Santander, 1969.

Soziologian lizentziaduna da baina, bere hitzetan, "Emile Durkheim, Max Weber, Auguste Comte eta abarren aginduetara ibili gabe". Zubigilea (Susa, 2007) du azken literatur emaria, "denboraren logikak" egitura narratiboa ehuntzen duen trilogiaren azkena izan daitekeena.

Errealitatea eta fikzioa nahasten direla irakur daiteke Zubigilearen kontrazalean. Non daude mugak?

Errealitatea hitzarturik dagoela beti irakurri berri dut, norberaren errealitatea mozorrotutako fikzioa da. Eleberri honetan ezinbestez nahasten dira biak. Hiri modernoari erreparatu nahi izan diot. Simulakroak (zeharo demokratikoak) nagusitzen ari zaizkigu poliki. Behinolako ontzioletan itsasontzi mamuak paratzen ditugu. Enrique VIII malapartatuaren bizitza taberna batera bildu ahal dugu. Parke tematikoaren aroan bizi gara, fikziozko kapitalismoan. Egun ez ditugu objektuak produzitzen, desira edo ametsak baizik. Hiria bera horren erakusgarri dugu, erakusleiho baten atzean kokatu dugu, komunikabideetan, gida turistikoetan, ikusgai eta salgai. Benetako hiria da? Zergatik ez. Etor zaitez Bilboko Sohora! Eraiki dezagun Bilboko Manhattan! Hiperrealismoan eraikitako hiria dugu gogoko. Erreal ala gezurrezkoa? Gure bizitzak bezain erreal eta gezurrezkoa.

"Eleberri politikoa" dela esan duzu. Galdutako polis baten inguruan sortutako historia?

Aldatzen ari den polis baten inguruan, izatekotan. Lehengo egunean Koldo Atxagak Bilboko Anti Liburudendan emandako Bilbao tipográfico: deletreando la ciudad izeneko hitzaldira joan nintzen. Sano interesgarria. Bilbao tipografico liburua du argitaraturik, argazki bidezko lan soziologiko eskerga. Bilbo industrialaren errotuluen bidez ohartzen gara nola aldatzen ari den hiria eta nola ez garen hartara inoiz bueltatuko. Funtsean botereari buruz idatzi nahi izan dut. Hiruko harremanak ezartzen ditut eleberrian. Beste era batean ageri da hemen zubiaren irudia, usu agertzen zaigunaren oso besterik. Zubiak eraiki, zubigintza eta enparauetatik aldendu nahi izan dut eta irudiak ezkutuan dakarren beste esanahi bati heldu. Zubia ez da soilik elkarrengana hurbiltzeko irudia, baizik eta nagusitasuna irudikatzeko metafora. Dualismoak ukatzen dituena dualismoen beharrean dabilkigu sarri. Biolentoak-bakezaleak, zuriak-beltzak... Ustezko bi antagoniko behar ditugu dualismoen kontrako diskurtsoa eraikitzeko. Baina sarri ukoa bera baliatzen dugu geure burua erdian jartzeko, ekidistantzia bat sortzeko. Eta distantzia faltsu horrek botereak adierazi nahi du. Horregatik da politikoa nire testua. Botereari buruz egin nahi izan dut gogoeta.

Eleberriaren narratzaileak situazioa aurkezten du, objetibotasuna erabiliz, baina zein harreman du Andres Peruarena eta Andrei pertsonaiekin?

Andres Peruarena egungo pertsonaia da. Bilbon proiektu urbanistiko garrantzitsu batean parte hartu behar duen arkitektura bulego bateko nagusia da. Narratzaileak han lan egiten du eta aurre-proiektua sortzen parte hartuko du. Andrei, berriz, iraganetik datorren pertsonaia da. Hari fin batek lotzen ditu biak. Eta narratzaileak erakusten digu hari fin hori. Istorioak aurrera egin ahala, narratzailea gero eta gehiago interesatzen da Andreirekin eta gero eta gutxiago Andresekin.

Historia ez da lineala, elipsiek indarra erakusten dute, irakurketaren haria galtzea erraza gerta daiteke hasieran, ez duzu irakurlea galtzeko arriskurik antzeman?

