paralelismo bat edo beste apur bat lehenago garatutako ideia koxka bat estutzeko… Errepikapen sentipen atsegin bat ematen dio horrek guztiak liburuari, ia-ia gaixotia, ia obsesiboa.

Giza saminaren inguruko liburua da “Note book” batzuetan, baina beste batzuetan alde batera uzten ditu auhenak mundu desberdinak bata bestearen ispiluaren aurrean ezartzeko, lehen mundua hirugarrenarekiko, aberatsak pobreekiko, boteretsuak ahulekiko. Eta hori den hori konfesio mingarriekin nahasten da, idazleak berak barrenak azaltzen dizkigunean. Eta inoiz budismo Zenean hondoratzen da kritika, salto eginez hizketaldi arruntetik metafisikara.

Plazer laburra batzuetan, aurpegian emandako ukabilkada beste batzuetan.

Baina egin al zezakeen Aristik bidaia literario arriskutsu hau kontzientzia artistikorik barik? Ezertaz konbentzitu ezik ere, Aristiren idazkera boretsuak dena ondo ez doala ikusarazteko gaitasuna dauka. Horregatik uste dut Urrestillakoa ez dela idazle sozialaren paper soila hartzen ari —ez die zapalduei idazten—, eta bestalde ez da idazkera antisozial edo norbere baitan bildua. Ezpata eta pareta, hori da irakurleari uzten dion tartea. Literatura sozialean zokoratuenganako maitasuna eta gizakiarekiko onberatasuna balore absolututzat gorde behar diren bitartean, Aristiren “galeraren literatura” honetan zulo beltz erraldoi batek irensten ditu ñabardurak. Gizaki bizi eta era berean mortalaren arazoak bereiztu barik aurkezten dizkigu, barneratuz bezala zoriona —salbazioa— keinurik txikienean egon daitekeela. Aristik kantatzen du jendarte posmodernoaren kontra, eta horregatik durundu eroangaitz bat sentitzen dugu batzuetan, posmodernook ere badugulako ama. Durundu gogaikarri eta erakargarria era berean, barruntatzen dugunean Aristik arrazoi duela, leun bortxatzen gaituztela egunero.

Hirurogeita hiru pieza labur batu ditu Pako Aristik “Gauza txikien liburua” argitalpenean. Hirurogeita hiru pieza txiki urte askoren jirabiran landuak. Bertan ipuinak, bidaia kronikak, saiakeratxoak, gogoetak eta olerkiak nahastu ditu modu pertsonalean. Izan ere, Pako Aristi dugu idazlearen inplikazioa liburuan islatuta ikustea eder zaion idazlea, idazlearen erraietatik idatzi eta burua agertzea gogoko duena.

Horixe bere hautua. Eta lan honetan bere baitatik asko ematen du. Liburu hau, alde horretatik, idazle mota jakin hori aldarrikatzera dator, Aristiren ustez euskal literaturan batere ugaria ez den idazlea. Horrela, modu pertsonal horretan, fikzioa eta errealitatea nahastuz, gizarteaz eta gaurko bizitzaz dituen iritziak plazaratzen ditu.

“Gauza txikien liburua” bizitzari erabat lotuta dagoen lana da. Esanguratsua da ildo horretan liburuaren azalean idazlearen argazkia bikoiztuta agertzea, batean hogeita bat urte zituela agertzen da eta bestean, oraingoan, berrogeita bat. Beraz, hogei urteko tarte eta ibilbidea adierazten digu, hogei urte idazlearen bizitzan, gogoetatzeko bizitzaren beraren gainean eta urteen poderioz iritziak zelan aldatuz joan zaizkion. Liburu hau ibilbide hori hobeto ulertzeko modua da, heldua eta umotua izatera ailegatu den idazlearen eta pertsonaren pausalekua, kirrin-karran zarratu den denbora tarte baten bisagra.

Aristik liburu honetara isuri duen sentiberatasun bereziari ez zaio mina falta, urteen igaroak eragiten duen mina, gutxika nagusituz doakigun bakardadearen mina, egundo izatea lortu ez dugunaren eta bidean galdu dugunaren gaineko mina. Horixe da irakurleak, idazleak testuotan darabilen zorroztasunaz gain, berehala antzematen duena. Egilearen gogoetek lagun diezaiokete irakurleari berorren hausnarketetan, egoera berezietan lagun behar ditugun hausnarketa kontsolagarriak.

Horrenbestez, liburu honen lerro landuak astiro irakurri behar dira, presarik gabe, irakurri eta pentsatu. Horretarako ez da zertan hurrenkera jakin batean irakurri, liburu arrunta ere ez da; nahiko da norberak aldian-aldian behar duena testu dibertsitate honetan bilatzea. Eta bilaketa horretan irakurleak idazle baten sentiberatasuna, zorroztasuna, eta aldi berean, samurtasuna aurkituko du.

Gauza txiki eta benetakoei buruz aritzeko premia nabari zaio Pako Aristiri azken liburuetan, eta soiltasunik soilenetik idazten du, apaindura eta artifizio handirik gabe. Izenburuan bertan sumatzen da idazlearen hautua: ez du bilatzen irudi edo hitz joko arranditsurik, ez istorio handirik, gauza txikietan ere bai baita lilurarik, haien edertasunari erreparatzen jakinez gero.

Irakurlearengana errazago iristeko modua ere bada, neurri batean, gauza txikiez idaztea. Horretarako, komunikazioan traba egiten duten hitz eta apaingarri guztiak kentzen ditu Aristik, mezua argi eta garbi ematea baita helburua. Libreta horiko poemak liburuko ildoaren segida da, nolabait, Gauza txikien liburua; gaiak, idaztankera, tonua… antzekoak dira bietan, baina azken lan honetan poemak ez ezik ipuinak eta bestelako narrazio labur batzuk ere sartu ditu.

Egia da Aristiren poemak ez direla oso lirikoak eta oso landuak, baina badute zerbait; errazak dira irakurtzeko, eta aise jabetzen da bat mezuaz. Hori da, gainera, garrantzitsuena; hartara, mezua ulertzen denbora galdu beharrean, hor esaten duenari buruz hausnartzen emango dugu denbora hori, eta begiak irekiko zaizkigu agian, zein gizartetan bizi garen konturatuko gara akaso, eta, beharbada, une batez bada ere, horretaz pentsatuko dugu… Aristiren hitzetan ispilatua ikusiko dugu askotan geure burua, beharbada gauza txikiei buruz hitz egiten duelako, denok inoiz sentitu edo pentsatu ditugun gauza txiki horiek kontatzen dituelako. Azken batean, nahiz eta fikzioa ere badagoen, bere inguruaz eta bere buruaz hitz egiten du batez ere, eta, adibide ezin konkretuagoetatik abiatuz, sentimendu unibertsalak azaltzen ditu; izan ere, geure burua denik eta gauzarik indibidualena dela uste dugun arren, denik eta gauzarik unibertsalena ere bada; eta, nonbait, Aristik badaki inoren konplizitatea lortzeko idazleak inplikatu egin behar duela, eta barrena ireki. Bere helburua ez da testu ederrak sortzea, zerbait transmititzea baizik. Galizian jotzen ikasi zuen gaitari nola, negar eragin nahi die bere idatziei, eta haiekin irakurlearengana iritsi. Gabriel Aresti gogorarazi ziola idatzi zuen Jon Kortazarrek, Libreta horiko poema liburuaz ari zela. Poesia mailutzat jotzen zuen Arestik, eta, funtsean, literatura tresna bat da Pako Aristirentzat ere, jendearengan irria, negarra, gorrotoa, berdin dio zer, baina erreakzioren bat eragiteko lanabesa. Horregatik, ihes egiten du testu hutsaletatik eta ezer esaten ez duten kontakizun azalekoetatik, zenbaitetan polemika sortzaile, probokatzaile eta zirikatzaile izateraino.

Bizia hitz bihurtu nahi du, eta hitz biziak sortu. Benetan balio duenaren bila dabil, eta bizitzan oharkabean pasatzen zaizkigun gauza txikietan aurkitu uste du hori. Baina, ezinbestean, ingurukoekin alderatzen du bere burua, eta lagunak ikusten ditu, ezkonduta, guraso bihurtuta, dibortziatuta, aspaldiko ametsak ahaztuta. Berak, ordea, lehengoan jarraitzen du, urte batzuk gehiagorekin. Izan ere, azkar doa mundua. Horregatik, denborarik gabeko mundua bilatzen du: literatura, alegia; “literaturak denbora ezabatu egiten baitu, eta, mundua, edo idazleen baitan dauden mundutxoak, eskura jarri”. Hala ere, urteek ekarri diote gauza onik: idazle nortasuna aurkitu du, kontatzeko estilo bat, munduari erreparatzeko talaia bat; eta talaia horretatik, apaizek garai batean pulpitutik nola, errieta egiten die gizarteko erosokerietan goxo geratutakoei. Izan ere, kontsumis-moaren amua irentsita ikusten du artalde otzana, eta kritikatu egiten du bizimodu itsu hori, jende gehienaz bestera bizitzea hautatu duen ardi galduak bezala. Horregatik, beti izango du kritikatuko duenik, baina hori beti da oharkabean pasatzea baino hobea.

Pako Aristiren literaturaren adibide berri bat dugu “Gauza txikien liburua” deitzen den liburu honekin. Atalez osatutako liburua da, narrazioz, poemaz, ipuinez, erreportajearen itxura duten testuez osatutakoa alegia. Eta gehienetan, fikziozko narrazio baten aurrean gaudela ematen duenean ere, zaila egiten zaio irakurleari narratzailearen eta idazlearen artean bereiztea. Hauxe da fikzioaren oinarria, baina badirudi Pako Aristik fikziorik egin gabe literatura egin nahi duela, errealitatea bera oinarritzat, errealitatearen kontakizuna baita bere literatura neurri handi batean. Horregatik da hain zaila Aristiren literatura sailkatzea. Prosa idazten duenean, poema bat idazten ari dela ematen du, eta poemak idazten dituenean narrazioak eskaintzen dituela dirudi. Edonola ere, dudarik ez da idazle trebea dela, saiatua eta iaioa, eta itxuraz sinpleegiak diren gauzak kontatzean ere ikus daiteke bere ezaugarri hau. Baina literatura honek badu bere ifrentzua: berak hurbiletik ezagututako errealitatean oinarritzen den neurrian, bere burua gehiegi agertzen da idazlanetan, behin eta berriro bere buruaren eta gizartearen arteko aldea azpimarratu nahi balu bezala. Izan ere, Aristi erromantikoa da funtsean, berari gustatu ala ez.

Pako Aristik gauza txiki-handiez berba egiten digu azken liburuan. Aurkezpenean bertan gaztigatzen du zintzo arituko dela, biluzik; liburuetan inplikatzen diren horietakoa dela. Beraz, hitz politen bila dabilenak alferrik arakatuko ditu orrialdeak; egia bila dabilena ere, zaputzak hartuko du.

Batzuetan fikzioa erabili arren, gehientsuenetan artekaririk gabe, Aristik bere aldartea erakusten digu. Batzuetan badirudi oraintxe ohartu dela gazte izateari utzi behar diola. Berrogei urteen krisiaren kontuak. Idazlea idazle agertzen da, eta literaturaz dihardu, literaturaren zereginaz eta zentzuaz: literaturak idazlearen sentimenduak hoztu, eta, gero, irakurlearen barrenak kiskali behar ditu. Idazle batzuen ugaritasunaren aurka agertzen da, eta isiltasunaren garrantzia aldarrikatzen: isiltzea zailagoa ei da idazten ikastea baino. Orrialde batzuk aurrerago, poema tankeran, ironiaz azaltzen dizkigu isiltasunaren zorigaitzak: esan behar dena garaiz ez esateak nolako ondoreak dakartzan. Egiak ez dira egundo biribilak.

Aristi idazlearekin batera, musikaria azaltzen zaigu: nola ikasi zuen gaita eta organoa jotzen. Eta kontakizun horiek beste gogoeta batzuetara garamatzate, beldurraren gainean solas egitera, kasurako. Liburuan dena lotuta baitago, eta ezer ez dago alferrik.

Maitasuna eta maitemina ere han eta hemen azaltzen dira, orainaldiko hustasuna eta oroimenaren epeltasuna. Behiala ondoan izandako horri idatzitako poesiak, mezuak… hazten dira zokondo guztietan. Eta liburuan garai bateko zorrek ere lekurik badutenez, harako neska hari azaldu nahi eta ezin izan zion auzia dakarkigu, puntuz puntu ebatzia: zertan diren diferenteak maitasuna eta maitemina.

Liburua, hala ere, ororen buruan, denborari buruzko gogoeta da. Zahar eta umeenganako halako miresmenaren ondoan, bere belaunaldiko jendea beldurrik gabe larrutzen du idazleak: iraganeko ametsak alboratutakoak dira; eta orain kredituak, ezkontzak eta ipurterrekeriak bizi dituzte. Aurrerago, ordea, Aristiren hinki-hankekin topo egiten dugu: hautatutako bizimodua egokiena ote den. Izan ere, amari atzera erantzun beharko dio esku artean duen liburuak ere ez diola dirurik emango; bakarrik dago. Bidegurutzean, bakardadearen izu-laborria sartuko zaio hezurretaraino, zaharregia ote den sororik soro ibiltzeko. Izan ere, biziaro bakoitzak bere beldurrak dituen arren, bakardadeak ditu guztiak elkartzen.

Eta oroimena hortxe dugu, tinko. Haren aurka ez dago borroka egiterik. “Zumezko makilak gara gaztetan, eta oroimenez betetako otarreekin amets egiten duten arbolak zahartzaroan”. Oroimenak, urteak joatearekin batera, sendotu, gogortu egiten gaituela adierazten digu horrela galiziar laborariak.

Inguruko mundura ere begiratzen du idazleak, eta hildakoak baino ez zaizkio agertzen ametsetan edo akorduan. Gandiagarekin amets egin, eta panegiriko ofizialetan usatzen ez direnak idatzi ditu Aristik, pertsonenganako erabateko lilura ezina baita. Oteitza ere bidean gurutzatuko du irakurleak. Eta liburuaren hondar aldera, Polixene Trabudua ere etorriko zaigu, ipuin eta guzti.

Liburua oso pertsonala da; bere-berea du idazleak. Denboraz, bizitzaz, idazletzaz eta harentzat, txiki direla esan arren, garrantzizko diren gauzez dihardu Pako Aristik. Ahaleginak pasarte gogoangarriak ekarriko dizkio irakurleari. Trenez ibiltzen denak, esatera, “Bidaia bat trenean” izango du atsegin; bertsozaleak, “Urrun dabilenaren gosea”… Nork bere istorioa aurkituko du han edo hemen.

Ilustraziotik hona klase sozial guztiak bat etorri izan dira: historia beti doa aurrerantz eta pausu bakoitzak euren teoria berresten du, euren etorkizuna gerturatzen. Egon dira horren kontrako erreakzioak ere, noski, baina orokorrean garapenaren zorabioa aurrerabidearekin identifikatu izan da. Garapena eta aurrerapena, baina, ez dira gauza bera. Historiaren koxketatik intelektualek beti galdetu dute: hobeto al gaude? Artez al goaz? Pako Aristik atzera begira hitz egiten du maiz patuaz, eta horregatik galdera biek bat egiten dute liburu honetan. Halako ezkerreko kontserbadurismo kirats bat darie, ezinbestean, bere protestei. Idazlearen idealizazioa, lanordu errepikakorren segurtasunean bizi denari emandako belarrondoko bat edo beste, teleikuslearen alienazioa… XIX. mendean trenbideko langileei mespretxuz begiratzen zien nekazaria dirudi batzutan Urrestillakoak, baina erakarpen izugarria sortzen du irakurlearengan.

Baikortasun tragikoa? Ezkortasun neurtua? Ze demonio da orduan “Libreta horiko poemak” eta “Gauza txikien liburua” zirraragarri bihurtzen dituen sermoi tonu hori? Aldarearen hoztasunetik barik pairamenaren berotasunetik idazteak ematen dien benetakotasunak, uste dut, zerikusi handia dauka, bai baitirudi denborek ekarritako aldaketen aurrean babesgabe sentitzen den tradizionalista baten berbak direla, eta geldiro aztertuz gero, ordea, laster konturatzen da bat inkonformistaren buruargitasuna dela, ongi ikasien azotea. Gizon amultsu baten idazkiak latzak izan ditezke, eta Pako Aristi aspaldi honetan latz dabil, idazlearen eta pertsonaren nahigabeari buruzko gogoeta ausart bezain bikainak opatu nahian. Horren aurrean makurtzen naiz, nahiz eta liburuaren aurrean ez makurtu.

“Sentimenen heziketa” lau orrialde eskaseko narrazio bat da. Organoa jotzen ikasiz perfekziora, jakituriara eta maitasun benetazkora iratzartzen denaren bizipenak deskribatzen ditu. Istorio itxuraz single horren bidez eufemismorik gabeko bizitzaren egiara hurreratzen gaitu. Bada, lerro labur horiek irakurtzearren baino ez bada ere, bene-benetan gomendatu gura genuke liburu hau. Indartsua da, kontraesankorra, eta gizartearen zutabe ustez sendoetako sitsak astintzen ditu. Bide batez, gainera, zure onetik aterako zaitu. Eta zenbat denbora da literaturak ez zaituela zure onetik ateratzen? Lar, seguruenik.

