Eskuliburu bat eskutan heldu nauzu. Irakasle, ikasle, abokatu edo komunikazio munduan ari zaren hori, zuri ari natzaizu. Ez da saioa, liburu didaktikoa duzu. Potoloa duzu berau, baina ez izutu. Lotsagabea da, eta ironia dario. Erretorika klasikoan oinarrituta badago ere, ez izutu bere orainak gatibatuko zaitu-eta

“Inventio, dispositio, elocutio, memoria, actio”. Latinezko bost hitz dituzu, baiki. Berauetan oinarrituta antolatu du Joxerra Garzia irakasle eta idazleak Jendaurrean hizlari liburua. Jendaurrean hizlari nahiz idazlari aritzeko komunikazioa gaitasuna lantzeko eskuliburua. Didaktikoa aipatu dut, didaktikoa baina bizia. Gatza eta piperrik ez zaizkio falta horregatik. Hau da, komunikatzeko, irakurtzekoaz gainera, idatzizko nahiz ahozko lanketak proposatzen dizkigu egileak.

Horra! Lantegi ederra egileak apailatu duena liburuaren bitartez, bai horixe! Besteak beste, berak eskaintzen dituen hainbat eta hainbat baliabidetan erreparaturik, esaera zaharretan kasu. “Hobe dira lanak ez famak” delakoak balio duela esan nahi dudana adierazteko, komunikazioaren alorrean aritzeko alegia. Hots, komunikatuko badugu, zuzen eta artez, baita egoki komunikatu ere, gakoa “lana” dugu.

Lanak baino zer ekarriko? Edo zer ekarri beharko? Bada, arestian aipatutako hitzen (h)arian: lehenik inventioa landu: zer suma hori asma. Asmatu beharra dagoela alegia, irudimena biziagotu. Eta biziagotzeko berriz, argudio berrien bila abiatu behar dela.

Horiek landuak, nola kokatu?: disposizioan asmatu, hitzaren beste adieran ulertua. Paperean ari bazara, ni orain bezala, bide erdia egina duzu. Komunikazioa baino gauza biziagoa da ordea, paperaz harago doana: elocutio/mintzaldiaren ordua iritsi da. Denbora ez da nahikoa, espazioa ere berebizikoa da jendaurrean aritzeko orduan. Zure ingurumaria nahiz zuk inguru horretan betetzen duzun espazioa, alajaina. Ez ahaztu hori, sinple badirudizu ere. Izan ere, memoriak traizio egin diezazuke gutxien espero duzunean. Idatzizko diskurtsoa haizeak eraman dezake, edo besterik gabe, paperean idatzita duzun tinta, paperari itsatsiegia izan eta beren soiltasuna eta malgutasuna galdu, hots, adierazkortasuna. Actio/Ekintzaren tenorea duzu. Badakizu, koherentzia behar duzu: “Hitz bakoitzak ekintza behar du”. Filosofiaz harago, kasuon adiera enpirikoki frogatu beharko duzu espazioan eta denboran egoki kokatuta.

Hona, nire erretorika finitzeko azken hitzak: diskurtsoa ahultzen ari zaigun garaion, erretorika lantegi indartsua dukezu. Diskurtsoa baina, igorlearen eta hartzailearen artean gauzatzen da, baita arrakasta bien gustuan arabera “mamitu” ere.

Bai, badakit, ondo jakin ere, komunikatzea dela ziztatzea, limurtzea, gatibatzea… engainatzea. Alegia, komunikatzea artifizioa dela. Artean du erroa artifizioak, eta artea —nik ez dut komunikatzen ez duen arterik ezagutzen— egitean funtsatzen da. Inspirazioak lanean harrapatu behar gaituela alegia.

Hara, honatx lantegi ederra Joxerra Garziak paratu diguna. Aristotelesengandik Imanol Lazkano bitarte, Juan Mari Lekuona gogoan, eskerrik amoltsuenak Joxerra Garziari komunikazioaren zoroan bizitzen laguntzeagatik.

Joxerra Garziak Jendaurrean hizlari izeneko liburua plazaratu du. Liburuak azpititulu bat dauka, “(Ahozko)komunikazio gaitasuna lantzeko eskuliburua”, neurri batean zeren aurrean gauden zehazten diguna. Saiakerak argitaratzen direneko bilduma batean agertu arren, berez ez da saiakera bat, eskuliburua baizik. Azpititulu horrek, azken finean, gaur egun erabili ohi den terminologiara itzuli du irakurleak liburuaren barruan aurkituko duena. Izan ere, Joxerra Garziak irakurleari (irakasleari, ikasleari, liburuaren publiko naturala batez ere bi talde horiek osatzen dutela baitirudi) Jendaurrean hitz egiteko ikasliburua eskaintzen baitio, erretorika klasikoan oinarrituta.