Letren terrorista neu ere, antza, kar kar. Berez, linealtasunik ezak ez du enbarazurik sortzen. Tramak ondo eraikita badaude, irakurleek ez dute arazorik zertan izan. Beste kontu bat da, zeharo bestelakoa, testua mordoilo hutsa izatea. Nireak, aurreko nobeletan bezala, denborak ezarritako logika bati erantzuten dio. Erraza da jarraitzen, nik uste. Hasieran adi egon behar du irakurleak, ados. Informazio ugari ematen zaio. Zailtasuna (halakorik balego) mezuetan, erreferenteetan eta sinbolismoan egon daiteke.

Bilbo idealizatua, Bilbo ideala, erreala, desegina...

Bilbo erreala, bistan dago. Halakoa litzateke, baita ere, goiti beheiti simulakroa balitz. Simulakroa demokratikoa da, lehenago esan dut, ezin da deus egin haren kontra. Bilbo hiperreala ere bada egiazkoa. Ez dut, berriz, desegina esango, iragan-mina leporatuko didate, eta ez dut gura. Baina egia da, lehenengo aldiz, irudizko edo fikziozko hiri bat eraikitzea erabaki dugula. Guggenheim Museoa, Zubi Zuri zubia eta, are gehiago, ekipamendu horien sinatzaileak (Foster, Ghery, Pelli, Siza, Starck eta abar) ez daude hor kasualitatez. Ez dakigu, ordea, nork izenpetu duen Ametzolako Intermodala, azken urteetan Bilbon egindako lan handienetako bat. Hiria eraikitzeko modu jakin bati dago lotua. Bilbo desira sortu behar duen eta salgai dagoen objektua da. Auzo Gorrian dago, telebista, aldizkari eta gida-turistikoetan ikusgai. Eta erakusleihoko hiria eta bilbotarrok gure buruan marrazten duguna badoaz poliki hurbiltzen elkarrengana.

Zubiak nonahi Bilbon, zeren sinbolo dira zuretzat eleberri honetan?

Boterea irudikatzeko modu egokia begitandu zaizkit. Alde bi eta erdian zubia. Hirugarren aukera. Hirugarren espazioa. Beti ere faltsua, jakina. Baina bada besterik ere. Zubiek elkarrengana hurreratzeko balio dute, batetik bestera iragaiteko edo etsaiari erasotzeko; badira zubiak deusetarako balio ez dutenak; ihes egiteko ere erabili izan dira behin baino gehiagotan, Bilbon kasu. Uste dut horiek guztiak jasotzen direla eleberrian.

Enzo Padovano asko agertu dira azken aldian Bilbotik?

Asko? Futbola ageri da kontakizunean. Gaztetan Clementeren hamaikakoa buruz genekien: Zubi; Urkiaga, Liceranzu, Goiko, De la Fuente; De Andres, Gallego Urtubi; Dani, Sarabia eta Argote. Gaur egun berriz ezin halakorik ezpaineratu. Baina botako dizut erreskadan hamaikako berria: Ghery; Calatrava, Foster, Hadid, Siza; Stark, Moneo, Pelli; Isozaki, Diana Balmori eta Jean Nouvel. Eta ordezkoen aulkian: Ricardo Legarreta, Robert Stern eta Carlos Ferrater. Izarren ligan jokatzea erabaki dugu. Eta Athletic atzerritar priktzerdunez bete zaigu, beste barik.

Eleberriaren bigarren historia 1964ko Bartzelonan kokatuta dago. Andres Peruarena dugu lokarri.

Txanpon beraren aurkia eta ifrentzua, Andres. Bartzelona, berriz, eszenatoki egokia da, urte hartan han jokatu zen futbol selekzioen arteko Europako Kopa. Aurrekoan, Parisen jokatutakoa, Frankok taldea erretiratzea erabaki zuen azken momentuan. Beldurra zien komunistei; Sobiet Batasunekoei barik, Espainiakoei. Erregimena hasia zen arrakalatzen. Baina 1964an ezin zuen bere txapelketa boikoteatu. Besteak beste, 25 urte betetzen ziren garaipen handitik. “25 años de paz” leloarekin ospatzen ari ziren, luze eta zabal. Hori gutxi balitz, Bartzelonako final-erdiaren egunean Francok bigarren aldiz bisitatu behar zuen Bilbo. Eta egun horretan bertan 27 urte betetzen ziren errepublikazaleek eta abertzaleek Bilboko hainbat zubi leherrarazi zituztela nazionalei bidea mozteko. Urteurren beste aukera. Andres azaltzen zaigu hartan ere, gazteago, ezezagun.

Nobela beka baten ondorio da. Beka irabazteak zer nolako eragina du historiaren forma lantzerakoan?