Portada gustatu zait izugarri, bi Pako batean. Pako zaharrak Pako gaztearen argazkia dauka eskuan, eta Pako gazteak bere lehen liburua hatz arteetan, Kcappo noski. Begiak urdinak dira, eta esango nuke, aldaketa handirik gabe, ordukoak direla, bi aintzira txiki eta biribil, bi aintzira jostalari. Irribarrea ere lehengoa du Pakok, urteek ez diote zakartu ez txepeldu ez desitxuratu. Pako gizon irribarretsua da, alaia oso. Seguru asko, bera ere aldatu egingo zen, bizitzak ez baitu barkurik (Axularrek zioenez eta nik beti ulertu ez zuela itsasontzirik, baina tira). Ondotxo dakigu bizitza igaro dugunok hitzak bata bestearen atzetik jartzen, ofizio eskergabea nonahi eta are eskergabeago koldar-herri honetan. Bai, bizitza igaro zaigu, Pakori ere bai, ideiak urrezko hariz josi nahian, gau ilargiaren pean.

Baina ez da dena hitzen arrimu ona bilatu nahia izan. Izan dira zeruak, neonezko argipean, noski, gintonicak edaten; izan dira harriak, azpian begiratzeko ea aurkitzen genuen poema baten arrastoa; izan dira ireki eta ixten ziren loreak, ireki eta ixten ziren emakumeak, hatzak elkarturik, bizkarrezurrean jostalari; izan dira gezur bihurtu diren egiak eta egia bihurtu diren gezurrak, argizko basoetan, gintonicak edaten, eta izan dira despedida tristeak, eta oin alferrak etxerako bidea asmatu ezinda. Izan dira hori dena igaro da, eta horregatik ez dugu izan hitzak urrezko hariz lotzeko betarik. Hitzen apopilo izan baikara. Gauza txikiak dira, badakit, baina gauza txikiak dira gure bizitzari zentzu apur bat eman diotenak. Gauza handiak arbuiatu egin ditugu, ez handiegi zirelako, gu ginelako handiegi haientzat, gu ginelako, erromantiko hutsak, txikien aldeko. Izan ere, Pakoren argazkia ikusita, neurea ikusten dut, gazteago nintzenean, eta zintzoagoa.

Mamia: maitasun harremanak eta gai sozialak ardatz hartuta, beste hainbat gai ukitzen ditu Pako Aristik poema hauetan: sexuaren indarra, desioaren galera, diruarekiko morrontza, umeak, hainbat “ezkertiarren” klaudikatzea, zahartzaroa…

Emaitza: poema sorta zuzen eta ausarta, normalean poesiarik irakurtzen ez duten horiek ere gustura irakurriko dutena, egilea ez baita metrikaren edo errimaren aginduetara makurtzen. Metafora eder askorik ere ez du aurkituko irakurleak, Aristik zuzen-zuzen eta apaingarririk gabe botatzen baititu “bere egiak”. Hemen poema moduan ageri zaizkigunak berdin-berdin izan litezke egunkari bateko zutabeak, azken batean mamiarekin geldituko baita irakurlea.

Onena: egilearen zintzotasuna, 40 urteren bueltan bere buruari eta ingurukoei begira jarri eta autozentsurarik gabe azaltzen dizkigulako bere ondorioak. Irakurleen aurrean biluztu da, zauriak ez ezik, bere fobiak eta gorrotoak ere agerian utziz —askotan diplomazia handirik gabe—, eta, agian horrelakoetara ohituta ez gaudelako, horixe da gehien estimatzen zaiona: benekotasuna.

Okerrena: harritu egin nau Larrua jo ondoren poeman Aristik generoaren arabera (gizonezkoak/emakumezkoak) egiten duen rol banaketa topiko baino topikoagoak, baina ezin uka bukaerak baduela grazia: “Hain ezberdinak izanik, ez dakit nola elkartzen garen larrua jotzeko ere”.

Poesia zorrotza eta kritikoa Aristirena. Maitasuna, sexua, Euskal herriko egoera politikoa, dirua, haurtzaroa, gaztaroa edo zahartzaroa hartu ditu gai nagusitzat, besteak beste, bere liburuan. Esaldiz esaldi, eztenkadaka ari dela dirudi. Kasu gehienetan, gizarteko sail ezberdinekin zuzen-zuzenean ari da. hamaika gairen inguruko bere iritzia azaltzen du batere zeharbiderik gabe. Umore ukitua badute olerkiek; ausardia faltagatik edo gordetzea errazagoa delako, esan gabe uzten diren hainbat egia biltzen du liburuak, eta irakurlearen azaletik, adabakirik gabe idazte hori eskertzen da, asko gainera. Idazlea, hizketan edo pentsatzen ari dela dirudi darabilen idazkera naturalean. Naturala eta zaindua era berean, oso idazkera txukuna ekarri du urrestildarrak. Sentimendu asko eta ezberdinak iradokitzen ditu, irakurlea behin eta berriz pasarte ezberdinekin identifikatuta sentituko da, seguru asko. Eta hori ere eskertzen da, edo ez?

Egunkariren bateko zutaberen batean, liburuak, ikuspegi matxista duela irakurri ahal izan dugu. Nik Aristiren lerroetan ez dut matxismo ukiturik nabari, niretzat hori ez da matxismoa, aitzitik, gai ezberdinen inguruko ikuspegi ezberdinak dira, bereak; norberaren ikuspegiekin bat etor daitezkeenak edo ez. Bere larrutik ari da idazten, gizasemearenetik, noski. Lan zaila izango zukeen bere iritzi eta kezkak emakumearen ikuspegitik azaleratzen.

Aipagai dugun liburua oinarri hartuta, joan zen abenduan elkarrizketatu zuen Beterriko Liburua literatur aldizkariak Pako Aristi. “Gauza bat lagun asko ez egiteko liburua da eta beste bat lagunak ez galtzeko liburua. Lagunak mantentzea kosta egiten da eta nik ez ditut galdu nahi. Orain, nik ez dut lagun berriak egiteko idatzi liburua. Liburu honen idazkera, nire buruarekin zintzoa izan da hasteko, eta gizartean ikusten ditudan beste gauzei buruz ere zintzoa izan da. Modu sinple eta naturalean nire iritziak, usteak, kritikak, susmoak eman ditut. Ez dut batere galgarik ipini, ez naiz disimuluan ibili. Ez dut gaizki ulertutako eta beldurrak agindutako diplomaziarik neureganatu nahi izan. Aukera estetikoa bezala, aukera etikoa izan da; nire susmoei batere galgarik ez jartzea, alegia. Hori bai, nireak direla argi utzita. Gizartearen ikuspegi bat da liburukoa, nire ikuspegia. Eman ditzatela besteek eurenak”. (Beterriko Liburuaren 20. zenbakitik hartua).

Lan bikaina gordetzen du liburuxka horiak, irakurtzeko batere zailtasunik ez duenez, poesiazalea ez den edonor zale bihurtzeko modukoa.

Liburua argitaratu eta azkar batean amaitu zen lehen edizioa, berehala zabaldu baitzen bikaina zela liburua. Seguruenik irakurtzera ohituegi ez gauden modura landu du poesia Aristik eta irakurle asko, antzeko poesia liburu gehiago noiz aterako zain geratuko ginen.

“Belaunaldi baten astintzailea”. honela definituko genuke Pako Aristi liburu hau irakurri ostean. Dudarik gabe, 2003. urteko liburu interesgarrienetako baten aurrean gaude. Zirrara sortzen digu lehenengo momentutik hasita; darabilen gaiak, esateko moduak, kontzientziak kitzikatzeko grinak, jarrerak aldatzeko ahaleginak,… hauek guztiak lirika eder honetan barneraturik topatuko ditugu. Dena dela, bereziki belaunaldi zehatz bati zuzenduriko testua delakoan nago, bere edukiak edonori baliagarri gerta baitakizkioke ere. Batzuei sorkuntza mota hau arbuiagarria eta interes gabekoa irudituko zaie, baina nire ustez ederra eta beharrezkoa da.

Duela urte batzuk, Giorgio Agamben-ek sorkuntzaren arazoari buruz zioen (greziarrek poiesis zioten hari buruz), poiesis-aren eta praxis-aren eztabaidan, bien arteko muga hori oso lausotua zegoela eta funtsean, gauza berbera zirela: “Gizakiak gure planetaren gainazalean baldintza edota izaera poetikoa dauka, hau da, izaera produktiboa. Beraz, gure garaian artearen etorkizunak duen arazorik nagusienak, artea den ekintza hau gizakiaren aktibitate produktiboarekiko askaezina kontsideratzera bultzatu gaitu. Modu honetan, gizakiak edozein ekintza burutu duenean bere osotasunean zerbait produzitu du. Ohiko iritziaren arabera, gizakiaren ekintza oro —bai artistarena edo artisauarena, bai langilearena edo politikoarena— praktikoa da, hau da: efektu konkretu baten borondate produzitzailearen adierazpena. Gizakiak planetan izaera produktiboa edukitzearen arrazoiak, munduan bizitzearen baldintzak izaera praktikoa duela adierazi nahiko luke”.

Honelaxe ikusten dut Pako Aristiren poesia gure literatur panorama orokorrean: sortze prozesu bat, produkzio bat da, baina era berean bere jarrera probokatzailea da, astintzailea, jarrera “enbotatuaren” salatzailea, estetika praktikoaren aitzindaria. gainera, berak honela aitortzen du: “…nik barruan astintzen duen zoriona maite dut, / ez kezkak baretzen dituena.”

Salaketa nagusi bat azaltzen da liburuaren barne-barnean: norberaren kontraesanen aurrean hartzen den jarrera, hots, esandakoaren eta egindakoaren artean kontsekuentea ez izana. hortxe kokatzen du bere drama, ba!ta belaunaldi oso baten drama ere. Berak gainditu duela dirudi, baina, zer gertatzen da besteen kasuan? Honen adibidea lerrook:

“Bohemioa eta burgesa
borrokan bizi dira nire baitan,
eta borroka horrek ni
aberastu egiten nau.”
Gainditzeko moduetako bat sorkuntza da. Aitzitik, errealitatearen aurrean ez du etsitzen eta asmo horretan egileak, batetik, bizitzaren esanahia azalduko zaio eta, bestetik, idazlearen patu petralarekin aurrez aurre tupust egingo du:

“Bizitza besterik ez ote den
susmoa hartua daukat:
hitzen esanahia ezagutzea,
sentimenduak bereiztea,
gure ekintzen ondorioak neurtzea,
eta hori guztia egiten ikasi dugunean
amaierara iritsi garela ikustea.”
“Eta gehiago:
amodioaz ari dela
antzeman gabe
amodioaz hitz egitea,
eta mezua zein den erakutsi gabe
bihotzaren hezurra jotzea.
Horra idazlearen lanik zailena:
jendeak behar duenari erantzutea.”

“Isiltasunak zoriontsuago egingo ez ote gaituen
ikararekin idazten dut.”

Eta salaketak egitea librea eta zilegia da, betiere besteen erabakiak baldintzatu gabe. Izan ere, ideia edo jarrera batzuekiko atxikipena azken muturrera eramanez gero gizakiaren alienaziora baitaramate, jarrera edo ideia hauek edozein direlarik. Gizaki orok askatasuna behar dugu, baita askatasun hori galtzeko erabakia libre hartzeko aukera ere.

Edonola izanik, jakinduriazko lurrinak xamurki gozatzen ditugu maitasuna, laguntasuna, bakardadea, beldurra eta holako gaiak jorratzen dituenean. Horietako batzuk era berean, profetikoak edota irakaspen modukoak dira. Guztien artean bi aipatzearren:

“Bizitzako lorpenik garrantzitsuena hori da:
zeure burua zeure aurrean interesgarri agertzea.
horrek bakarrik dakar
bakardadearekiko beldurraren amaiera.”
“Desagertzeak eskatzen duen indarra pilatu arte
munduan nago, eta gogo handirik gabe
betetzen ditut bizitzaren erritu guztiak.”

Poema askotan Aristik berariazko indarraz hasi egiten da, modu honetan berehala harrapatu eta lerroetan barneratzera bultzatzen zaituelarik:

“Bizitza gure ulermenari iheska dabil askotan.”
“Prest al gaude gure bizitzako egiak entzuteko?”

“Ezin dut eraman gizarte honek etengabe egiten duen
diruaren apologia ankerra,
denek akritikoki ontzat ematen dutena.”

“Gure gizarteak deseoak sortzeko lantegi erraldoia da.”

Poema ederrenetako batean, nire ustez liburuko ederrenetarikoa bai berau duen mezua eta bai bizitzan eduki beharreko jarreran bete-betean asmatzen duelako, orain arte aipaturiko jarrera estetikoaren paradigma dela uste dut. Horretaz aparte, erresistentzia mota baten aldarrikapena dago (kontrakoa iruditzen bazaigu ere), eta era berean astintzen zaitu. hortxe dago benetako gakoa eta meritua, izan ere, azken finean poesia horixe baita: erresistentziaren artea!

“Eta dena jakina zaigunean,
elkarrizketa guztiak
ezagunak zaizkigunean,
barre algara guztien makinaria
aztertua dugunean,
milaka aldiz entzundako
gaurko hitzen pisu astunak
mundua are gogaikarriagoa
bihurtzen duenean,
ez dago beste zereginik:
isilik egotea,
ardo on bat dastatzea
eta puruaren kea urrun jaurtitzea,
oroimenak hurbil dakizkizun
bere begiradaren aire urdinean.”
Horregatik oso beharrezkoak dira honelako ariketak, hausnartzeko eta geure buruen gaineko kokondoak mugitzeko, astinketa honekin kokoak buruaren gainera eror dakizkigun eta geure ideiak ebaluatzeko, eta garai bateko planteamenduen arabera zer ginen, zer garen eta zer izango garen alderatzeko. Hau dena ikusirik eta kontutan harturik, gehiengo baten masa kopuruari men egiten diogun ala ez jakingo genukeen. Horregatik, arestian nioen Pako Aristiren proposamenean estetika praktiko baten jarrera dagoela, gustatu ala ez gustatu onartu behar duguna, eta norberaren jarreren hausnarketan lagungarri izango zaigulako. Eta hausnarketa ostean poiesis eta produkzio berri bati aurre egiteko eta ekiteko prest azalduko gara, funtsean denok izaki sortzaileak baikara.

Hain zuzen ere, sortzearen ekintza horretan, produzitzearena alegia, gizakiak alderdi asko betetzen ditu (horietako bat poesia delarik). Eta Pako Aristiren poiesis aktibitateak estetika berezia dauka, hots, produzitze bat da baina lirismoz jantziriko jarrera baten aldarrikapena ere bada. Horregatik aipatu dut lehenago, bere poesia “estetika praktiko” baten barruan kontsideratzen dudala, hau da, ez du mezua fondoan eta forman soilik igortzen, eguneroko bizitzan mezu hori praktikara eramateko gonbidapen behartua plazaratzen digu.

“… ilargi betearen gorazarrean piztutako suaren aurrean
ni zoriontsu izango nintzateke,
hitzaren gure aurreko azti zaharrek
nirekin lortu zuten mirari zaila
lortuko bainuke belaunaldi berriengan.”
Azken honetan desira bat ere azaltzen du, esperantza positiboz beteta, etorkizun hobeago baten bila. Zalantzarik ez dago Pako Aristiren nahia eta gogoa erabat txalogarria eta laudagarria dela.

Denetatik aurkituko dugu poema liburu honetan. Harkaitz Canok liburuaren aurkezpenean zioen poema bakoitza pizti ttiki baten antzekoa zela, norberaren kontzientzian bazterrak nahasteko eta hautsak harrotzeko ahalmena eduki zezakeena. Beraz, piztitxoak poemak dira, eta poemak piztitxoak. hauetariko batzuk luzaroan oldoztetan aritzeko parada eskaintzen dute; polemikoak, kritikoak, hunkitu gabe uzten ez zaituzten horietakoak. Egia esateko, afalosteko edozein tertuliatan eztabaidagai bihur daitekeen proposamen osoak dira, lasai asko goizaldeko ordu ttikienetara eraman eta hizketaldi luzeetan iraun dezaketenak.

“Ai zer plazera
zer ordu den ez jakitea,
aukera on bat galtzea,
lan debalde egitea,
gizartearekin lotura txikienik ere ez edukitzea.
Ai zer plazera
kapitalismoari bere armekin
kontra egitea.”
“Erosteko gure ahalmenetik bizi den
lantoki erraldoia da gizartea,
eta publizitatea erabiltzen du erosten ez badugu
gu gaizki sentiarazteko, guk, liluraturik,
erosteko aukera amaigabeari
askatasuna deitzen diogun bitartean.”

“Hau da Euskal herria:
burges putaz beteta dagoen
munduko herririk iraultzaileena.”

Bukatze aldera, aitortu behar dut berak gomendatu ez bezala, aldiko poema bat baino gehiago irakurri dudala. Dagoeneko kezkaturik nabil Pako Aristiren maldizioak harrapatuko ote nauen ala ez pentsatzen, eta liburuak hatzak jango dizkidanaren beldurrez hementxe amaitzen dut nire txanda.

Irakurle, ez zaitez Pako Aristiren liburua irakurri gabe geratu; baina poema bat baino ez aldiko, ez gehiago!

Apika, Concceta Probanzak izango zuen errua. Padroni maitasuna, eta Aristiri libreta oparitu ziolako. Edo libretak saltzen dituen dendariak. Edo libretak egiten dituen langileak. Zalantzarik gabe, perbertsioak gustuko ditugu gurean. Errudunak bilatzea bezalako perbertsio txikiak. Ezintasunak exortzizatuko baditugu, ezinbestekoa da ariketa hau. Mina gainetik usatzeko.