Liburuaren planteamenduan erretorikaren atal desberdinak azaltzen zaizkigu, eta Garziak oinarri hori daukala begi bistan uztearren, latinezko izenak erabili ditu atal desberdin horiek izendatzeko (inventio, dispositio, elocutio, memoria, actio). Niri neuri eskergarria iruditu zait oinarriak ez ezkutatze hau, askotan itxura modernoko izen bereziak eta ulertezinak eskainita hainbat idazlek orain dela bi mila urte egindako berbera errepikatzen baitute, azala aldatuta, eta bide batez irakurlea jokoz kanpo utzita. Garziak ez. Garziak argi uzte du zeintzuk diren bere oinarriak eta gero oinarri horiek interesatzen zaion munduan egokitzeko ahalegina egiten du. Liburua eskuliburua da, beraz, azalpen teorikoak badaude ere, gehiagotan ikusiko ditugu adibideen azalpen eta analisiak. Bestaldetik halako liburuek eduki lezaketen arazoa gainditzen saiatu da egilea, testua irakurgarria baita oso. Honekin esan nahi dut Garziaren idazkera ironiko-maliziotsua eta azalpen ulergarriak akuiluak izan daitezkeela honelako liburuak irakurtzeko beldur izan litekeen irakurlearentzat. Izan ere, erretorika klasikoan oinarrituta ere, irakurleak ulertu egingo du bertan azaltzen zaiona. Gai honetaz ezer gutxi ez badaki ere. Kontuan hartu behar dugu gure hezkuntza sisteman (bakoitzak uler beza nahi duen moduan “gure” hori, interpretazio guztietarako balioko baitu esango dudanak) ahozko komunikazioa teorian asko landu behar den gaia izan arren, praktikan hori ez da horrela gertatzen.

Anjel Lertxundik zirikatuta hasi zen Joxerra Garzia Kurrin-kurrun vitae liburua idazten, baina ez da, horregatik, behartuta aritu. Bihotz-lasaigarri izan zaio, eta gustura jardun du batzuetan kurrinka gorgarrian bestetzuetan isil antzean zituen oroitzapenak ordenatu eta liburu itxura ematen. Eta konta ahala eserialditan taxuzko lanik egitea erraza ez bada ere, herio batean idatzi omen du liburua, hatzak ordenagailu gainean jarri, eta beren kasa dantzatuko balira bezala, pausoa pausoari lotzeko batere trabarik gabe; arin-arin erritmoan dantzatu dira, inondik ere, Garziaren hatzak, eta irakurri ere halatsu egiten da, haren hitz-etorri bizi eta zoliari esker. Idatzizkotik baino ahozkotik gertuago dagoela dirudi zenbaitetan, lagunartean kontatzeko moduko pasadizo xelebreak baitira asko, eta kontatu ere lagunartean kontatzeko moduan egin baititu. Beharbada horregatik dio Garziak “arinegia” dela agian literatura izateko eta “zintzoegia” kazetaritzako lan bat izateko.

Generoak genero, hezkuntzari eta hizkuntzari buruzko gogoetak eta kezkak azaldu ditu batez ere Kurrin-kurrun vitae liburu honetan, eta ondorio garbi bat ere atera du: “Zabal hartuta, dena da hezkuntza”. Hain hausnartua duen iritzi hori, ordea, ez du mamitu soilik irakasle gisa izan duen esperientziari esker, ezpada lehenago ikasle ere izan delako. Hori dela eta, beharrezkoa iruditu zaio ikasle garaiko kontuak berritzea eta gaur arte hedabideetan eta irakaskuntzan izan duen esperientziarekin batera ematea, ikuspegia osatuagoa izan dadin. Badu zer esana eta zerk kezkatua, eta horiek zintzo baina zorrotz azaldu ditu liburu honetan, non eta oroimenak iruzur egin ez dion.

Berak dioen moduan, ez du “Mundua” azaldu nahi, bere “mundutxoa” baizik, eta mundutxo horretako ateak parez pare zabaldu ditu, zer ezkutaturik ez eta. Garzia akademikoaren atzean dagoen hezur-mamizko Joxerra ezagutzera gonbidatzen gaitu, azken batean. Hitzaurrean aitortzen duen moduan, “ametsak eta lainezak, damuak eta mamuak, merituak eta delituak” azaldu ditu, mozorrorik gabe, orri hauek irakurriko dituenaren aurrean biluzteko erreparorik gabe. Beraz, mundutxo horretan ez dugu fikziorik aurkituko; bizipenak, aitortzak eta gogoetak aurkituko ditugu batetik, eta berari eta inori gertatuko pasadizo xelebre ugari bestetik. Baina kontu ugari jorratu arren, ez daude nahas-mahasean emanak, batetik besterako loturarik gabe.