Beka saria eta hitzarmena da. Nolabait, belarri atzean xuxurlatzen dizun ahotsa: baldintzak bete behar dituk. Nahi nuke nik hitzarmen guztiak Jakakoak bezain eskuzabalak izatea! Erantzukizuna edozein kasutan, zeuk zeure buruari behin eta berriz gogorarazten diozu betebehar batzuk dituzula. Baina ez dut uste horrek ezelango eraginik dakarkionik historiari. Beste batzuetan bezain aske jokatu ahal izan dut.

Lanbidez Nontzeberri.com web atarian jarduten duzu. Proiektuaren nondik norakoaz hitz egin dezakezu?

-Nontzeberri web gune kulturala da, orain dela bost urte sortua. Informazioa, interaktibitatea eta sorkuntza ditu ardatz. Hirugarrena bultzatzeko lehiaketak antolatu ohi ditugu beste agente kultural batzuekin. ZINEBIrekin batera Nontzefilm eta Nontzeflash film laburren ekimenak antolatzen ditugu urtero. Orain dela aste batzuk Rolling Rolak jarri dugu martxan, genero gaiei buruzko arte proiektuak lantzen dituen Pripublikarrak kolektiboarekin elkarlanean. Ditugun, asmatzen ditugun eta ezarriak izan zaizkigun rolei buruzko gogoeta egin nahi dugu. Rolling Rolak-ek hiru dispositibo ditu: Argazklik lehiaketa; Camara Crossing, praktika feministari lotutako agente sozialak eta kulturalak batuz; eta Genero eta gorputz ekoizpenak mintegi teorikoa EHUn.

Euskal Idazleen Elkarteko bazkide izateaz gain (Zuzendaritzako kide izan zinen), Euskal Pen Klubaren Zuzendaritzan diharduzu egun. Ez zara idazte hutsarekin asebetetzen? Zer eskaini dizute aipatu bi esperientziok?

PEN Klubean jardun dut batez ere. Eta gurako nukeen denbora guztia eskaini gabe. PENen hiru fronte nagusi ditugu: euskal kazetari eta idazleak, atzerrikoak eta euskal literaturaren zabaltzea beste herri batzuetan. Apirilaren hasieran, Glasgow-en, Egin eta Egunkaria kasuak eramango ditugu Idazle Presoen Batzordeko kongresura. Baita Iranen heriotza zigorra jaso duen Hadnan Hassanpour idazle kurduarena ere. Bestalde, euskarazko testu literarioen hainbat antologia bideratu ditugu sortu ginenetik. PENek aukera eman dit ezagutzeko gertuagotik zenbat kazetari eta idazle diren zigortuak, atxilotuak edo hilda ideiengatik, zer dagoen zigor horien atzean, nor dagoen.

Zer duzu eskuartean egun?

Nahaste ikaragarri handia! Azken urtetan hiru eleberri idatzi ditut. Antzekoak egituran. Bide horretatik aldenduko naiz. Hori da uneon dakidan bakarra. Baina hortik aurrera deusik ez!

Errealitatea eta fikzioa nahasten direla irakur daiteke Lutxo Egiaren Zubigilea nobela kaleratu berriko kontrazalean. “Eleberri politiko” honetan egileak zubiaren anti-irudia jorratu nahi izan duela ere irakurri ahal izan genuen liburuaren aurkezpenaren inguruko artikuluetan. Deustuko Zorrotzaurren egitekoak diren operazio makrourbanistikoaren gainean eraikitako fikzioa da liburu honetako zubi baten ertza; zubiaren beste muturrean, 1964an Bartzelonako Europako Futbol Txapelketan girotzen den sabotaje saioa dago. Bi plano narratiboen artean, Bilboko bulego bateko arkitektoa den narratzaileak lehenengo pertsonan eraikiko du kontakizuna, ordena jakinik gabe eta modu ez-linealean, bere nahiera denboran atzera-aurrera eginez, zubiaren ertz batetik bestera igaroz etengabe.