Eta badirudi, Aristik idatzitako “Libreta horiko” poemek min ematen dutela. Batzuei, behintzat. Diagnostikoak egitetik bizi diren belaun-sendatzaileek ez omen dute atsegin diagnostikoen subjektu bihurtzea. Medikutik gaixorako pausoa mikatza da. Darabilzun sendagarri bera pairatzea, alegia.

Batagatik edo besteagatik, hautsa harrotu du Aristiren liburuak. Eta hori, poesia liburua dela kontua hartuta, bada zerbait. Izan ere, poesiaren muina, zerbait izatekotan, ariman zauriak eragitea da. Barruko arantzak erauztea. Gogoeta sustatzea.

Jakina, horrek min eman dezake. Eta min ematen du, antza. Biluztu egiten zaigu Aristi poema-bilduma honetan. Gorputza hitz bihurtu, egi pusketak xehatzeraino.

Nik gozatu dut “Libreta horiko” poemekin. Lurrean erroturiko mistika sozial zorrotz horrekin. Beharbada, “Libreta horiko poemak” ez da euskaraz idatzi den poema libururik borobilena. Baina badu indarra, erraz iristen da irakurlearengana eta ondo idatzia dago. Zuzen eta alferrikako apaingarririk gabe. Su hartzen dute poemek esku artean. Metro karratutik haratago esploratzera gonbidatzen gaituzte.

Institutu garaiko “poema bat=buruketa bat” sindromepean daudenek estimatuko dute liburua. Genero honekiko duten nozio okerra zuzentzen lagunduko baitie Arestiren liburuak. Barka, subkontzienteak akats txiki hau eginarazi badit.

Irakurzaletasuna sustatzeko ardura hain hedatua dagoen honetan, estimatzen da horrelako liburu bat.

Atzo bertan, kaletik nindoala, 16 urteko neskatila bat ikusi nuen eserleku batean “Libreta horiko poemak” irakurtzen. Ez da hain albiste txarra.

ako Aristik “Libreta horiko poemak” izenburua duen poema liburua argitaratu berri du. Poema liburua da, baina bertan agertzen dena ikusita, gehiago dirudi aitormena edota bere buruaren biluzketa, adierazpide lau eta askotan prosaiko baten bidez egina. “Etorkizuna hau zen” esaten bide digu poema horietan zehar, eta hasierako ilusioaren eta geroko errealitatearen artean dialektika sortzen zaigu. Izan ere, hasierako momentuko ilusio hura betierekoa izatea nahi luke, baina alferrikako ahalegina da, denbora igaro igarotzen baita. Hala ere, poema hauetatik mintzo zaigun ahotsak ez du etsitzen eta horren kontra, ilusioek errealitate bihurtzean jasotzen duten endekatzearen kontra ahalegintzen da. Jokaera erromantiko honek begi-bistako ondorioak dauzka poesian. Lehenengo eta behin, modernitatearen aurkako jarrera erakusten du, mundu modernoa kapitalista eta diruzalea baizik ez dela azalduz. Honen auurrean bakardadea aldarrikatzen du, “beatus ille” topikoa berrituz. Maitasuna eta sexua ere aipagai ditu, hauetan bizi indarra aurkitzen baita, mundu materialistari ihes egiteko bideak edo, agian, amarruak. Azken finean, munduan bere destinoa aurkitzerik ez duen erromantikoaren ezinegona agertzen zaigu poema hauetan.

Atxagari entzun nion behin, erraztasuna zeukala poema on bat urrutira ere ezagutzeko. Aitor dut, gainera, egia borobila dela hark esandakoa, askotan erakutsi baitigu abildade hori Bernardok. Eta nola ez, bada, inbidia sekulakoa eman izan dit niri ukatua izan zaidan dohaina harengan hain nabari ikusteak. Esan nahi dut, nik ez ditudala sarri bereizten poema ona eta kaxkarra. Esate baterako, hotz-hotz utzi izan naute askotan Lizardiren poema on ustekoek eta, aitzitik, zeruetaraino jaso Bilintxek potoz betetako beste batzuek.

Abisatuta zaude, irakurle, nire juzkuaren izaera kaxkarraz. Abisu eman nahi nizun gauzak bere neurrian jar ditzazun eta orakuluaren esanik lerro hauetan alferrik bila ez dezazun. Poeta baten lana goratzen hasi baino lehen aitortu nahi nizun hori guztia, badaezpada.

Izan ere, Pako Aristiren “Libreta horiko poemak” (Susa 2003) liburuan datozenak, poema ba ote diren ere ez bainaiz ziurtatzera ausartzen. Askotan iruditzen zait zenbait poesiaren izaera, geometria kontu soil baten arabera defini daitekeela. Berdin liokeela lerroak etzanda jartzeak, zutik egon ordez. Aristi da horietako bat, nire ustez. Nolabait esateko, poema narratiboak egiten ditu edo, nahiago bada, zutunik jartzen ditu etzanda ere egon zitezkeen kontakizunak. Kontua da, ordea, zutitze horrek, biluztu egiten dituela esan beharrekoak. Etzanean arnasa lasaiagoa leukaketenak, gordinago zaizkigula ematen. Espresio-ekonomiaren gauzak eta poesiaren berezko eskaerak izango dira, seguru asko.

Aristik bere kaiera horian apuntatu dituenak ez dakit poesia on ote diren egiazki, baina gauza bat gutxienez ziurta dezaket: ez dela aspaldian halako poema-liburu ederrik nire moduko irakurlearentzat idatzi.

Defendatu ere egin nahi nuke Aristiren poesia, han eta hemen argitaratu diren zenbait konturen aitzinean: ba omen dela Aristiren ikuspegia baino ezkerragokorik, burgeskume paranoikoaren ikuspegiarekin daukala zer ikusirik Aristiren poemagintzak… Ez naiz batere harritzen Aristik poema horiek bere buruaren kontra oldartuko zaizkion beldurrez bizi dela dioenean. Izan ere zintzoak dira Aristiren poemak, erabateko zintzoak, horrek gurean ekar ditzakeen ondorio guztiekin.

Geure buruaz ez da aspaldian ikusi halako gogoeta zorrotzik. Aristik poesiaren berezko gai maiteenetakoa darabil azken finean: denboraren iragaitea. Baina ez hori bakarrik: denboraren iragaiteak gugan eragindakoa jartzen digu aukeran. Egia borobilak esanez, bizipenak aitortuz, ikuspegia deklaratuz, xaxatu egiten du irakurlea Aristik. Lekutik mugiarazten du liburuaren hartzailea, artelan on guztiek bete beharreko lehen legea betez.

Ez dakit gu baino gazteagoek zer pentsatuko duten, baina gure belaunaldiak bederen, ez du sekula jaso halako argazki oparorik. Zentzu horretan erromantikoa da zeharo Aristi, Utopia hain errazki alboratu nahi ez duen erresistentziako militantea. Eta Aristi idazleaz gain, Pako gizona ezagutzen dudan neurrian, zin dagit bere biografia ere zintzoa dela horretan. Gutxirengan bezala egiten dutela bat haren esanak eta izanak. Azalera bat datorrela izaerarekin, alegia. Ez da gutxi.

Lerro oso argiko poemategia argitaratu du Pako Aristik bere Libreta horiko poemak liburuan, eta izenburuari kasu eginez, poema soltez osaturiko liburua dela esan dezakegu: libretakoak gainera, zirriborro edo pentsakizunak biltzeko erabiltzen diren horietakoa eman duela argitara esan dezakegu.

Libreta horiko historia azken poeman kontatzen da: “Concceta Probanzak oparitu zidan/ libreta hori hau,/ behin kalean topo eginda”.

Lerro argiko poemategia, uneak eta segunduak kontatzekoa dena… guztia arin, guztia tonu narratibo batez, dena zuzen eta ahozko espresiotik hurbil. Inoiz esan dugun bezala, badago poesia eta kontagintza lotzeko tendentzia gaur egun, hizkuntza antierretorikoa erabiliz. Bide horretan kokatzen da Pako Aristiren liburu hau. Elaborazio artistikorik ez duela ematen du, baina ez da horrelakorik gertatzen.

Esango nuke, liburuan poema larregitxo daudela iruditu bazait ere, biografia asmatu bat erabili dela edo poetaren irudiaren sorketa eta eraiketa lana egin dela: bohemioaren itxura duena. Baina agian, kontuan hartu beharko genuke bohemio hitzak zentzu desberdinak dituela jaio zen aroan eta gaur egun (Bohemioa eta burgesa). Dena dela, itxura hori sortu nahi izan du poetak: “Bohemioa nire baitan bizi da,/ urruneko neskak maite dituen hori”.

Ahots horrekin batera tonu narratiboaz gain, badago galdutakoaren aroari buruzko nostalgiaz osaturiko hainbat sentipen testuan barrena. Kaleko filosofo batek hitz egingo balu bezala, izkinaren ertzetik. Joandako denboraren nostalgia nagusitzen da. Haragia tristea da, esan dezake poetak, moralista zaharrekin batera: “Bular gogoangarriak iruditakoak/ ez zaizkit orain batere gogoragarri”.

Niaren inguruko testuak nagusiak badira ere (eta desio sexualak ezkutatu gabe ematen direlarik ia idazkera automatikoan), satira kutsuarekin jarraituz, ez dira falta kritika sozialera apuntatzen duten poemak. Irakurtzerakoan, Aresti etorri zait burura, eta baita ere Erdi Aroko zenbait poeta (nahiz, beharbada, berriro beat belaunaldikoak izan gustukoenak egileak).

Baina Arestik Aristik baino laburrago idazten zuela iruditzen zait. Hain zuzen ere, liburu honen egileak pilaketarako tendentzia agertu duelako, eta horregatik ulertzen da lehen poeman botatako abisua: mantso irakurri liburu hau, bestela pilaketak arriskuan jarriko du irakurketa.

Concceta Probanza artistak erregalatutako kaiera hori batean poemarik poema marraztu duen autorretratua dakarkigu Pako Aristik, Libreta horiko poemak liburuan bildua. Poesia fikzioa da (baita zera ere) izenburu ironikoa jarri zion Harkaitz Canok behin bere poema bati, eta huraxe berrestera dator Aristiren poemarioa. Berrogei urteetara arrimatu eta bere gaztaroa begien aurrean zabalduriko mapa baten moduan ikusten duenaren begirada eskaintzen duen liburua da hau. Ispiluaren aurrean biluzik jarri eta denborak gorputzean marraztutako zimurrak behatu eta haiek idatziz jartzeko ausardia izan duen idazlearen lan biluzia. Inbentario bat da libreta: maitasun, larru jotze, gorroto, nahi eta ezintasunen inbentario poetikoa. Izan nahi zuenaren eta denaren artean zabaldu zaion amildegiaz poetak egiten duen hausnarketa. Nolanahi ere, bere buruari ez ezik, inguruari, gizarteari, eta, batez ere, bere belaunaldiari ere begirada gupidagabea eskaintzen dio. Mundua aldatzeko asmo ingenuorik gabe bada ere, konformismoan eta egonkortasunean ainguraturiko belaunaldi exkertiarraren ziurtasunak zirikatzera dator urrestillarra.

Jean Michel Maulpoix poetak hala dio ¿Qué puede la poesía? liburuan: “Poeta ez da besteek baino hizkuntza hobea duena; aldiz, poeta hitzak ments dituena da, hizkuntza intentsitate eta eskrupuluz finkatzen duena, haren gabezia hautemateraino”. Hizkuntzaren gabeziaren eta hutsuneen jakitun da Pako Aristi ere, ezagutzen du esan nahi eta ezina, badaki badirela hitzei ihes egiten dieten sentimendu labainkorrak. Hitzak bortxatuak, zikinduak eta irainduak direla badaki poetak; gaitza dela “hitzak erabiltzea / esanahiak faltsutu gabe”. Zaila dela hitz zikiratuekin errealitatea esatea. Eta, hala ere, idatzi beharrak harrapatzen du; izan ere, “bizitza besterik ez ote den / susmoa hartua daukat: / hitzen esanahia ezagutzea”. Errealitateari, inguruari, munduari izena jartzea, eguneroko egia eta gezur txikiak izendatzea. Baina horretarako denborak hitzen gainean pilatu duen hautsa eta zaborra erauzi behar du idazleak. Hitzak desmaskaratu. Eta desmaskaratu behar horretan erabateko soiltasun, xumetasun eta sinpletasunaren bidea aukeratu du Aristik. Hitzak lehen aldiz esaten dituenaren intentsitate eta indarrez (inozentziaz?) idaztea. Lars von Trier eta beste zinemagile danimarkar batzuek artifiziorako gehiegizko joerari, gizakiarengandik urrun zegoen estetika zurrunari emandako erantzuna izan zen Dogma 95 mugimendua. Erantzun ausart eta erradikala. Gizakiok inguratzen gaituena, gure arteko harremanak eta munduan izateko modua bere hartan filmatu eta erakustea hartu zuten xede. Gizon-emakumeon kezka errealetara hurbiltzeko estetika bat, deserosoa, dardaratia proposatu zuten. Badakit lotura zuzenik ez dagoela egiterik, baina Libreta horiko poemak liburua irakurtzean gogora etorri zait halako filmen estetika. Eta poema bilduma hau poesiari egiten zaion traizio txiki baina ausarta delakoan nago. Artifizioak, apaindurak eta dekoratu faltsuak ezabatzeko nahi batetik sortua dela. Hitz hanpatuen aurka bertso txikiz egindako matxinada xumea dela hau. Poesiaren abiapuntura, sorburura itzultzeko saioa. Gizakiaren kezka errealetara, benetako bizitzara hurbiltzeko ahalegina. Horregatik geziak dira poemok, errealitateari jaurtitako gezi zaluak, ziztada txikiak eragiten dituztenak. Kamera sorbaldan hartuta grabatzen duen zuzendariari bezala, poetari ere dardara egiten dio eskuak idazterakoan (eskuz idatzia da liburua, gogoratu). Eta papereratzen dituen poemak, hala, ez dira ausaz biribilak, ez estetikoki jasoak, ez erabat lirikoak. Ez baitzen hori idazlearen xedea. Estetizismoari, gehiegizko lirismoari ihes egiten dio liburuak zintzotasunean eta freskotasunean indarra ezartzeko. Konbentzioz poetiko deitzen dugunetik urrun daude poema gehienak, generoaren muga-mugan. Izango da “Hau da Euskal Herria: / burges putaz beteta dagoen / munduko herririk iraultzaileena” bezalako poemak ez direla poesia dioenik ere. Hori probokatzea ere bazen, agian, poetaren asmoa.

“Nire liburuei bi gauza eskatu izan dizkiet beti. / Bat: irakurlearengana iristeko ahalmena./ Bi: Ni mantentzeko dirua sortzea”. Zalantza dut bigarren xede hori beteko duen liburu honekin. Lehenengoaz, baina, ez dut batere dudarik. Hasiera-hasieratik lortzen du Aristik irakurlearen konplizitatea liburu honekin. Poesia, ezer izango bada, komunikazio ekintza dela sinesten duen idazlearen lana baita Libreta horiko poemak.

Libreta horiaren historia Pako Aristik berak azaltzen digu azken poeman, dioenean Concetta Provanzak oparitu ziola; maitasuna, ordea, eman, José Luis Padroni hark. Arrunta izan zitekeen historia da, lagunen arteko topaketak, eta opariak, musuak bailiran. Baina poesiak halako historietan aurkitzen du babesa eta, noiz edo noiz, bazka ere bai. Batez ere poetak libreta horia daramanean, jakako poltsikoren batean, bere boligrafo edo rotuladorearekin, begien aurretik edo buru gainetik udazkeneko usoak bezala pasatzen zaizkion ideiak, irudiak, pentsamenduak, sentipenak, amodioak eta gorrotoak, apuntatzeko, edo besterik gabe —halakoak ere gertatzen baitira noiz edo noiz— poema osoak; esan nahi dut batzuetan poema osoak etortzen direla burura, ijitoak bezala, gurdi eta guzti, familiaka, leinuka, lurraldeka. Topikoa ere bada libretarena poeten kasuan. Bere burua poetatzat duenak —berez erdipurdikoa izanik ere— badu libretaren bat edo beste hori, gorri eta kirri-kirri, baina garrantzitsuena ez da libreta, baizik eta libretan idazten dena. Alexandriako poetak zioen bezala, garrantzitsua ez da itsasontzia, bidaiatzea baizik. Garrantzitsua da idazten dena, Pakok idazten duena, libreta horiaren orrialdeetan barrena, ildoak eginez, ibaiak itsasoratzean bezala.

Eta poema freskoak dira Pakorenak, unean sortutakoak eta gero, erretoke eta ukimendu gehiegizkorik gabe, hor geratu direnak, uneko testigantza gisa. Hori du ona libreta batek, bertan idazten dena beti dela berezia eta bat-batekoa, munduan gertatzen diren gauzarik politenak diren bezala: enamoramentuak, begiradak, esku-ferekak, hitzak, isiltasunak. Poema freskoak dira, egunerokotasunari lotutakoak, egunerokotasunak soka lodiak baititu dena lotzeko; baina era berean, egunerokotasunari ihes egiteko bidea eskaintzen dutenak, balizko exiliatu ororentzat.

Iraultza al da Venezuelakoa? Badirudi baietz. Nahiz eta, nik uste, horrelakorik esateko goiztxo den. Iraultza hitza gehiegi prostituitu dugulakoan nago. Oraindik ere Euskal Herriko tabernetako bafleetan ohizkoak dira iraultza, iraultza, iraultza eskatzen duten kantuak, oihuak. Gu baino kapitalistagorik nekez aurki daiteke, ordea, mundu zabalean. Zer zentzu du guretzat iraultzak?