Liburu honetako narratzailea horretara mugatzen da, istorioetako gertaeren lekuko eta testigantza biltzailea da soilik. Nobelako bi istorioen arteko lotura Andres Peruarena pertsonaiaren eskutik eskaintzen baita. Narratzailea Peruarenaren menpekoa da, hitzaren zentzu hertsienean (zerbaitegatik alderatzen du bere nagusia Melvilleren Ahab kapitainarekin). Errealitatean jadanik Manhattan deitzen dioten Zorrotzaurreko auzuneko aurreproiektua, berriz, Enzo Padovano zubigile star-ari esleitu diote fikzioan, eta lan horretako alderdi guztiak koordinatzeko ardura hartzea erabakitzen du Peruarenak, tartean, proiektuan eskua sartzen duten Carme Ferrusola eta Nekane Zuluaga pertsonaien arteko zubilana eginez. Baina iraganeko kontakizunetan, Andres Peruarena gazte denboretako Andrei bihurtzen da, eta Dimitri eta Sasa pertsonaiekin batera, 1964an Bartzelonako sabotaje saioaren gorabeherek orainean duten eragina ezinbestekoa bilakatuko da nobelaren garapenean. Zubien eta bi istorioen gurutzaketaz gain, ordea, bestelako erpinak ere kamusten dira nobelan zehar, eta horren adibide da triangeluei edo hirukiei egiten zaien aipamena: narratzailearen katuak Isoszele du izena; hiruko sabotaje taldea osatzen zuten Andrei-k, Dimitri-k eta Sasa-k; eta Andres Peruarenari obsesio bihurtuko zaio Carme eta Nekanerekin (Blonda eta Beltza) osatu nahi duen sexu-triangelua.

Fikzioa fikzio, horrez gain nobelan zubi edo hiri bezalako kontzeptuei buruz gogoeta egiten da. Karmelo Landak egunkari honetako artikulu batean ezin hobeki bildu zuenez, aurretik Urtzi Urrutioetxeak edo Paddy Rekaldek bakoitzak bere estiloan egin bezala, Bilbo jasaten ari den Hirugarren metamorfosia nobelara eraman du orain Egiak. “Zubi arteko hiri zahar eta epel hau / erruki barik bortxatu dute / jauntxo engominatuen bulegoetan (…) San Agustin zubitik Deustokora erraz ikusten da / hiria top-model bat bihurtu nahi dutela” idatzi zuen Rekaldek Bilbo dub kronikak poema liburuan, eta “Putakumeak barra-kode berriko arkitektura saldu nahi zigun garesti, artearen klonazioaren aldeko gara aspalditik” irakur daiteke Zubigilea-n. Azkenaldian Bilbon Periferiak izeneko jardunaldi eta ekintzetan ere sarritan salatu izan den kontua, bestalde. Auzo elkarteen edo bestelako hainbat erakunderen salaketak ahaztu gabe.

Zubigilea Joseba Jaka V. Literatur Beka sariaren emaitza da. Desberdina, berria eta erritmo biziko proiektua zela argudiatu zuen orduan epaimahaiak, baina nago, proiektua nobela bihurtzerakoan, erritmo bizi hori pausatu egin dela sarritan (bereziki sabotaje saioaren eta handik eratorritako pasarteetan). Kontuak kontu, ezin uka Lutxo Egiaren hirugarren eleberri hau beste ekarpen bat dela amaitzear dagoen Durangoko Zubi honetarako.

Bravo Spain. Come to Bilbao. Don't expect to find a single museum, here the newest is inside and outside. Metroa ohi baino beranduago heldu zen Victoriako geltokira. Lanak ei zeuden Seven Sisters eta Tottenham Hale-ren artean. Bozgorailuetako ahotsak ez zekarren larririk. Lanak ziren. Londres lana da.

Neguak lehena du gaur. Londresek lehenbiziko belarrondokoa eman ziola aste batzuk baziren arren, hiriko orrazkerez sorgindurik segitzen zuen Galderrek. Are gehiago, erabat sinetsita zegoen ezingo ziela sekula ihes egin. Lur azpiko pasabideek kalpar bilduma ederra aurkezten zuten: afaritarako orrazkerak sakelako telefonoei itsatsitako orrazkerak iruzur egiteko orrazkerak maltzurkeriarik gabeko orrazkerak zoko batean maitatzeko orrazkerak... Emakume beltzen orrazkerak ederresten zituen gehien. Gainerako bidaiariei bezain garestia ateratzen zitzaien baina bazen alderik batzuen eta besteen artean.

- Artea barrenean eta kanpoan? Guggenheim??? Afroingelesok kasko gainean eramaten diagu gau eta egun.

Art inside eta art outside.

Warren kalean langarra ari zuen. Metro-geltoki inguruan oro zen euritako beltz euritako koadrodun euritako gorri-berde euritako zahar. Ezinezkoa zen eraikinen goialdeetako publizitatea ikustea, guardasolek dena estaltzen baitzuten. Jose Urkidi, Erandioko gudari zaharra, ikaragarri haserretzen zen Galderrek esaten zionean Bilboko eta Londresko eguraldia antzekoa zela.