Funtsezkoa iruditu zait venezuelarren bizimoduan oinarrizkoak diren hiru elementuak zeintzuk diren jakitea: telebista, musika aparailua eta segapotoa. Bai, bai: sakelako telefonoa. Teilatu erdi eroria duten ranchitoetan biziko dira, soldata iraingarriak izango dituzte, miseriaren iturritik edango dute ur kutsatua, baina, hala ere, segapotoa eta telebista izango dituzte. Hori jakinda, gu bezain gaixo daudela ziurta nezake gutxienez.

Zein iraultza egin behar du Chavezek?

Pako Aristiren liburu honetan islatzen da Hugo Chavezek aldaketa handiak egin nahi dituela Venezuelan. Eta egin dituela, bere izaera herritarra dela medio. Islatzen da neurri berean jainkotu egiten dutela batzuek eta deabrutu besteek, hedabideek alegia. Hemen bezala han ere hedabide nagusiak enpresari eta bankari boteredunen kontrolpean baitaude. Ez dut azalduko noren interesak defenditzen dituzten. Herri usainari beldurra diote halakoek.

Esan bezala, aldaketa nabarmenen eragile da Chavez komandantea. Presidentzia berak hartzearekin bakarrik eragin du aldaketa. Orain artean demokrazia petroliferoan oinarritutako presidente ustelduak izan baititu Venezuelak. Eta orain zizarez eta lurrez elikatutako umeak ikustearekin sumintzen zen presidente bat du. Herri xehearekin identifikatu den bat, eta herri xehea berekin identifikatu dena.

Datu esanguratsu bat, ordea. Chavez gobernura iritsi zenean, petrolio upela 8 dolarretan zegoen. Pako Aristik liburu hau idatzi zuenean, 24 dolarretan. Gaur egun, 30 baino gehiago balio du upelak, eta 40 dolar inguruan ibili da. Ordurako, petrolio upelak 24 dolar balio zituenerako, 1.500 milioi dolar irabaziak zituen Chavezek. Batzuk, halere, diru horretatik 800 milioi dolar falta direla salatzen dute. Eta non dauden galdetzen. Heroiak errealismo magikoan bakarrik daude izan ere.

Alde on eta txarrak

Pako Aristi Chavezen eta bere herriaren alde on eta txarrak aurkitzen saiatu da hizkera samurrez osaturiko liburu erakargarri honetan. Bidaian sortutako bizipenak modu intimoan eta zintzotasun beti subjektiboan kontatzen dizkigu, gainera. Venezuelaren irudia eta venezuelarren izaera deskubritu nahian betiere. “Caracas: burdin-hesien hiria” dela dio. Delinkuentziak sortu zion beldurra eta beste mila sentipen azaleratzen dizkigu era berean: bizi duten eta biziarazten dituen ez-dakit-zein alaitasun txisparekin batera. Ikaragarria.

Liburu hau irakurri ostean, erregu egiten dut Chavez jakinarazi zaidan bezain herritarra izan dadin. Igo dezala petrolioaren prezioa gu okertxeago eta haiek hobeto bizi daitezen —nahiz eta hori beste ehunka petrolio enpresa aberasteko bide izan daitekeen—. Baina haiek, ez bera bakarrik. Erregu egiten dut Chavezen alde, herri etsiak gehiago etsi ez dezan. Atzera berriz esperantza sortzeko aukerak ezinezkotu litezkeelako behin betiko.

Urregilearen orduak izeneko eleberri honetan Pako Aristik alde batera utzi du bere lehen eleberrietan nagusi zen tremendismo hura. Honetan, eleberri aberats eta konplexua eskaini digu, eta bertan azaltzen digu nola aldatzen den bizitza herri txiki batean, ondoan duen hiriaren eraginpean. Neurri handi batean esan liteke eleberriak tradizioaren eta modernitatearen arteko kontrajarpen bat erakusten duela egitura bikoiztuen bidez: herria / hiria; eguna / gaua; taberna / puba. Eta modernitatea giro tradizional horretan nola sartzen den ere erakutsiko digu, zeren idazleak adierazten duenez, diskurtso tradizionalak aldatu behar baitu, desagertuko ez bada, gaurko munduan egokitu behar horretan. Kontakizunak maila desberdinak dauzka, narrazio-hari ugari, eta batzutan bestelako narrazioak ere sartzen ditu kontakizunean. Narratzaile eta ikuspuntu anitz eskaintzen dizkigu, errealitatea bere konplexutasunean erakutsi nahi baligu bezala… ikuspuntu bat bakarra ez baita nahikoa gure ingurua ulertzeko. Jakina, irakurleak bere aldetik zerbait egin behar du, zeren azken integrazio-lana honen esku baitago irakurketa aktibo baten bidez. Beraz, liburu interesgarri, aberats baten aurrean gaude; eleberri bikain baten aurrean, azken finean.

Nobela, azken finean, mundua adierazteko grina letra bihurtua baita. Norberaren mundua: ikusi eta entzun, bizi eta amestu egiten dena; barruan edo kanpoan dagoena. Adieraz daitekeena, norberaren hitzez. Pako Aristi saiatu da behintzat bere mundua adierazten. Ez dut esan nahi aurreko nobeletan horrelakorik egin ez duenik, baina honakoan nabarmena da barruan daukana kanporatzeko ahalegin eta nahia. Horregatik da nobela hau desberdina. Orain artekoetan, Kcappo ospetsu hartatik hasita, kanpokoa zen gehienbat adierazi nahi zen mundua: idazlearengandik apartekoa, idazteko ekimenez idazleak beretzat hartzen zuena.

Asmoa ere anbiziosoagoa da oraingoan. Herri baten historia kontatu nahi da, hastapenetatik orain arte igarotako denboran gertatutakoa azaldu. Baina nola jakin zer gertatu den idatzi aurretiko garaietan? Mitoaren barrunbean aztamuka ibili eta aztarnak aurkitutakoan, haiek azpikoz gora jarritakoan. Mitoak bere lekua betetzen du nobela honetan, gehiegizkoa behar bada, baina badu logika pittin bat, lotura egiten baitu lehengo eta gaurko garaien artean.

Nobela ezohikoa da, hori ere esan beharra dugu. Zatika bezala idatzita dago (gaur egun ez baitago den-dena biribilduko duen begiradarik). Begirada asko dira, txikiak eta laburrak derrigor, baina denen artean errealitatearen ispiluarena egiten dute, errealitatea osatuz. Errealitatearena, zentzu orokorrean hartu behar den konzteptua da, pasarterik errealistenen artean bai baitira magikoak, poetikoak, diren beste batzuk.

Hizkuntza ere besteetan baino landuago, trinkoago, ageri da nobela honetan, Pako Aristik behar duena adierazteko hitz gehiago (orrialde gehiagoz gainera) beharko balitu bezala.

“Badirudi benetako gauzak esateko, garrantzizko zaizkigun horiei buruz hitz egiteko, tabernak ez duela patxadarik eskaintzen, baina hortxe soilik, eta ez beste inon, ausartzen gara horretara”.

Pako Aristik bere azken eleberri honetan bere taberna berrira gonbidatzen gaitu. Lehen ere honen antzeko beste tabernak, edaritegiak eta jatetxeak ireki ditu. Hauen artean, Kcapo, Irene eta Krisalida eleberriak nabarmendu behar dira, Auto-stopeko ipuinak eta Castletown eta Oherako hitzak poema liburuekin batera. Oraingo honetan, bere lehengo ildotik jarraitzen badu ere, Aristik egiten digun proposamena ezin hobea da.

Ireki berri duen taberna honetan giro ezin hobea aurkituko duzue. Ezaugarriak, Aristik lehenago zuzendutako beste lokalen antzekoak ditu: poetikotasunerako joera, nahiz eta eleberria izan istorio txikien —txikiak tamainuz— aldeko xarma, eta hiriaren eta herriaren arteko harremanei buruzko hausnarketak.

Baina irakurleak taberna berri honetan gauza berriak ere aurkituko ditu. Nahiz eta barraren atzean betiko Pako Aristi egon, gai eta joera hauetan guztietan murgiltzeko orduan heldutasun handiagoa nabaritzen zaio. Baina ez umorea edota haize berriak ezabatzen dituen heldutasuna, munduaren ikuspegi desberdin bat azaltzen duena baizik.

Elkarri lotutako istorioak

Pako Aristiren taberna berri honetan irakurleak askotariko gauzak aurkituko ditu, istorio ezberdinak, baina guztiak elkarri lotuak eta elkarrekin harremana dutenak. Taberna honetatik pasatzen diren pertsonaiek era guztietako istorioak kontatzeko joera dute: bitxiak, harrigarriak, umoretsuak, goibelak… baina betiere sentimenduz beteak, entzulearengan zirrara sortzen dutenak. Hala ere, esan beharra dago, elkarrizketa batzuk ez dira hain gustukoak, pisutsuak egiten dira, eta badaude garatu gabeak diruditen pertsonaiak.

Baina Aristik bere taberna berria honelakoa izatea nahi du. Eta bera beti bigarren maila batean dagoela badirudi ere, taberna honetan bizi, arnasa hartu eta igarotzen diren pertsonaia guztiek badute Aristiren zerbait.

Irakurlea, tabernara sartu bezain laster, giroa zer nolako atmosfera bitxiarekin kutsatuta dagoen konturatuko da. Bertan ez dago, su-etenik, guztia gizakiaren inguruko galderez josia dago. Tabernaren ingurua behin eta berriro gure buruari egiten dizkiogun galderez beteta dago. Baina hau guztia hobeki ulertzeko, lehenik eta behin bi gomendio: gauez abiatu taberna honetara, eta heltzen zaretenan, esan tabernariari, Pako Aristiri, Ruper Ordorikaren azken diskoa jar dezala.

Lehenengo gomendioaren arrazoia Aristik ematen digu tabernan zintzilik duen karteltxo batetik: “Nik ez dakit zer daukan gauak, baina ilunpean esandako hitza beste modu batera sentitzen da”. Bigarren gomendioa, hau bai, nirea da. Nik honela ezagutu bainuen Pako Aristiren taberna, sartu eta berehala bozgorailutik Ruperren azken laneko abestiak entzunez: “Orein zauritua legez bizi nahi ez. Lerro zuzena non den asmatzeke. Ezin asma. Lerro zuzenik ez omen. Ezin artez joan, den guztia oker den munduan. Ez naiz heroi jaio. Ez naiz biktima jaio”.

Nik ere, oraindik, lerro zuzena non dagoen ez dut asmatu, baina ez dut etsitzeko asmorik eta bilaketan, bidaia honetan, honelako tabernek pertsonaiek, istorioek eta eleberriek, niri behintzat, asko laguntzen didate.

Oherako hitzak Pako Aristik argitaratu duen bigarren poema-liburua da. Bi olerki mota aurkezten ditu idazleak orrialde horietan. Olerki batzuk narratiboak dira, istorio bat kontatzen dute, eta prosatik oso hurbil daude askotan, non ez dauden zuzenean prosaz idatzita. Zenbaitetan, poema narratibo hauek zatika kontatzen dute istorio bakar bat; hau da, olerki bakoitzak istorio horren atal bat osatzen duela ematen du. Beste poemak laburrak dira, oso laburrak batzutan (hiruzpalau lerrokoak) eta aforismoak ekartzen dituzte gogora. Poema labur hauetako batzuei, bestaldetik, haikuaren itxura hartu diet, baina ezin jakin idazleak nahita bilatutako efektua den ala laburtasunaren ondorioz irakurleak aurkitutako antzekotasuna. Idazleak olerki hauek egitean gehinetan poetikotzat har litezkeen hainbat osagai (hiztegia dela, figurak-eta direla) alde batera uztea erabaki du, adierazlearen ederrak edukia izkuta ez dezan. Izan ere, olerki hauetan Aristi bakartasunaz eta etsipenaz ari da. Agertzen diren pertsonaiak etengabeko deserrian bizi direla dirudi, zeren hauentzat herri guztiak deserriak diren; eta aukera guztiak, galdutako aukerak, garaiz hartu ez eta betirako pasatutako zoriontasunerako trenak.

Iaz Castletown argitaratu ondoren, Oherako hitzak poema liburu berriarekin datorkigu aurten Pako Aristi. Duela guk nahi baino urte gehiagoko Iraileko ipuin eta poemak eder haren azal-hegalean gogoratu zitzaigun idazle tremendista gisa ezagutzen genuen hartaz gain, Pako ganberro katxondoa ere ezagutzen genuela, edozein gairi azpildurak bilatu eta gure mozolokeriez barre egiten dakiena. “Orain beste Pako bat deskubritu dugu” jarraitzen zuen solapak, “erdi izkutuan zegoena, eta horrekin batera erregistro ugariko idazlea dela erakutsi”. Castletown-ek baietsi zituen hitz haiek eta, orain, Oherako hitzak berri honek areagotu besterik ez du egiten esandakoa.

Ez dugu ezer berririk esango esatean poesia narratiboa dela Aristik eskaini izan diguna azken liburuetan. Oraingoan, gainera, gure iritzirako, ahalik eta gehien areagotu du joera hori eta poema narratibo horiei ahalik eta singletasun handiena gehitu die. Inolako zailtasunik gabe ulertzen dira poemak eta, batez ere, singletasunaren indar hori nabaritu diogu liburuari.

Postura zaila da era berean single eta indartsu idatzi nahi izatea. Eta idazle onek besterik ez dute lortzen postura irabaztea. Pakok ahalegin horretatik garaile irteten badakiela erakutsia digu, eta oraingoan ere lortu duelakoan gaude. Beste eltze bateko hitzei utzi eta goazen, beraz, oherako hitzetara.

Singletasunez, erraz, korapilorik gabe, baina indartsu eta zer pentsatua emango duten lerroak idatzi nahi izatea ez da idazle onenek ere lortzen duten zerbait. Horrelakorik iritzi diogu urrestillarraren azken poema liburu honi. Hots, gorabeherak atzeman dizkiogu orrialdeotan barrena. Poema batzuk maisulanak dira. Beste batzuk kateatuz, egoera eta giro liluragarriak sortzen ditu. Beste batzuetan, aldiz, ez du erabat asmatu. Castletown indartsuagoa zela esatera ausartuko gara. Oherako hitzak honi, beharbada, biribilagoa izatea falta zaio, gorabeherak leuntzea. Dagoenari helduko diogu, ordea.

Ez nuke esango Pako Aristi halabeharrez sartu denik poesia munduan. Halabehar hitzak euskaraz duen zentzu bikoitzean diot gainera. Izan ere, urteak dira Sara Balaskyren poemak argitaratu zituela, emakume izenpean mozorroturik agirian, beharbada, esatera ausartzen ez zena. Beharbada diot, ez baita Pako Aristi lotsak egonagatik isilik gelditzen diren horietakoa. Alderantziz esango nuke, euskal idazleen artean ausarteneakoa dela, batez ere gai batzuei buruz idazterakoan: sexuaz, esaterako.

Poliki-poliki, ordea, bere mundu narratiboa ahazteke, edo albora lagatzeke, poesia munduan gero eta sartuago dagoen idazlea dugu. Aurreko liburuan, poema narratiboak nagusi baziren ere, idazlearen joerak hala eskatzen zuelako, oraingoan lirikotasunak bere tokia hartu du, nabarmen gainera.

Liburuan poema asko daude, sailka banatuak, eta sailez sail doinuz eta egituraz desberdinak badira ere, aldaketa gertatu dela, edo gertatzen ari dela, esango nuke, eta nork daki, hurrengo poesia-liburuan poeta petoarekin topo egingo dugu. Beharbada, diot berriro. Poeta petoaz ari naizenean, narratibotasuna bigarren mailako elementutzat duen poesia egiten duenaz ari naiz, uler dezagun.

Poema narratiboak badaude, hala ere, liburuan: istorio laburrak, eguneroko bizimoduarekin zerikusia dutenak orokorki, bukaera diztiratsudunak, galtzaileen patuari buruzkoak gehienbat. Ipuin izatera iristen ez diren testuak dira, baina ez azalekoak, sakonak baizik, bere laburrean indarrik galtzen ez dutenak.

Baina, tartean-tartean, benetako perlak utzi dizkigu Pako Aristik, batez ere “Poemak orduko 140 kilometroko abiadan” deitzen duen sailean. Esanguratsuak dira oso. Adibidez: “Parkean eseri eta/ ondora datorkizuna ezin jasan:/ ezereza konpartitzeko tarterik ez.”

Bestalde, hizkuntza bera ere zorroztu duela esango nuke, esan behar duena doi esateko. Ez gehiago, ez gutxiago.

Orain dela hiru urte, Pako Aristik Auto-stopeko ipuinak liburua argitaratu zuen. Bertan, idazleak hogeita hamaika errelato aurkezten zizkigun, guztiak lehenengo pertsonan idatziak, eta auto-stopeko ekintzaren inguruan oinarrituak. Nik liburu hura oso gustura irakurri nuen (ez baduzue irakurri, zeharo gomendagarria da), eta bere garaian Aristik hartutako lana, hau da, hogeita hamaika pertsonaiaren barnean sartzea, miresgarria iruditu zitzaidan. Hala ere, autostopeko ipuin haietan, askotan Aristi beraren ahotsa edo burua nabaria geratzen zen, eta liburuak akats bat izatekotan hau izan zuen, pertsonaia guztien barneraino iristea ez zuen lortu, askotan azalean geldituz. Kritika edo iruzkin hau ez nuen nik soilik egin, lagun askok iritzi berbera izan zuten, eta batez ere emakumeak izan ziren kexu, argudiatuz emakumeen ahotsen tonua ez zuela aurkitzen jakin.

Urteak pasa dira geroztik eta beti pentsatu dut urteen poderioz gauzak hobeto egiten ikasten dugula, eta Aristik oraingoan teoria hau baieztatu egin dit. Bai, bere azken ipuin bilduman, Emakumeen gerlak, Aristik emakume desberdinen ahots eta pentsamenduetan sartzea lortu baitu, eta lehenengo pertsonaren teknika erabiliz, lan bikaina burutu du.

Nolakoak diren Aristik irudikatzen dituen emakumeak? Beno, ez pentsatu emakume arruntak direnik, hots, egunero topatzen ditugunak. Istorio bitxiak dira, baina agian azalean soilik, muinean emakume, gizon eta gizaki gehiengoen beldur asko azaltzen baitira. Literatur jenero baten barruan ipuin hauek bildu beharko bagenituzke, gure hautagaia jenero beltza izango litzateke, baina ez ikertzaile edo misterioaren jenero beltza, baizik eta biziaren alde ilun eta gordinak ongi islatzen dituena.

Jenero mota honek Euskal Herrian idazle eta obra bikainak eman ditu (Edorta Jimenez, Pablo Sastre…), eta aldi honetan Pako Aristi ere barruan sartuko genuke. Ipuin hauek irakurriz Raymond Carver idazle estatubatuarra gogoratu dut, batez ere Menda-erratza ipuina irakurri ondoren (nire iritziz bildumako hoberena), bertan oso ondo adierazten baita bizian zehar behar baino gehiagotan bizitzen den bakardadearen sentimendua, eta bakardade mota asko daudenez, noski, okerrena: bikote barnean sentitzen den bakardadea (Raymond Carverren Katedrala ipuin bilduma euskaraz itzulita dago; gogoratu behar da Carverren ipuinetan oinarritutako Short Cuts filme bikaina ere, Robert Altmanek zuzendua).

Hala ere, Aristik ipuin hauetan, ez du nahikoa izan biziaren alde iluna irudikatuz eta emakumeen ahotsa entzunez, gainera, emakumeen alde jarri da, beraien gora-beherak, kezkak, edo barnean dituzten gerlak ulertuz eta azalduz. Ipuin guztietan ahots hauen aitormenak zirrara sortzen du. Agian emakumeak egunero bizi behar dituzten gerlak ez daude isladaturik, baina nire iritziz Aristik ipuin hauek idazten egin duen lana itzela izan da. Norbaitek gizonak ezin dituztela emakumeen sentimenduak ongi adierazi pentsatzea ere baliteke, nabaria dela desberdintasuna bi sexuen artean. Horretaz asko idatzi eta hitz egin da, ea posible den gizon edo emakume baten idazkeran desberdintasuna nabaritzea, ea gizonak emakumeen sentimenduetan barneratzeko eta hauek azaltzeko gai diren. Ni, orain, hemen ez naiz eztabaida hauetan sartuko, baina Aristiren kasuan desberdintasuna egitea zaila dela uste dut.

Ipuin bilduma bikain hau Milabidai sailean argitaratu da. Gogoratu behar da sail hauek (Enbido tkikira ere hor baitago) eguneroko abagune, itxaroaldi, bidaia eta, nahi izanez gero, auto-stoperako lagun aproposak direla. Bestela probatu auto-stopa egiten hauetako liburu bat irakurtzen duzuen bitartean. Baietz berehala hartu…

Kointzidentziak ez dira beti txiripa hutsa izaten; edo hala izanda ere esanguratsuak izaten dira. Azaroan bi liburu atera ziren batera, oso antzeko tituluekin: Juanjo Olasagarreren “Bizi puskak” eta Jabier Muguruzaren “Bizitza pusketak”. Izenburu bera izan zezakeen “Itzalaren ertzean” Pablo Sastreren ipuin bildumak ere, eta baita Pako Aristiren honek ere: denak ere gizon-emakumeen istorio eta gazi-gozoekin datozkigu, bizikizunetatik abiatuz eta ez abstrakzioetatik, kontu xumeak kontatuz eta ez teoria osoak edo historia globalak. Esperientzia bitalak eta zatikatuak, bizi pusketak.

Pako Aristirena hartu dut mintzagai, baduelako Pakok dohain bat hitz juxtuak hautatzeko, talentu berezi bat eguneroko gertaeretatik istorioak ateratzeko. Begirada da gakoa, bizitza denon aurretik berdintsu igarotzen baita, baina Pakok begirada ernea ageri du liburu honetan paisaiari eta naturari erreparatzeko, era guztietako jende eta gauza txikienei ere antzemateko.

Ohizko lirismotik urruti dabil Aristi: narratiboak dira bere poema gehienak eta bere estiloa zenbaitentzat agian lauegia, prosatik hurbilegia. Niretzat, aldiz, lirika mota diferente bat da hau, mikro-istorioz ehundua, eta giza jendearen barru-barruko sentimenduez oratua. Umore-ttanttak ere ez dira falta, errazkeri airea dutenak ere bai tarteka, baina liburuari bizitakoaren usain eta traza ematen diotenak. Hizkuntza, berriz, egileak inoiz erabili duen biribilena: esentzial, doi eta gardena.

Errealitatearekiko desegokipenetik sortu da Pako Aristik liburu honetan eskaintzen digun poesia. Anekdota huts batean oinarrituta (liburuari izena ematen dion herrian babestutako arrantzaleen istorioa) Aristik desegokipen horren alderdi desberdinak erakusten dizkigu, asko baitira mundu honetan eroso ez egote horrek har ditzakeen aurpegiak. Adibidez, malenkoniaren jantzia har dezake munduarekiko desadostasun honek, batzutan herriminaren itxurarekin, etxetik urrun dauden marinelen edo arrantzaleen kasuan bezala, bestetan iraganera lerratuz, “oroimenaren urrea” dastatzeko. Harriduraren begirada erakutsi ahal du, liburuan hainbestetan aipatzen diren zaharren kasuan bezala: Gaurko mundua oso ondo ulertzeko gai ez direlarik, haien begietan absurdoaren itxura hartzen baitu errealitateak. Aurpegi ironikoa ere erakuts dezake, gauzak askotan ez baitira diruditen bezalakoak; aibidez, haikuak izan gabe “haiku” deitzen diren poema askotan gertatzen den bezala. Dena den, zein ere baita desegokipen hori adierazteko erabiltzen den forma, Pako Aristik ikuspegi samurra erakusten du, idazkera zuzena, ia-ia narratiboa erabiliz. Idazle honek aspaldian prosalari trebea dela frogatua zuen. Orain poesian ere aritzeko gai izan daitekeela frogatu du.

Poemak hartuta itzuli zaigu oraingoan Aristi, beste bi libururekin batera eta, itsasertzetik ezezik itsasotik egin du bidaia. 1995eko irailean prentsan agertutako albiste txiki bat hartu du oinarri. Albisteak zioenez, “Gran Sol deritzan itsasoan arrantzan ari ziren ehundaka untzi Castletown irlandar itsas-herrira bildu ziren, ekaitz zakarretik ihesi, babes bila. Han eman zituzten arrantzale haiek guztiek hiruzpalau egun, eguraldiak hobera egin arte”. Egun haietara, Castletown herrira hurbildu da Aristi liburu honekin eta bera hain inoiz izan ez bada ere, aitortzen duenez “neure baitan aurkitu ditut hango kaleak, tabernak, etxeak, plazak, sentimenduek zirriborratutako mapekin gertatzen den legez, Castletown barne egoera baten izena ere bai baina”.

Barne mapa sekretua da liburua, poemaz-poema egoera eta lekuak ezagutzera emango dizkiguna. Lehen poema atzean utzi ostean, berehala hasiko da irakurlea bera ere bidaikidea dela ohartzen eta idazkera dotorearekin eramango du Aristik Castletown-en barrena. Literatura idazten dabilen askok hizkuntzaren zirikatu behar gehiegizkoa dutela askotan entzun eta irakurri izan da. Hots, irakurlea hitz potoloekin liluratu eta idazle honek zein ondo idazten duen esatera behartu, finean, beste ekarririk ere ez baldin badu ere testuak, eta oinarrizko betebehar literarioak asetzen ez baditu ere. Idazkera modu honen beste muturra kazetaritza dela ere entzuna da. Hau da, gauzak diren moduan esan, zehar bidaiarik gabe, zuzenean eta literatura idatzi gabe. Honela, egunkarietako testuetan, garbi ulertzen da esaten dena —hala ulertu beharko litzateke behintzat—. Ez da gehiegi pentsatu behar, beraz, bien arteko bideak emaitza ikusgarria eskainiko duela baieztatzeko. Literatura ona idatzi baina, esan beharrekoak nahikoa garbi esanaz eta, oro har, guztiek ulertzeko moduan. Literatura idazteko modurik zailena da, zalantzarik gabe, aipagai duguna baina, literatur emaitza ere, ez da dudarik dotorea dela benetan.

Idazkera hori antzeman diogu guk behintzat Aristiri azken liburu honetan. Gehienetan, ohiko hitzak erabiltzen ditu eta erraz ulertzen dira. Baina osatzen dituen poemek indar handia dute eta hor dago poemario honen meriturik handiena. Hots, erabilitako langaiekin lortu duen emaitza lortzean. Lau lerroko hiru poema txiki aipatzearren, “erlojuak baino lehenxeago / jotzen du goizero / langabezian gelditu nahi / ez lukeen oilarrak” (Entzule-kopuruaren aburuak), “ekatzu mesedez irrati aparatu bat / Gran Soleko itsas zabalean ere / Arrate irratia entzutea / ahalbidetuko didana” (Herrimina) eta “egizkiguzu bufandak / marihuanaren kearekin / serietatea nagusitzen denean / gure umorea babesteko” (Bufanda ehulea) ekarriko nituzke erakusleiho txiki honetara adibide gisa baina, egia esateko, hauek baino askoz hobeak ere badaude liburuko orrialdeetan zehar. Zalantzarik gabe, Castletown bisitatzeko aukera, liburudendetan saltzen den gauzarik interesgarrienetakoa dugu euskaldunok.

Ez da aurreneko aldia Pako Aristik poemak kaleratzen dituela. Lehenagotik ere ezagutzen genion poemak idatzi eta ondoren argitaratzeko grina. Egia da aurreko hartan poemak eta ipuinak batera kaleratu zirela liburu bakarrean. Baina egia esan behar baldin bada, “Castletown”eko hauek asmoz eta helburuz arras ezberdinak ditugu hango haien aldean. Liburua irakurri ondoren zenbait gogoeta egiteko aukeran gaude. Hasteko, Pako Aristi ez da poeta lirikoa, barne mundu aberats joria, edo-eta kaxkar hitsa, kanporatu nahian dabilena. Ez dut esan nahi barne mundu aberatsik ez duenik, baina hori ez du agertuko poemetan behinik behin. Poeta narratzailea dela esatearekin ere ez dugu harrapatzen Pako Aristiren mundu osoa. Nahasketa baitago liburuan: kanpotik ikusitakoa adierazi nahi digu; eta horrekin batera edo horren ondoan badago pentsamenturako, hausnarketarako lekua ere.

Bi poema klase ikusi ditut nik: poema laburrak, batetik, haiku modukoak eskuarki, ideia edo intuizio baten gainean idatzitakoak: Oso polita da honako hauxe: “Atun lata batean ikusiagatik/ ezagutzen zuen itsasoa; orain, lehorreratzen denean,/ besterik ez du ezagutzen.”

Baina poemarik gehienetan Pako Aristik istorio bat kontatu nahi digu. Sustraia dute batzuek idazlearen beraren oroimeneneko (oroimineko esan nahi nuen) geografia eta denboran: haurtzaroan, hain zuzen. Horretaz, liburu osoko poemarik politena, nire iritzian noski: “Children Memory”. Ez da harritzekoa narratzaile peto batek horrelako poemak idaztea. Estatu Batuetan azken urteetan egiten ari den poesiak (Carverrenak, Bishopenak… esaterako), eguneroko kontuak dakarzta: istorio xumeak, ipuin moduan esateko zailak direnak. Ez darabil Pako Aristik liburu honetan tramankulu metaforiko handirik. Adierazten du adierazi behar duena, ahalik eta elementurik gutxienak hartuz horretarako. Bizia ematen die hitzei, danztan jarrriz segidan. Bada ordea irudi bat markaz kanpokoa: “Elurra da urtearen haurtzaroa”.

Gaiei dagokienez, nagusiak dira sozialak. Pertsonaiei dagokienez, pertsonaiak ageri baitira poemotan, Pako Aristiren mundu erreferentzialekoak dira gehienak: marinelak, amonak, umeak… marjinalak, neurri batean, bakardadera eta isiltasunera kondenatuak. Ahaztu baino lehen esan dezadan, portadako koadroa Concceta Probanzarena dela. Oso polita.

Raymond Chandler-ek “Ez adiorik” idatzi baino lehen urteak bazeramatzan gidoigintzan eta bestelako idazle lanetan. Ez da harritzekoa, bada, Ez adiorik eleberriaren mailaren tamaina. Pako Aristiren luma herdoilgaitza jadanik eskuak bete lanetan iharduna zen nekazal mundu itxia parodiatuz sail beltzeko trilogia (Kcappo, Irene eta Krisalida) argitaratu zuenean. Gazte-literaturan aritzeko abagunerik ez du galdu (esaterako Martinellok ez du kukurik entzuten, Martinello eta sei pirata, Zazpi pirata balsa batean edo Miren, Garbiñe eta sorgin baten komeriak) irakurketa atsegin eta entretenigarriak asmatuz. Saiakeran ere ibilia da (Euskal kantagintza berria), poemak idazteko manerak ere bereganatuak ditu (Iraileko ipuin eta poemak) eta nola ez, bere kazetaritza-ogibidearen ezpaleko erreportaia gaurkotasunez beteak (Bezperan entregatu nituenak), adibidez.

Esku artean dudan liburua, ordea, aurretik aipatutako, literatur-generoetatik landako beste bat da, ipuingintza, izenburuak berak adierazten duenez: Auto-stopeko ipuinak (Erein, 1994).

Hogeita hamaika errelato labur dira, bizitzaren gogorrean eta absurdoan aparkatutako ipuinak. Kontakizun bakoitzaren azpian protagonistaren erretrato-robot bat dago. Honekin zera adierazi nahi da, idazlea irakurtzailearen ezinbestekotasunaz jabetu dela. Pako Aristiren literaturan irakurleak laster asko harra sentituko du, ikusmina suspertuz. Erretrato-robotarekin batera, flash-back-ak, detaileen inpaktoa, zentzu askotako premisa eta ondorioak, eta, batez ere, hizkera grafikoa aipa daitezke. Hiztegitik kanpoko adjetibo plastikoak aho batez eta aho batez onartzen dira.

Berehalako idazle-ospea eman zion trilogian ikusi zenez, baserriaren xuritasunak eta euskal arraza garbi eta harrijasotzaileak jai dute Pako Aristirekin. Kcappo, Irene eta Krisalida-ko sexuaren eta bortizkeriaren arteko tremendismo cocktaila ageri da auto-stopeko ipuinotako zenbait pasartetan eta, baita ere, herrikoi kutsuko umorea. Neurriz gainezkakoak eta bapatekotasunaren ustegabeak markatzen dituzte prosaren erritmoa eta misterioa. Ipuinok ironikoak dira. Kcappo, Irene eta Krisalida-ren beltz konnotatibo hura ez da oraingoan hain beltza izango eta horrela Papillons noirs ipuinaren hasieran diosku: “Beltza ez da berez kolore bat. Esango nuke kolore guztien gabeziak uzten duen ezerezaren forma dela beltza deitzen dugun hori” (32 orr.).

Izan ere, adiera erakartzeko tajuz landutako itxura eta adierazlearen barruan mezua dakarkigu Pako Aristik, trajediarekiko begirada ironiko eta samurra, bizitzaren zama astuna bizkarrean eraman beharrean, irrifarrean azalduz. Idiliko eta erromantikoa (hauek bakarrik bizitzaren leungarri dira eta direnean) baztertuz, errealitatea den-denean, hots, hondoa jota aurkeztu digu, bera gizakiaren alboan jarriko delarik. Bizitzatik bertatik aterako ditu gaiak eta jazoerak, umorez atondutako plater fresko bezain garratzak zerbitzatuz. Egundokoak esateko aurpegiaz Pako Aristiren lumak etorkizun oparoa du. Zernahitarakoa da, edotariko gaietan benturazale, nondinahiko airetara dantzari. Eta bere hitz jarioa probetxugarri zaigu, edozein belar pila ez baita meta.

Inguruan aurkitzen duen guztia kuestionatu eta handik edo hemendik inposaturiko arauak hautsi edo mugak gainditzeko beldurrik ez izatea izan da beti Pako Aristiren meriturik handiena. Hutsetik, zerotik abiatzen den idazle independentea da Pako Aristi, eta horretan datza bere indarra, eta baita bilduma honena ere. Ez nator bat Pako Aristik dioen guztiarekin, noski. Beste inork beste era batera adierazi balitu ernegarazi eta amorraraziko ninduketen ideiak ere badira liburuan, baina oso erakargarria iruditzen zait beti Pakok gauzei begiratzeko duen modu zintzoa (ez beti txintxoa).

Elkar argitaletxeak duela sei bat urte plazaratu zuen “Bezperan entregatu nituenak” haren jarraipena dela esan daiteke “Euskaldunon Aberia” hau, hura baino are interesgarriagoa beharbada, bigarren entrega honetan Pakoren iritzien berri zuzenagoa dugulako, Pako heldu eta eginago batekin topo egitearekin batera.