- Ingelesak eta bankuak dira bardinak. Eguraldi ederra egiten dauenean guardasola eskainten deutsue eta eguraldi txarragaz, ostera, kendu. Amarru eta traizinoa daroez odolean.

Geltokiko sarreraren ondoan kiosko batek munduko gertaerak ematen zituen egunkari berdinetan, gertaera berdinak balira bezala. Ez zegoen zorioneko museoaren aipamenik. Hura barik, ertz batean euriak Espainiako kazetetako orrialde deigarriei erasotzen zien. Gertaerak ematen zituzten haiek ere, gertaera espainiar berdinak. Titularrak irakurtzen ari zela, Galderrek egunkari-saltzaile pakistandar baten begiak sumatu zituen bizkarrean, aizkora baten gisa. Ez zen zaila antzematea kanoi-zuloetako balek zekarten sutautsa:

- Espainiarrak eta italiarrak berdinak zarete.

Egia duk.

Pakistandarrari nekeza zitzaion asmatzen begiluzea espainiarra ala italiarra zen. Londresen oro da euri fin zirimiri langarra rain. Galderrek berak ere ez zekien Espainiako ala Italiako euskalduna zen. Euskal Herriko prentsa ez zen haraino iristen eta garestia zen Madrilgoa. "A dónde quiere llegar Pujol? No se puede imponer el aprendizaje de una lengua.

Taberna batean elkartu zen Gerra Zibileko kazetari ingeles ospetsuenaren bilobarekin. Emma. Pintak egonean zeuden artean. Almortzuaren ordua zen, desordua eta desordena. Gustura ziruditen bezeroek. Ez zioten elkarri deus ere esaten. Denek lepoa makurtzen zuten bakon zati baten bila eta denei errepidearen nekea nabaritzen zitzaien mugimendu dorpeetan. Londresko autobus-geltoki nagusia zegoen aurreko espaloian. Bidaiariak ziren bezero gehienak. Bidaiaria zen Galder ere. Bidaiari mutua edo mutuarazia. Espainiar edo italiarra.

Oso dotore jantzita agertu zen neska ingelesa. Lanetik bide zetorren. Liverpool kalean zeukan bulegoa, eta han marra batek bereizten ditu dotore janzten direnak eta praka maiztuak janzten dituztenak. Janzkerak egiantzekotasuna ekarri gura zion topaketari. Behar zuen. Benedict Caponen biloba zen Emma. Gerra Zibileko kronikaririk garrantzitsuenaren biloba. Espainiako gerra hogeigarren mendeko gerrarik ankerrenetarikoa izaki.

Emakume polita duk, neska beautiful.

Begitandu zitzaion egundoko mesedea egiten ari zitzaiola. Ederki aski ezagutzen zuen irribarre ingeles gezurrezko hura. Londresko aldi baterako lan-bulegoetan ikasia zuen. Kanpotar bat atetik sartu orduko egin ohi dute irribarre hori lukurreru zeken abarizios berriek. Lana da. Londres lana da.

Margaret Astor haragitsuak tabernatik alde egiteko gogoa ezkutatzen zuen. Galderrek ere bere egin zuen handik urruntzeko nahia. Capuccino negargarri bana edan ondoren, mahai gainean utzi zuen neska agertu aurretik irakurtzen ari zen egunkaria. Astunegiak iruditzen zitzaizkion hitz ingeles adigaitzak.
- Lagun bat ikustera joan gura diat -esan zion Emmak-. Fernando dik izena.

Galderri bestelako asmoak bururatu zitzaizkion. Hausnar egin zuen. Ben Caponek eta Gerra Zibilak eraman zuten Londresa. Emmak, haren bilobak, eroan zuen taberna hartara. Neska ala emakumea. Girl ala woman. Zinez eskertzen zuen hark gazteleraz ederto egitea.

Ofizial errepublikarrak benetan eskertu zuen Capon gazteleraz ederki mintzatzea. Begitarte hitsa zeukan. Ebakiondo belztu batek ezker-eskuin zeharkatzen zion bekokia. Nekez ageri zitzaion erakutsi nahi zuen begikotasuna. Berba ingeles adigaitzak korapilatsuegiak ziren.