Diskutigarria izan daiteke era honetako artikulu bildumen balioa; artikuluak artikulu direla argudia daiteke, eta ondo daudela beren tokian, berena ez den eremu batean sartu gabe, liburuen esparru berezkoa zanpatu gabe.

Baina artikuluak mundu-ikuskera bitxi eta berezi baten adierazpide direnean eta, horrez gainera, adierazpide hori estilo literario bizi eta zaindu bati loturik dagoenean, emaitza interesgarria izan daiteke, eta horixe da, nire ustez, bilduma honen kasua.

Hitzaurrea ere badu liburuak, Karmelo Landak mirespenez idatzia. Liburuaren eta, oro har, Pako Aristiren artikulugintzaren merituak nire lantxo honetan baino askoz ere hobeto adierazita daude hitzaurre labur baina bizi eta sentitu horretan.

Jakin badakigu, Pako Aristi urrestildarrak, Euskal Herria, kolore askotako coccinelle autoan zeharkatzen duela, eta agitzen zaiola noizean behin, herriko lautada hotzen bakardaderen arintzeko, kide baten edo bestearen stopean hartzeko. Autora igotzen zaizkionak suertez elekariak dira eta haien hitz bakoitzak memorian kokaturik, gero paper xuriaren gainean jartzea du lana Pako Aristik. Ez pentsa lan erraza denik. Instanteak, giroak, aitzineko oroitzapenak, memoria kolektiboa larrutzen duten minen oihartzunak, bitxikeriak, ankerkeria esplika-ezinak, jarrera sadikoak ekarri ditu Pako Aristik, Ereinek duela zenbait hilabete argitaratu dion ipuin bildumara.

Ipuinetarik gehienak “menturarekin” jostatzen dira, ezbeharrarekin, “azartarekin” testuan barna nonbait idatzirik den bezala; ordea “azarta” epaile doia aldiz “mii bat biloetarik tiraka” izkribatuak direlako irudipena ematen digute. “Azartaren menpean” uste da beti, gertakaririk ikaragarrienak direla nobela edo ipuingai, irakurlea desgostuaren hegian daldaraka ari delarik, literatur ekoizpen arras ona dela, telebistan edo zinean odola ixurtzen den bezala, idazleak irakurlaren sentimenduak nahasi nahi izan ditu, irakurlearen gogo lasaia inarrosi, erreala bilakatu, ahalezko ihes bideak eskainiz. Irrazionalitatearen garaian gaudela ahantz ez dezagu.

Bukatu baino lehen, jendarteako sadismo imaginarioaren literaturara pasatzeko Pako Aristik erabili duen hizkuntza aipatzeko genuke: nabaritzen zaio indao bat egin duela hitzak aukeratzeko unean, iparraldeko eta hegoaldeko erra-moldeen artean halako oreka “harrigarri” bat bilatuz. Hargatik, ipuin bat edo beste salbu, nork baliatuko ditu auto stopeko kondakizun hauek munduaren entelegatzeko.

Agian munduak ez du entelegatze premiarik, jasan baizik.

Pako Aristi gaztetxo sinpatikoa, atsegina eta graziaduna da. Hala pentsatuko dute, dudarik ez, emakumeek, haurrek, eroek, mozkorrek, tabernariek, musikagileek, apaizek, kamioizaleek, sakristauek, neskatoek, ikasleek, prostitutek (Pakok nahiago, hala ere, puta hitza), organujoleek (zein klasetakoa den irakurleak asma beza), itsuek, eta horrelako jendeak; horiexek eta gehiago baitira liburu hau osatzen duten ipuinetako pertsonaiak. Gainontzekoek, are gehiago ezagutzen dugunok, geure iritzia dugu hari buurz eta ez dugu hemen esango, denen aurrean, lotsagarri gera daitekeelakoan, bizitza osoan eta une bakan labur inspiratuetan izan ezik, lotsa izpirik izan ez duena.

Hogeitahamaika ipuinek edo (edo horretan irakurleak bi poemekin edo topo egingo du, eta azken edo hori bai dela badaezpadakoa). Laburrak dira oso, gehienak, baten bat salbu, ez dira sei orrialde baino luzeago. Ipar Amerikako ipuinlari modernoen tradizioan, beraz, short istories egileen antzean.

Hainbeste ipuinetan gai ugari jorratzen ditu, noski, Pako Aristik, baina funtsean laburbil daitezke, ezin bestean, idazleari betidanik gustatu izan zaizkion eta bere liburuetan zein artikuluetan gehien erabili izan dituen hauetan: bakardadea, musika, sexua (edo maitasuna, bi kontzepto horiek bat egiten baitira sarri idazlearen baitan), bidaiak (On The Road).

Ipuin bakoitza idazle fikziozko batek idazten duela adierazten digu liburuak; eta idazleak ipuin horiek bildu liburuan eta berari amaiera ematen dio, berak nonbait aurkitutako paperak bailiran.

Oso nabarmena geratzen da ipuin guztien egilea bat eta bera dela (Jainkoaren gisa berean), hitzen doinua, testuen tonua, bat eta bera baitira liburu osoan. Eta hori da, hain zuzen, liburuaren akatsik handiena. Ipuinak, fikzioan, pertsonaia ezberdinek idatziak direnez, idazketan bereiztuko beharko litzateke hori. Eta ez da hala gertatzen.

Hala ere, badira liburu honetan maila handiko ipuinak. Nire gusturako onenak, gaia musika dutenak: “Papillons Noirs”, “Kapellmeister”. Eta ezaugarri bat baldin badute, idazlearen beraren begirada samurrra da, pertsonaia guztiak busti eta pizten dituena.

Irakurketa gustuko zeregina dudan arren, ezin dut ukatu zenbait libururen aurrean nagi sentitzen naizela orriak zabaldu eta irakurketari ekin aurretik; nekez gertatuko zait horrelakorik Pako Aristiren batekin. “El Diario Vasco-n” idatzi ohi duen artikulua ere astero-astero irakurri behar izaten dut, alerik galdu gabe. Pakoren liburu berri hau ere esku artean hartu orduko irakurtzeko irrikitan izan naiz, eta irakurtzen hasi naizenean ez dut amaitu arteko onik izan.

Beharbada Pakoren idazlan guztiak irentsi behar horrek badu zerikusirik aspaldidaniko ikaskide, lanbide eta lagun izatearekin, baina ez dut uste hori denik motibo bakarra. Izan ere, Pako Aristiren idazlanik gehientsuenek irakurlea harritu eta ezpainetan irribarrea duela uzteko gaitasun imitaezina baitute, txinparta berezi hori… Izan ere, Pako Aristik beti izan baitu halako freskotasun erakargarri bat, bere izaeran eta bere nortasunean oinarritzen dena: bere ikuspegi beti pertsonal eta beti bitxi eta berezi horretan, bere zintzotasun harrigarrian, bere burua zein ingurukoak nola arimaz hala gorputzez biluzteko duen zaletasun ausart eta osasuntsu horretan.

Urte asko igaro dira hainbeste neke eman zion trilogia hura bukatu zuenetik, eta pensatzekoa zen liburu berri honek eskaintza interesgarria egingo zigula irakurleoi. Halaxe izan da, Pakok ez digu huts egin. “Iraileko ipuin eta poemak” azkarregi ahaztu hartan bezala, kaptsula txiki, samur eta iradokorren bidez erakutsi dizkigu oraingo honetan bere kontalari dohainak. Kasu honetan, 31 pertsonaiak idatzitako beste hainbeste informe eta apunte apokrifo eman dizkigu, horietako bi poema gisakoak.

Ipuingintzan oso zabaldua dagoen joerari jarraikiz, indar adierazkor biziko irudiak izan ditu Pakok bere kontaketa askoren iturburu: usoei ogi apurrak banatu eta haietako bat zamarra azpian gordeta eramaten duen agure parkinsonduna (”Parkinson”); itsu bat sex-shop bat ezagutzera eramaten duen objetorearena (”Arrosa koloreko ahotsa”); elizako organista jotzen ari den bitartean organoaren motorrari olioa ematera sartu eta bertan hilda geratzen den sakristauarena (”Hilean behin, azken igandean”); boltsa batean sartuta ibaian behera botatako katakume jaioberriena (”Katakumeen bidaia”); Zumaiako hondartzara joan eta, maleta hondarretan utzita, uretan gero eta barrenago sartzen den rabinoarena (”Maleta bat hondartzan”)… Beste ipuin askotan, berriz, irakurlea gizarteari edo bizitzari buruzko gogoeta bitxietara bideratzeko, lanbide edo status sozial jakin batek emandako ikuspegiaz baliatu da: neska koxkor bat bortxatzeagatik kartzeleratutako piano irakaslearena (”Papillons noirs”); txapistarena (”Non dira kotxeko giltzak”); basomutil portugaldarrarena (”Amets baten bila”); jubilatuarena (”Oroitzapenik ederrena”); kultur kazetariarena (”Olimpo club”); historiagilearena (”Elischka”)… Beste batzuk ez dira aipatutako bi sail horietan sartzen, baina denek dute Pakoren txinparta berezi hori ematen dien zerbait: mikrondasaren erabilera izugarria (”Ehun gradutako maitasuna”); senargai itsusiaren ateraldi autoironiko bizindarrez betea (”Bai, nahi dut”); samurtasun eta sentiberatasun ederrez, ezagutzaz eta hurbilpenez egindako errealismo soziala (”Sasoi garaiak amets”)…

Hori bai, garai bateko Pako oldarkor eta errebelde haren ordez, Pako orekatu eta helduagoa aurkitu dugu liburu berri honetan. Baina Pakok bizitzari eta gizarteari modu kritiko, zorrotz eta pertsonalean begiratzeko gaitasuna bizi-bizirik gordetzen duela erakutsi digu, eta baita begirada horri jantzi literario egokia ematekoa ere. Hizkuntza ere aurreko liburuetan baino gehiago landu ote duen nago (batzuetan gehiegisko ere aukeran, apur bat zorabiagarri gertatzeraino). Ez dio erregistro berezi eta partikularra eman pertsonaia-kontalari bakoitzari, hori gehiegizkoa izango baitzen, eta, horren ordez —literaturak artifizio den aldetik emandako lizentzia baliatuz—, aipamen, konparazio eta hitz joko ederrez homitutako prosa zaindu eta adierazkorra landu du testu guztietan, historiagileak idatzian bezala txapistaren apokrifoan, kazetariarenean bezala basomutilarenean.

Liburu fresko eta ederra da “Auto-stopeko ipuinak”, aise eta gogoz irakurri ahala kaskoan gure bizitzaren edota gure gizartearen inguruko galdera iradokorrak plantearazten dizkiguna, arin eta irrigarriak batzuk, serio eta mingarriagoak besteak, txinpartadunak guztiak. Ez da planteamendu eskasa literatura ona egiteko.

Pako Aristi idazlearekin solasean argitaratu beri duen "Krisalida" liburuari buruz
«Krisalida» argitaratu berri du Erein-en eskutik
Pako Aristi: "Burua babesteko osatu dut trilogia"
Donostian, galiziar giroko taberna batean, anis kopa, roslia, kafe doblea eta begirada inuzenteaz hartu gaitu Pako Aristik. Urrestilako mutil onaren trazak. Bere komentarioak umore apurrez hasi ditu. Lastima Urrestilan ez harrapatu izana!
"HERRI txiki batean bizi izan naiz beti. Asko miresten nituen idazleak, literatura mundua, eta nere nahia idazlea izatea zen. Proiektu bat nuen buruan: Hainbeste miresten nituen idazleen artean ezarri eta ni aintzakotzat hartzea".
Urrestilatik «atakerako» plana prestatu zuen orduan, hogei urte zituela edo: Trilogia.
"Nuen inseguridade handiagatik egin nuen, hots, bere atzean obra bat duten idazleen antzera hastea deliberatu nuen, idea literario zehatz eta polit bat jarraitu beharrean bizkarrak zaindu nahi nituen, hori izan zen abiapuntu sikologikoa. Gero, trilogia batek zer esan nahi duen? Etzekiat. Ze izan behar du, tematika berdintsua? Pertsonaiek jarraitu behar dute? Estilo bera?... ".
Poterearekiko saio kritikoa

Halaxe bada, kazetaritza ikasketak burutu bezain pronto idazterari ekin zion Pako Aristik, eta zortzi urte beranduago Belandia lurralde mitikoari eskaini dion trilogiak "Kcappo", 1985, ``Irene" 1987 eta orain "Krisalida" bere amaiera ezagutu du. Aldaketa nabarmenik bada noski lehen liburu hartatik azken honetara. Garai bateko Euskal Herria «trutulentoa»rennolabait aipatzekotanirudia emanez hasi zen «Kcappo»rekin, eta gaur egungo gizartearen fabula egiteraino iritsi da «Krisalida»rekin:
«Nere lehen nobela mende haseran kokatua egon behar zuela pentsatu nuen; bigarrena erdialdera, eta azkena, gauregunera hurbildu nahi izan dut. Hori da zailena literaturan, gaur egungoa isladatzea, ez dakigulako zer esan nahi duen oraindik».

Historiaren katea berreraikitzeko saioa egin duela aitortzen du,
«saio kritikoa, poterearekin kritikoa, berak dakarren tranparekin kritikoa. Gauzen arrazoin lehenengoa berreskuratu nahi nuen, memoria, hor dagoen bide hori, zerbait hori gertatzen denerako aurretik gertatu direnek osatzen duten katea».
Belandiako kronika...

Tximeleta zuri batek kontatzen digu liburuko pasadizo hau: «... Orduan bakarrik konturatu zon enbutu baten irudia zeukala munduak, eta enbutuaren pasadizorik estuena hasten zen lekuan zegoela Belandia (...) Eta zulo hartan katanduta zegoela ikusi zuen Belandia, eta biztanle haiek ezin zutela ez aurrera ez atzera egin».
«Herri txiki baten kronika da azken finean liburua mintzo da Pako Aristi. Batzutan Euskal Herriarekin identifikatu daiteke eta bestetan Urrestilarekin bakarrik».

Fabula guztietan gertatzen den lez, honetan ere, animaliek beren batza dute.
«Hor hizkuntzarekiko erreflexioa egin nahi izan dut. Gizakiak hizkuntzaren doaia galtren ari dira eta horren lekuko dira animaliak. Finean, gizakiarena ez da da bertsio baharra, badire beste bertsio batzuek. Adibide bat jarriko dizut: Igandero, Urrestilako tabernak, usoz, erbiz eta galeperrez betetzen dira. Animalia horiek esateko zutena tiroen bidez isildu egiten dela ikusten nuen eta nik aukera bat eman diet».

Kronika horren baitan hainbat eta hainbat istorio gertatzen da, Pako Aristiren dokumentazio lan sakonaren adierazgarri direnak:
"Jatorri oso desberdineko istorioak dira, horietarik batzuk prentsan irakurriak: Indian kasu, ume bat suge handi bat ikusita mutu geratu zenekoa. Beste batzuk Galizia inguruan gertatutakoak dira, Ingalaterran... Kostako herri txiki batean, ekaitzak eta itsaso arroak bale bat kanpora bota eta bide erdian utzi zuen zeharka, hilda. Oso txunditu nauten istorioak, asko arritzen nautenak. Antologia bat osatzen dute, eta gizarte honen zehaztera datoz, istorio horien aurrean duen joeraren arabera ikus bait daiteke nolako gizartea den".
...Errealitatearen islada
"Liburu honetan gehiena erreala da, nere begirada kritikotik, nere umore apurretik landutako errealitatea".

Kontextu honetan, liburuan azaltzen diren pertsonaien karakterizazioaren atzean egungo hainbat pertsonai ezagun topa daiteke:
"Izen gehienak Azpeitiako pertsonai errenlenak dira: Terri Primero, Segundo Canela, Sakeletxe... Hor joku bat plantentu dut: Asma ezazu zein den. Irakurketari ludikotasun bat ematen saiatu naiz. Desmitifikazioaren aldeko jarrera hartu dut. Mitifikatu eta dramatizatu egiten dira asko hemen gauzak. Beti distantzia bat jartzea kontseilatzen dut nik, eta umorearekin gauza bera...".

Pertsonai horietan badago beste mota bateko karakterizazioa ordea, on eta txarren artean egiten duena:
"Hor salaketa bat dago Santiago de Compostelan, Manuel Rivas idazlearen hitzaldi bat entzutetik etorri zitzaidan burura. Hitzaldi hartan politiko asko zegoen. Horrelakorik ez dut gogoratzen hemen inoiz ikusi dudanik. Ikusten nuen halako disoziazio bat politiko eta idazlearen artean. Idazlea gehiago da gizartea ulertzen saiatzen dena eta bere eritzi eta fabulekin klabeak ematen dituena. Politikoak berriz herriak dituen kezketatik oso aparte ibiltzen dira".
ú"Inozentea nintzen"

Pako Aristik, gauzak esaten eta egiten dituen moduan, hamaika kritika eta gorespen jaso du. Honi buruz hitz eginez amaitu dugu solasalditxoa:
«Etsaiak egiten dira mundu honetan, kontzientea nauk. Kontzientea nauk ere beldurrak ezin nauela isildu nahiz eta jakin gero kontrako joera bat sortuko dela. Orain artean barruko hori botatzen saiatu egin naiz, "eyaculadore precoz" baten erara; gero hartzen omen zaio neurria, ikasten omen da... ".
"Badut gauzak esateko zintzotasun puntu bat, eta prentsa gauzak garbi esaten dituen pertsonaren bila joaten da, zukoa atera asmoz. Badakizu zuk kazetariak ze putreak diren! Ni hor dagoen jokoaz kontziente naiz. Orain arte inozente samar aritu naiz, fede ona nuen, konfidantza jendearengan. Azken bi urteotan desengainatu naiz ordea. Zenbait jendek duen beste alderdia ikusi dut: Aurpegi bat erakutsi eta bestea gorde. Zutaz gordea duen aurpegiarekin hitzegiten du, eta zure aurrean bestea erakusten du... Honek nigan aldaketa bat bultzatu duela ezin ukatu".

Felipe Juaristi telebistara lanera joateko zai dauka. Joan aurretik azken gogoeta:
"Liburu bat egitea asmo arrazional bat da, urtetan halako erabaki arrazionala askapen sikologikoa baino. Erabaki arrazional hori betetzen ez denean etortzen den bihurrikeria, zure buruarekin gustora ez egote hori. Sikologoaren fakturak ez ordaintzengatik idazten dela? Ez dut uste hori denik nere kasua".

“This is for you / it is my full heart / it is the book I meant to read you / when we were old” (Leonard Cohen). Liburu honen atzeko azalean agertzen diren hitzak dira. “Zahartzen garenean irakurri nahi dizudan liburua da hau”. Pakok berak itzulita ingeles hitzak. Urrestillakoak berak liburu hau bera lanik kuttunena dela adierazi dio kazetariren bati, behiola irakurri nuenez. Eta egileak dio, baita, “behatz (sic) bat galdu dut nire azken obrarekin”. Zahartzaroa, sufrimendua, iraila, ipuina, poemak, sentotasuna iradoki ohi digutenak dira guztiak. Bakardadea zer den lehenengoz frogatu duen hogeitabost urteko gizon gaztearen aurpegi berria-edo dugu hau, beste kazetari hark esan zuenez.

Ez dakit nik, gure artean idazleak berak azaldu izaten du obraren edukia, literatura hutsean dabilen kazetaririk ez dugunez gero. Bada, liburu honetan ipuin eta poemak hartu ditu Aristik, azkenon azpian izen asmatua ezarri duelarik, Arestik berak azaldu zuela horren zioa, halako jokoa sortzea, alegia, distantziarekin-eta jokatuz. Sara Balasky dugu asmatu duen beste egoa eta, ageri duenez, emakumezkoa. Jokoa eman zezakeen bikoizte horrek, nortasun bikoizketarik ere adieraziz gero. Ez da hala izan baina, nik uste, ezen gizonezkoak eginak direnaz poemok, laster konturatzen da horretaz irakurlea. “Eta ez du hiru masturbaziotako espermak bezain / erraz alde egiten”. Halaxe dio adibidetzat hartu dudan poeman, non argi ikusten den gizonezkoaren mundua duena Sarak, horrenbeste esperma eranstearen zergatia argitzen digun beste biografiarik asmatu ezik, behinik behin. Diodan hau diodala, ez dut inondik ere poemen kalitatea epaitu nahi. Nik nabari ikusi dut ipuinetako giroa eta poemetakoa, biak, bihotz bakar baten jabearenak direna.

Lehen ipuinean, behin ipuinak aipatuz gero hari horrexeri helduta, esaldi zoragarria egin du titulu Aristik, “Euriak ez zaitu bustitzen, Valentin”, alegia. Urrean egilearen nerabetzarokoak diren gertaerak azaltzen dira, gero, ipuinak eta poemak irakurtzen aurrera egin ahala, liburu osoaren ezaugarria denaz ohartu naizean ildoan, hots, autobiografikoarenean. Beraz, autobiografi kutsua dakar bigarren ipuinak ere, “Don Clemente Figueros” titulua dakarrenak, hain zuzen. Hemen, baina, puntua eta bereiz.

Halako herri txiki batera heldu den harako abadearen historia da, ipuinean agertzen diren kontalarietarik batek hasieran esaten duen bezala, zeinaren bidez organo jole gaztea (Pako bera?) “orduan —hau da, abadearena jakitean— jabetu zen zein tristea izan behar zuen astero gezurretan aritu behar izatea”.

Ipuin honetan antzematen zaio Pakori lexikoaren aldetik egin duen ahalegina. Ahalegin horrek oraino balio izan duen ipuinean diren kontalari ezberdinei zeini bere aiurria emateko ere, ze ezertarako izatekotan horretarako beharko luke ahalegina idazleak lehenengo eta behin, irakurleak erabaki beza. Euskal altxorreko hitzak bilatzen idazle “guztiok” —aspaldi ekin dio zereginari isileko askotxok—, hori, sentikera berri baten iragarpena ote da? Genio ttikiaren eragina? Aspaldion testu zaharrik eta iparraldeko aldizkaririk ugari irakurri ei du, irakurri ere, Urrestillakoak.

“Chopin opus 37? ipuinak ere, gorago aipatu dudan horrek bezalatsu, musikarekin eta Pakoren beraren bizitzarekin zerikusi zuzena izan bide duena da, berak dioenez, “AEK-n ikasle idiotekin pazientzia agortu eta konpletiba eta deklinabidearen artean desesperazioa usnartu nahi ez nuela, goiz berean aurkeztu nintzen lanpostura eta bost pianista artean aukeratua izan (nintzen)”. Pako Bilbon Iruña kafetegiko piano-jole ibili zenekoa duzue hori, bada.

Besterik ere badago, naski, liburuan. Boxeolariaren historia, esate baterako. Edo errekak eroan zion lagunarena. Guztietan, bazterrekoak edo galtzaileak ei diren pertsonaiak, idazlea bera ere tarteko, nonbait: halako melankoniaz bilduta guztia, erregistroak gorabehera, egileak bere berea duen estiloan, “mea culpa” egitea egokitu zaion sasoian, bizitzako Irail melankoniatsuan. Itxarotekoa da —topikoari jarraituz— hogetabost urtekoak jakingo duela udaberrira zelan itzuli.

Hara gure Pako famosoaren gauza zaharren liburu berria. Liburua bai, baina bertako lanak ez dira berri-berriak. Izan ere, hau P. Aristik urtetan zehar egin dituen kazetaritza lanen antologia dugu. Zaharrak berri beraz —behin eta berriro diogu—, edo denboraren naufragiotik salbatu nahi diren paperak. Guk nostalgia kutsu nabarmena hartu diogu liburuari, maiz antxean agertzen direlako edo haurtzaroko oroitzapenak-eta, babes bila bailebilen, eta kutsu nostalgiko hori areagotu egiten du liburuaren diseinuak.

Antologia honetan hiru lan klase sartu ditu batipat egileak: erreportaiak, elkarrizketak eta zutabeak. Banan bana komentatuko ditugu? Erreportaietan barietate handia dago, baina badira nagusitzen zaizkion joerak: bat adibidez, gai beltz, trukulento samarretarako gustoa; bestea Urolarekiko atxikimendua litzateke, bainan hori hurbiltasunak dakarren ezagutza hobeari egotzi behar. Erreportaiotan erritmo ona eransten du, narratiboa ia, eta neri berezi-bereziki gustatu zait liburuko azkena, Errenteriako haur basatiarena, trebezia eta sentsibilitatea nabari baitzaizkio Pakori.

Elkarrizketak ere ugari. Nagusienak, bai luzeraz bai elkarren artean batasun bat dutelako, gure zenbait idazleri egindakoak: hortxe dauzkagu Atxaga, Txillardegi, Andu, lrigoien… Bakoitzaren produkzioari errepasoa ematen zaio, eta kontu asko lehendik ere ezagunak ditugun arren, gustagarria da halako elkarrizketa zabal eta patxadatsuak dastatu ahal izatea. Liburuko argazkiek, gutxi izan arren, bixitasuna eransten diote.

Zutabeak azkenik, besteekin tartekatuta. Genero zaila da eta nork bere estiloa bilatzen du bertan. Aristik ere badu berea: zuzentasunarena, publikoari gauzak errax esanda komunikatzeko gaitasuna. Batzuetan pasadizoak eta kontatzen ditu. Beste batzuetan gogoetan hasten da, eta agian hauxe da liburuaren, egilearen, alderdi kaxkarrena: gai arrunt edo trazendenteekin pentsaka jartzen denean, konturatu gabe erortzen da manikeismoan batzuetan, xinplekerietan ia beti. Eta estilo hori ona izan liteke tabernan berriketan aritzeko, baina ez horrenbeste letra inprimatuetan jartzeko. Aholkurik onartzen badu horixe esango genioke Pakori: bera ez dela filosofo —are guttiago poeta—, ez politiko, kontalaria dela, eta horretan duela aurrerabidea.

“Elkar”-ekoek abisatzen digute sail berri bat abiarazten dutela honekin: bertan biografiak, bidai liburuak, epistolak eta holakoak sartzeko asmoa omen dute, eta guri ondo iruditzen zaigu. Ea aurrera egiten duten, orain arte bezala.

Pako Aristi gizon berriaren ausardiaz agertu zaigu euskal letratxoaren mundutxoan. Harrigarria agerpena, eta harrigarriagoa jarraipena. Bizitzeko idazle-ofizioa aukeratuz, nobeletan erakutsi du bere lanaren maila.

Irene. Tempo di adagio izenez argitaratu du bere trilogia famatuaren bigarren alea. Testuak déja vu, déja lu-aren inpresioa ematen badu ere, bere birtuteen berri sobera ematen digu. Abentura baten idazketa izan beharrean, idazketa baten abentura zela narratibagintza esan zen noizbait gure artean. Pako Aristi istorioen kontaketen alde agertzen zaigu, goizaldean kopak hartu ostean istorioek sortzen duten lilura bere orrialdeetan dindilizka utziz. Idazle tabernariaren trazak dituen honek nobela beltzaren —nobela soziologiko bates— tekniken eremuak maite ditu, eta bere kontakizunetan Chandler eta Garcia Marquez paseiatzen ikus ditzakegu. Bere lanean ez dira kasualitatez, deskripzioak eta ekintzak, elkarrizketak baino indartsuagoak.

Bizitza eta literatura apostulari baten kemenaz elkartzen saiatzen den Pako Aristik, beti erakutsi du mezuren bat adierazteko gogoa, bere nobelek gizartearen salakuntzan sakontzeko haizto zorrotzak izan nahi dutelarik.

Nire eritziz, ordea, hementxe datza kontaketa honen alderik eztabaidagarriena. Bere estilo tiemendistaz, eta piska bat esajeratuaz lagundurik (norbaitek pornografikoa deitzerik izango balu ere, Pakoren estiloa ez da pornografikoa, tremendista soila baino), biolentziari buruzko erreflexioa izan nahi nire nobela honek; eta mezu traszendenteren bat adieraztea izan da Pako Aristiren anbizioetako bat. Ene eritziz, oraindik ez du ongi moldatu poetika eta sinboloen arteko pasilu estua.

Onartu beharko dut anbientazio historikoa ez dela alperrikoa, dokumentazio-lana ere aipagarria izanik. Drama ruralaren mugetan mugitzen delako-edo (gizarte postindustrialaren generoa omen da nobela beltza), desorekaren bat nabaritzen zaio maila narratibo eta sinbolikoaren artean, tratamentu naif-ak pertsonaien, eta batez ere egoeren, konplexutasuna ongi estaliko ez balu bezala.

Idazleak baliapide narratiboak erabiltzen dakien bezain ederki munduaren aberastasuna adierazten jakingo duelakoan geratzen zaio —beste askoaren arteko— irakurle bat.

Ez da erraza Pako Aristiren azken nobela aztertzea; ez eta ere iritzi kritiko garbiegia izatea, bertan elementu eta ezaugarri asko daudelako barnean. Horrexegatik ziur gaude, liburu honek iritzi oso desberdinak jasango dituela.

Famatua egin da Beizamako hilketa; arrazoiak ez ditugu aztertuko, baina gauza da ikupegi desberdinetik landu dela hilketa hau: kazetaritzan, etnografian, literaturan etabar. Dudarik gabe, honelako gertakizun batek sortzen du interes, kuriositate edo halako morboa, eta honetaz baliatu da Aristi bere obrari interesa emateko, nahiz eta “Kcappo” bere lehen nobelan bezala, beste zenbait oinarrizko gai landu.

Egoera konplexu eta klabean jaiotzen da Irene. Alde batez Laura, herriko emakume bat alargun geratzen da seme gazte batekin, eta bestalde Santos nekazariari berbera gertatzen zaio. Bakardadearen poderioz edo, azkenean biak ezkonduko dira laister bi alaba izanik, Laura eta Marina. Ez dira gauzak ordea, ondo joango Laura eta Santosen artean munduko bi ikuspegi erabat desberdinak dituztelako. Honela, gurasoen gorrotoa,seme-alabak jasoko dute famili erabat zatitua sortuz hasieratik. Egoera hau dela medio, azkenean emakumeak izango dira etxeko biztanle bakarrak, gora-behera pila izanik beraien artean, amodioak, gorrotoak etabar. Erahilketaren arrazoia mozkin zikin bat izango da eta honen ondorioz liburuaren bukaera triste eta latza.

Nobela hiru zatitan banatuko genuke. Lehenengoa Santos eta Lauraren ezkontza, bi semeek dituzten eztabaidak, alaben jaiotza, herriaren eta inguruaren deskribapena etabar. Ondoren, proposatzen dieten mozkina eta erahilketa, hots, nobelaren oinarria. Azkenik hiltzailearen aitortzea. Garbi dago bi lehenengo zatiak desberdinak direla. Azkeneko partean liburuaren “misterioa”ren korapiloa argituko zaigu.

Guri gehienbat gustatu zaiguna (iritzi pertsonala da) lehen partea da. Hemen, zonaldearen deskribapena egingo digu Aristik, herri asperrraldia, bakardadea, Ameriketara joan beharra etabar. Guztia kutsu triste batez inguraturik, literatura Hegomarikarra garbi gogorazten diguna. Badira gauza benetan onak, sortzen duen giro berezia esaterako, edo zenbait gertakizunen narrazioa. Hala eta guztiz hutsik geratzen dela iduritzen zaigu, hots, zenbait gauza inkonpleto eta aukerak erabat probetxatu gabe.

Bigarren partean liburuaren korapiloa dugu. Hemen iritzi desberdinak sor daitezke autoreak kontatzeko duen moduarengatik. Interesa mantentzen saiatuko da momentu guztian, zenbait alditan lortuz eta bestetan ez horrenbeste.

Liburuaren bukaeran misterioa garbituko da lehen esan dugun bezala. Orrialde gutxi eta informazio mordoa eskeiniz.

Bi urte iragan ditu Aristik nobela hau idazten. Informazioa jaso, artxiboak landu etabar. J.M. Barandiaranen zenbait lan aztertu ditu lehengo ohitura eta sinismen zaharrak jarraitu nahian. Honela esaterako, enarak baxu egan egiten bazuten biharamunean denbora ona egingo zuela esan nahi zuen.

Sexua dugu ere liburuaren oinarri bat. Autoreak ordea, ez du betiko joku idilikoa egin; honela, pertsona batek amodioa ahuntza batekin nola egiten duen kontatzen digu, edota agure batek ume batekin. Betiko arauak hankaz gora utzi nahi izan ditu Aristik.

Liburu interesgarria iduritzen zaigu. Lehen esan dugun bezala zenbait gauza besteak baino hobeak dira, baina tira, interesgarria orohar ikusirik. Aristik ondo egituratu du bere lana: barruan dauden denbora desberdinak, elkarrizketak, estilo propioa izatea, sortzen duen giroa… Hala eta guztiz ezin ahaztu idazlearen gaztetasuna eta noski hau nabaritzen zaio. Nobela landua badago oso, gauza asko bete gabeak daude, zer edo zer falta zaiela nabaria da, baina beno, beti bezala irakurleak izan dezala azken hitza.

Liburu honen helburua batipat gizarte tradizionaleko ingurugiro makur eta ezkutua gordinki azaleratzea litzake, indibiduo gazteengan dauan eragina eta sortzen dituan hasturak erakutsiz. Azpimundu honetan nagusiek gazteengan ezartzen daben mugaketa erkina nabarmen agertzen da, eten jenerazionala ez ezik balore zahar eta barrien kontrajarpena ispilatuz. Azpimundu horren ezaugarri nagusia grina eta balore primarioen agerrera bortitza litzake, indibiduo desorekatu eta hautsiak erakutsiz.

Gizarte erasokor, mugatu eta jasangaitz honetan gazte batzuen nortasun garapena eta sozializatze bidea emoten da, gaztaroko espektatiba barrietan abiaturik, zentzu honetan iniziazio pausuak biziki deskribatuz. Sexu eta afektibitatearen aurkikuntza, adiskidantza, etorkizun heldurako itxarokizun eta zalantzak naturaltasunez eta egiatasun damubakoz deskribatzen dira erlatuan.

Azpimunduaren eragina eta belaunaldien etena markatuz, elemendu melodramatikoak dira nagusi liburuan, sexua amodioa baino indartsuago, eta biolentzia modu bortitzean, trasgresio handienak aukeratuz. Zentzu honetan nabari da zeozelako kutsu fatala ere, erkaturiko indibiduoez gain ari dana liburua gidatuz.

Pertsonaiak

Gazteen artean Ernesto injenuitate eta idealismoaren eta giroko errealismoaren arteko burrukan bizi da, barne etendura beragan jasangaitzena dalarik. Santos, ostera, praktikoagoa eta moralismo gitxiagokoa da, tradizio baloreetatik hurrekoa. Laura afektibitatea litzateke, nahiko osatu eta fina. Teresa, barriz, sexuaren ezaugarri, nahiko unilateral zentzu honetan. Ernestoren aita pertsona primarioa, eskrupulu bakoa, desorekatuena eta konkretatuena. Lauraren aita, kontrole sozialaren erakusle; aitona, nagusien guzurraren eta inkoerentziaren desestaltzaile. Medikua, indibiduo bitxi eta exotikoa, girotiko aldenketaren esenplu.