Oinez zihoazen, Tetuan de las Victoriasen gora. Ofizialak aitortu zion faxistek, fraideek, dirudunek eta susmopean zeudenek bazekitela, CNTko miliziarrekin topo eginez gero, aukera gutxi zegoela paseotik libratzeko. Tetuanen bertan ematen zieten tiro garondoan, Legazpiko hiltegietako sarreretan Casa de Campon Maudesko errepidearen ondoan Chamartinen Fuencarralen Villaverden. Kordobako frontetik zetorren heriotza-treneko dozenaka prisionero metrailatu zituzten Pozo del Tio Raimundon. Vallecasko lur-emaileak 189 gorpu zenbatu zituen. Ez zegoela ados hilketa haiekin. Aukeran txekak nahiago zituela, baina egia entzun gura bazuen, haietako sasi-epaiketak ere ez ziren ba oso fidagarriak. Gezurra zirudien arren, matxinatuen lagunentzako tokirik seguruena kartzela zela. Caponek burua mugitu zuen zalantza adierazi nahian. Modeloko hilketak ekarri zizkion gogora ofizialari. Porlier eta Ventasen egokitutako kartzelak. Ventaskoak Aravacan fusilatzen omen zituzten; Ramiro de Maeztu ABCko kazetariak aurpegiratu ei zien ez zekitela zergatik hiltzen zuten. Ofizialak gogo txarrez onartu zuen harena, baina kontuz ibiltzeko informazioarekin. Faxistek ankerrago jokatzen zuten beti, garbi geratu behar zitzaion.

- Londresen baino hobeto ez duk inon jaten -ausartu zen Emma.

Galderrek barregurari eustea lortu zuen nola edo hala. Edukazio oneko agertu gura zuen. Ez zekien xedea iritsi zuen. Ematen zuen Emma ohartua zela astakeria zeritzola aipatutakoari. Kanpoan oro zen euritako beroki eskularru umbrella presa. Tabernatik ikusita zentzugabea zen presa. Alferrikakoa zen euriari ihes egiten ahalegintzea. Alferrikakoa zen barregura irensten saiatzea.

- Londresko Meson Bilbaon ondo ematen diten jaten, hori besterik dun.

Emmak bereari eutsi nahi zion. Gerra guztiek bere setak dituzte. Halaber, gerra guztiek beren goseteak dituzte, beren urkiditarrak beren gudariak beren otserriko berriemaileak. Jose Urkidi gudari erandioztarrak ez zuen Caponen aditurik. Kazetaria Arenaleko Torrontegi hotelean bizi zen. Erran zioten Carlton hobea zela baina, tamalez, Agirreren gobernuaren egoitza bilakatua zen, bonba bat Bilbaina Soziedadean jausi ondoren. Kazetari ingelesek, ordea, bazekiten oso toki gutxitan jaten zela Torrontegin baino hobeto. Bilbo goseak zegoen eta horrek konponbide hobea zuen hotelean, non Asturias eta Santanderko errefuxiatu eskuindarren eta kazetarien diruak mirariak egiten zituen. Caponek susmoa zuen hotel hartan berdin jango zela Bilbao erori ostean.

Galderrek Jose ekarri zuen gogora. Haren iritziz, Santoñako ziegetan zomorroek hobeto jaten zuten Euzko Gudarosteko gizonek baino.

- Behin bakailaoa jan genduan guk. Gerrea amaitu barria zan. Eta amaierek garaileak eta garaituak dakarrez. Batzuk nahiz besteok jan genduan gauza bera egun haretan. Tira ba, gutariko batzuk uko egin geuntsan garaileen janari. Alferrik, ba. Kanposantuetan eta presondegietan garaileak eta garaituak ezin deutsie alkarri ihes egin.

- Santoñññ?

Bistan zegoen Emmak ez zuela Kantabriako herriaren berri. Gerrak azkentzen diren heinean hasten dira gainezkatzen kartzelak. Bost mila bederatziehun eta laurogeita hemeretzi gehi Jose, esan zuen Galderrek. Hark ez zuen adierazi nahi haren aitonak ezagutu ez zuenik. Ezagutu egin zuen, barrura gabe. Capon Ajuriagerrarekin zegoen Seven Seas itsasontzia soldadu errendituak jasotzera etorri zenean. Joseren ustez, Ajuriagerra Miarritzetik itzuli izanak frogatzen zuen eurek, abertzaleek, ez zutela ezelako traiziorik egin. Emmari Bilbo erori baino lehenagoko gertakizunez baizik ez zion galdetu behar. Eta Galderrek detaile ugari zeukan itauntzeko.

- Bai, Santoña.