Egitura eta estiloa

Melodramatik drama hutserazko abiada dau klabe legez. Ernesto da eginkizunen ardatza, bere neskakazko eta aitagazko erlazioek bideratzen dabe erlatua. Erritmoa nahiko lasaia hasieran bada, hots, gaztaroko mundu esplorazioa erakustean, bizitu egiten da gertakizunen mailan suspensean irabaziz. Hau gazteak oztopoak aurkitu ahala erabagiak hartu beharrean aurkituz emoten da, hots, neskak umedun gelditu eta ezkontzerakoan nagusiekin hausten dabenean. Gailurra, halere, aitaren hilketak egiten dau, grina sexualetatik heriotza bortxatuetarako bidea amaituz. Argudioaren eraketa aldetik nahiko klasikoa da, girotzea, klimaxarazko abiaera eta bukaera tragikoa dituelarik.

Ikuspuntu aldetik ez dau aurkezpenik, ez toki ez pertsonenik: abokatuak gagoz mundu sare horretara. Aurreraketaatzeraketak emoten dira nozonoiz, premonizio eta explikazio antzera, zeozelako misterioa nagusituz. Kronologia aldetik lineala da, iraupenez orekatua, kausalitate aldetik fatalismo kutsua eta eragin soziala nabari daualarik, indibiduoak gogoz kontra jokatzera abokatuz.

Kontalariari bagagokioz, neutrala, hotza, distantea, introspekzio bako eta kanpoko gertaeren kronista legez jokatzen dau. Kontaerari buruz zehatza, exhaustiboa, gradazio bakoa, informazio sekundario gabea, irakurleari men ez tregua barik gauzak sare korapilatsu antzera metatzen dituana. Hiztegiaren aldetik ugaria, sinesgarria, prezisoa, zehaztasun handikoa. Alkarrizketa eta deskripzioek leku gitxi dabe, kontaeraren saioa dalarik. Kronika errealistaren tankera, berba baten.

Eretxia

Orijinaltasuna gaiean ez badau ere, gure herriaren beste aurpegia litzaken bizimodu marginalaren kronikak bad.auka gaur egun baliorik. Estiloaren aldetik ere kontaeraren planteamenduan anbiziotsu jokatuz, errealismo inplakablearen saio ederra da. Argudioaren bideraketa melodramatikoak ere badau erakarpen eta hunkipenik, gordintasun, naturaltasun eta egiatasun kutsuagaitik. Historiaren kontaeraren erreibindikazioa da, literaturaren eginkizun nagusi legez.

Pako Aristik bidaia bat proposatzen digu 1961.etik 1985.ra bitarteko Euskal Kantugintzaren barrena Ustaritzeko kanposantutik abiaturik. Ideia polita, kontutan izanik batez ere, bidaia benetako nahiz imajinario hori gehienok egina dugula adinaren arauera eta bakoitzak ahal izan duen tramuetan.

“Puzzle” bat bezala definitzen du sarrera aurreko aitzin hitz batzuetan bere lan hau Pako Aristik, baina musika arazoetan espezialistak ez garen arren, esan dezagun berehalaxe, puzzle honi ez diogula maiz osotasunaren hartu beharko lukeen irudirik atzemaiten. Ukaezinezkoa da ikerketa hau nabarmena zen hutsune bat betetzera datorkigula gai honi buruzko lan sistematiko baten premia begibistakoa baitzen. Pena bat ordea honelako ahalegin bat hain erdi bidean geratzea, eta hutsune bat betetzera zetorren lan bat hain hutsunez josia agertzea.

Osotasunean, liburuak “Ez Dok Amairu” taldearen hatz-begiak nahiko hurbiletik eta zehatz eskaintzen dizkigu, batez ere orduan protagonista izan zirenen testigantza zuzenak biltzen dituelako elkarrizketa bidez. Aportazio moduan ere, beharbada, hogei urte luze hauetan prentsak fenomeno honetaz zer esan duen biltzea. Ta kito.

Volkswagenaren aitzin-gibelak, Pako eta Leonard-en jan-edan abenturak ondotxo dakizkigun arren, ezer gutxi esaten digu beretik aldi hauetako giroaz espontaneitate handiz bilduriko datu zenbait salbu. Badirudi dokumentazioa egunkarietako errekorte kolekzionista batena dela, eta batez ere, berarengandik hurbil xamar suposatzen dugun egunkari batetakoa. Urte batzuei dagokionez behintzat ez genuen uste egunkari batzuk hain fidagarriak zirenik.

Bibliografia broma baten karikatura da. Uste genuen bestalde, musika mugimenduei buruzko liburuak inbentaturik daudenez, bakarka, taldeka, atalka, urteka, aurrean, atzean edo erdian diskografiaren bat aurkituko genuela. Baina ez. Esfortzu handiegi bat eskatzen zuen itxuraz.

Eta arestian aipaturiko hutsuneak zulotzat jo badaitezke ere, 1980-tik 1985-ra bitarteko aldiari buruz egiten duen aipamena amiltroka bat iduritzen zaigu. Lehenak jarraipen bat izan arren ere, edozeini begitantzen zaio, azken urteotan zerbait berri eta arras desberdin sortu dela, eta azterketa, dekripzio, edo interpretazio beren-beregiko bat behar duela. Soziologikoki bakarrik baldin bada ere.

“Jotakie” taldearen aipamenaz gain, non geratu da 1985-an “Kortatu” fenomenoa?, akaso “Zarama” desintegratu egin ote da?, ez ahal da existitzen Bilbo Haundirik?, Nerbioi Ibai Ezkerraldea fikzio bat ote da?. Letra txikiak.

Liburua 29. orrialdetik zabaltzea suertatu zitzaidan, non Lourdes Iriondo “vedette”-ri buruz hitz egitean bere fotografia bat aurkitzen baitugun “esaunda” honekin: “Lourdes Iriondo euskal kantagintzaren sex-simbol izan zen bere minifalda ausartekin”. Gera gaitezen hementxe bertan diskordiarik gehiago erein gabe.

Kritikoek edozein idazleren “opera prima” gerora etor daitezkeen beste lanekin batera osatzekotan den traiektoria kokatuta epaitzeko joera badute ere (era honetan “sine die” atzeratzen dutelarik eman beharreko iritzia), irakurleak, bere aldetik, erosi egin duen produktua bera den horretan baloratzeko eskubidea du, orain emandako diruak emandakoan behar baitu saria eta ez baliozko ezein hurrengo lanetan. Aristiren lan honek irakurketan dastatzea izan dudan plazeraz saritu nau eta baita gerorako agindu digun trilogia izango omen den honen hurrengo entregen zain utzi ere.

Ez da nobela baten meriturik txikiena jesarraldi batetan eskutatik jausi egin barik irakurtzea, batez ere euskal narrazio gehienak “kcappo” hau baino askoz ere laburragoak diren garaiotan. Nobelak egitura arkitektoniko trinkoa du lehen oinarritzat, hasieratik bertatik azaltzen diren soka mutur guztiak ondo lotuz azkenean; bestalde, kapitulu bakoitza suspense apur batekin amaitzen jakin du egileak, irakurle hurrengoa berehalaxe irakurtzera bultzatuz. Dena den, narrazioaren erdi alderantz edo, tentsioa jaitsi egiten dela eman dit, idazleak sakonki arnastu behar izan balu bezala (aurrera egin baino lehen).

Nobelaren barruko pasadizoak kontatzen hasi barik, nahikoa errepikatuak izan baitira beste euskal orrialdetan, desadan bertso zahar batzutan oinarritutako gertaeren bilakaera, erdi imaginarioa erdi benetako, idatzi duela Aristik, ondo baino hobeto frogatuz halako lanotarako harrobi bikain duguna geure tradizio herritarrean.

Bi puntu kritikagarri ene ustez. Bat, alde historikoa areago zainduz gero obrak sinesgarritasunaren aldetik irabazi egin zezakeela (janzkerak, adibidez, ez datoz giroarekin bat). Bi, oro har pertsonaia nagusien bilakaera psikologikoa lortua bada ere, zenbait erreakzio sinestezina egin zaidala esan behar.

Beste zer esanik franko ere emango omen du nobelak, arrazoi estraliterarioengatik.

Ez naiz inor holakoetan sartzeko; beraz, amen.

Idazle gazte honen aurren liburua dugu honako nobela. Tituluak ezer askorik argitzen ez badu ere, badu mamirik bere ehun orrialde paseetan barna. Euskal nobelagintzan Zubikaraiek hain maiz erabili duen giltzaz baliatzen da idazlea liburuaren oinarri kausala datekeena harilkatzeko: guraso ezezagunek edo gordin usaiezko arrazoiren batek munduratutako haurrek izan ohi dituzten arazo eta negarbideak. Herri ttipi batean bi mutiko hazten dira bi etxetan. Adiskidetu ahala jolaskide bihurtuko dira, eta eduki ere, biok batera edukiko dituzte neskekiko beren aurreneko maitasun eta sexu harremanak. Jakina, halako herri txikiak estuegi dira sabelpeko kontuak gazteengan onartzeko, eta batak nahiz besteak arazo anitz izango du bere bizimodua zuzen ateratzeko. Sentimenduzko harremanen nahasketak ere makina bat trajedia ekarriko die. Tartean noski, herriko apustu, bizikizun eta gainerakoak azaltzen dira. Gurasoen gazteen sendimenduenganako soraiotasuna, apezen gibel-jokoa eta sexu grinen asekaiztasuna ditugu atzenean trajedia bideratuko dutenak. Hamarna orrialdeko hamasei ataletan banatzen du liburua idazleak.

Aipatzekoa da gainera, narrazioari dagokionez, gazte jendearen lehenengo nobelek izan ohi duten monotonia narratiborik ez dugula Aristiren lanean aurkitu, estilo arin xamarrez idazten baitu. Ez da puntako nobela, baina irakurtzeko balio du, eta ez da gutxi.

SENTIMENDUEN HEZIKETA

Bederatzi urterekin organoa jotzen ikasten hasi nintzen. Ez dakit zergatik. Nire bizitzan, bihozkada sutsu baten ondoren, gauzak bi aldiz pentsatu gabe egiteko daukadan nire joeraren lehen agerraldia izan zen, beharbada. Donato, organojole zaharra, prest agertu zen. Handik hilabete batzuetara jakin zuten etxean. Gauzak norberak bakarrik erabakitzea aski zaionaren lehen apustu serioa izan zen, beharbada. Edo seme-alabak gaur adina kontrolatzen ez ziren garai batekoa naiz, bestela.

Egunero joaten nintzen, eskola ondoren, organojole zaharrarekin batean. Bera bastoiarekin hasia zen ordurako, eta nik bere ondoan, pausoz pauso, egiten nuen korurainoko bide luzea, elkarri, baina batez ere berak niri, kontuak esanez. Gure adinean ohikoak ziren futbol-saio, bizikleta-karrera, mendibuelta eta sagar-lapurreta bizkorren ondoan, organojole zaharraren ondoan koruraino abiatzea moteltasunaren denboran murgiltzea zen erabat; organoa bera jotzen ikastea are makalagoa zen, esaterako, lehenxeago jokatua nuen pilota partiduaren aldean. Musikarekin batera, poliki bizitzen ikasten hasi nintzen, konturatu gabe.

Gutxira etxe berri baten partaide sentitzen hasi nintzen. Eliza zen etxe hura, eliza ikaragarri bat neure eskura. Ate handiak zeuzkan, baina haien barrenean ate txikiagoak, penak kanpora ateratzeko eta pozak barrura sartzeko. Eliza hura bihurtu zen nire bakardadearen neurria, edonor zorabiatzeko moduko neurria, baina baita ere beste edonon ernetuko ez liratekeen sentimenduak sentiarazteko modukoa. Harrizko horma sendoekin, elizak mendeetan handik atera ez den isiltasuna bizi-bizirik, eta apreziatzen dakienarentzat bizi-berriturik gordetzen duten lekuak dira; 64 baina horretarako ere heziketa bat behar da. Musikarekin batera, isiltasuna estimatzen ikasten hasi nintzen, konturatu gabe.

Beldurra ere han ezagutu nuen, ikararen ikaraz garondotik heldu eta ileak lazten dizkizun beldur hori. Organojole zaharrak ihes egiten zion hotzari, sukalde beroan sartu eta handik atera gabe. Neguak, berriz, luzeak dira gure lurraldean, eta iluntasun handikoak. Horrela, neguan, herriko farola apurrak hotzaren itzal umelak argitu ezinik zeudela, eta kaleak huts-hutsik, bederatzi edo hamar urteko ume hura bakarrik abiatzen zen elizatzar hartan barrena. Han ilunpea beltz-beltza zen, eta hotza hormetan itsasitako lingirda zikina. Bonbila bakarrak argitzen zuen eliza osoa, eta behin iritsiz gero, koruan beste bi bonbila zeuden, eta organoaren argia. Santuen aurrean pasatzean ikaratu egiten nintzen, edo konfesionarioetako errezela granateen aurrean, edo erdirekitako aho beltza erakusten zuten ateen aurrean. Geroztik beldurrezko filmerik ikustea soportatzen utziko ez zidan beldur trinkoa bilakatu zen niretzat negu haietako eliza hartan korura iritsi artean eta, behin entsaioa amaitutakoan, kalera irten bitartean sentitzen nuena. Laztan fisiko baten moduko beldur hark, ordea, urazpira goazela eta horren aurkako indarrik ez daukagula sentiarazten digun beldur barnekoiago baten ateak zabaldu zizkidan. Musikarekin batera, beldurraren neurriak ere ezagutzen ikasten hasi nintzen.

Beldurraren ertzetik igaroz, isiltasuna erdiz-erdi hautsiz poliki-poliki ikasten ari nintzen musika-tresna hura -nire bizitzaren oinarria bilakatu zen urte haietan. Oraindik ere ni "organistie" naiz nire herritarrentzat, "periodistie" baino gehiago, herritar zaharrenentzat behintzat. Partiturak menderatze ahaleginean, elkarrizketa luze eta mamitsu samarrak egiten nituen neure buruarekin, nire hatz-zapalketek tuboetatik airera aterarazten zuten musika izeneko hura zer zen zehaztu nahian, eta musikaren misterioa ulertu nahian: zergatik nota batzuek elkarrekin soinu gozoak osatzen zituzten, eta zergatik beste batzuek ez zuten kurrinka eta ulu-hotsa besterik sortzen.

Horrela, nire lagunak futbol-saio, bizikleta-karrera, mendibuelta edota sagar-lapurreta bizkorretan zebiltzan bitartean, nik sentimenduen hiztegi dotore bat neukan eskura; han zeuden konposatzaileek, aurpegi margotuari azkenean malkoak jartzen dizkíon umeak bailiren, partituretan banatu zituzten hitzak: "larghetto" lasaia, "andantino" biziagoa, "appassionato" kitzikaria, "morendo" hilgarria, "dolcissimo" ezin samurragoa, "disperato" etsipendua, "mezzo forte" indartsua... eta beste asko. Hitz haiek barnean sentitzen ikasi beharra neukan musikaren baitaraino iristeko. Hatzak modu eta abiada egokian mugitzen ikastearekín batera, hitz haiek ulertzea, neureganatzea eta notak hatzen indarrez baino hitz haien hatsez bulkatzea ere musikaren ezaugarri bat zela jakin nuen, hain zuzen ere beste eremu batera ninderamana: notak jotzea ezinbestekoa zen, baina musika, nota haiek norbaitengan sartutako emozioak osatzen zuen.

Egun batean "tristezia" sakon batekin iritsi nintzen entsaiora, eta "andante" jo beharreko pieza halako "dolcissimo" makal batekin hartu nuen; harrituta, pieza haren egitura eta harmoniak tempo goibel hartara "agitato" jostarinera baino hobeto egokitzen zirela ikusi nuen. Hau da, nik agintzen nuela nota haiek jotzeko orduan, eta ez beste inork. Urte askotan harri gogor bat mailuarekin jo eta ezarian-ezarian zizelkatzen pasa ondoren, orain bat-batean eguzki berritan haize leun baten zizpuruarekin irekitzen den lorea bihurtu zitzaidan musika, sentimenduen ukituetara zabaltzeko prest.

Handik aurrera inork ez ninduen gehiago entsaioetara bultzatu behar izan, neu jabe bakarra nintzen esparrua bainuen. Dena irauli eta alderantziz jarri zitzaidan bizitzan: bakarrik egoteko beldurra jende aurrean agertzeko ikara bilakatu zen; isiltasunaren estimazioa nire barruan sortzen joan ziren sentimenduen istil-hotsak estali zuen; eta poliki bizitzen ikasitako ume haren taupadak gero eta lasterrago zihoazen, urtaroen konpas geldoa utzi eta bizitzari zerbaít gehiago eskatzen dionaren dantza urdurian murgilduta.

Urteak eman nituen musikari bere sentimenduak ezarri handik aurrera musika nire sentimenduak eramango zituen morroia izango zen.

Nota haiek emozionatuko zuten norbait behar nuen. Musika nire maitasun nahiaren mezularia bilakatu zen, dei ozen bat jadanik nire ezinegonari eutsi ezin zion haurtzaroko denboraren izkina herdoilduen erdian, isiltasuna zartatzen, beldurra pitzatzen, bizitza makal hura suntsitzen.

Eta egun batean maitasuna agertu egin zen.

Elizako bankuetan neska bat eseri zen arratsalde batean. Eta hurrengo arratsaldean.

Eta hurrengoan.

Maitasuna: elizako bankuetan, erdi-ilunpetan, neska bat, bizkarra emanda, nire musika entzuten.