Kronologikoki ordenatu du liburua, eta “memoriaren trenak” Legazpiraino eraman du, lozorroan bezala gogoratzen dituen bizipenetara. Ikasle garaiko geltokietatik pasatu eta gero, laneko ibilbideari heldu dio. Urte gogoangarriak izan ziren Garziarentzat Arrasaten egindakoak; ez, ordea, ikastolentzat, eta giro ozpin hartatik Alemaniara joatea erabaki zuen, alemana ikastera; izan ere, Nietzscheren Zaratustra irakurri zuenean txundituta geratu omen zen, eta liburu hori jatorrizko hizkuntzan irakurtzeko helburua jarri zion bere buruari. Alemaniako aldia eginda, Euskal Herrira itzuli zen ostera, eta Filosofia irakasle hasi Tolosan. Hortik aurrerakoa ezagunagoa zaigu. Hitzetik hortzera saioko aurkezle ezagutu genuen askok, eta, telebista utzi zuenetik, Unibertsitateko irakasle ari da.

Bertatik bertara ezagutzen du, beraz, hezkuntza sistema, eta beltz ikusten du euskararen geroa. Ikuspegi ezkor hori ez du, ordea, hutsetik sortu. Nabari da berriki euskararen kalitatea aztertzen aritu dela Kike Amonarrizekin eta Andoni Egañarekin batera, eta txosten horretan ateratako ondorioak sumatzen dira lan honetan ere. Horregatik, eta liburuan barrena ikusi dugunez Joxerra Garzia beti izan baita nahiko zuzena eta zorrotza gauzak pentsatu bezalaxe esateko, gaur egungo euskarazko irakaskuntza irauli egin behar dela dio. Mitxelenaren irudi bat dakar gogora: hizkuntza aizkora dela, alegia; baina euskal aizkora nahiko kamustua dago, eta nekez erabiliko dugu ondo ebakitzen ez duen lanabesik. Hori dela eta, Garziari ezinbestekoa iruditzen zaio aizkoraren ahoa zorroztea eta tresna baliagarri bihurtzea, forma hutsak irakasteari utzi eta helburuak bitarteko hartuta.

Ikuspegi ezkor hori nabari da, bai, baina, bertsolaritzari buruzko tesia egin duen batengandik espero denez, umorez kontatu ditu bizitzaren tren horretan izandako pasadizoak, eta erantzun eta kritika zorrotzik ere ez du falta; esate baterako, honako hau dio errektoreorde bati buruz, ikasle bat frogarik gabe salatu zutela esan eta nola erantzun zuen ikusita: “Ez nuen gutxiago espero. Egia esan, askoz gehiago espero nuen”.

Niri, behintzat, liburu aproposa iruditu zait hezkuntzari eta euskarari buruz gogoeta egiteko, eta euskarazko irakaskuntza beste era batera ikusteko. Gainera, modu berezi eta atseginean azaldu du Garziak horri buruz duen iritzia, gaur egungo egoera bihotz-altxagarri ez izan arren, umorea galdu gabe; eta eskertzekoa da hori, euskara dela-eta hainbeste negar egin duen herri honetan.

Joxerra Garziak, Jon Sarasuak eta Andoni Egañak bide luzea egin dute elkarrekin bertsolaritzaren inguruan. Azkeneko biak bertsolari ezagunak ditugu, eta ez hori bakarrik, baita punta puntakoak ere. Joxerra Garzia koekipier gisa aritu zaie. Hiru mosketero, hiru adiskide hauen lanaren fruitu berria dugu esku artean: Bat-bateko bertsolaritza. Gakoak eta azterbideak, euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez eta ingeleraz.

Aspalditik dator hauen langintza bertso munduaren inguruko hausnarketan. Egañak eta Sarasuak Zozoak beleari saiakera argitaratu zuten, bakoitzaren bizitzaren berri eta bertsolaritzaz zuten iritzia agertu zuena. Joxerra Garziak Jon Sarasua. Bertso-ispilutan barrena saiakera laburra argitaratu zuen. Eta bertsolaritzaren inguruko tesi egile dira bai Sarasua eta bai Garzia.

Historia honen laburpen gisa eskaintzen zaigu orain Bat-bateko bertsolaritza, begirada eta ikuspegi desberdin bitik egindakoa. Badago barne begirada. Eta badago kanpo begirada. Hiru mosketero badira ere, lau sail nagusitan banandu da saiakera.

Barne begirada bikoitza da. Liburuaren hasieran, bertsolaritza den fenomeno sozialaren inguruko hausnarketa dator, euskararen komunitatearen barnean kokatzen delarik, saioak zeintzuk diren, nolako formak hartzen dituen. Deskripzio mailan agertzen bada ere, beharrezko testu-ingurua dugu lehen atal hau. Agian, kanpo begiradan kokatuko genukeen kapitulua da.

Aitorpen kutsua

Bigarrenean eta hirugarrenean barne begirada nagusitzen da. “Bertsolaritzaren oreka eta desafioak” atalean tradizioari eta gaurkotasunari buruzko azalpen garbia eskaintzen da. Ez da dudarik aitorpen kutsua hartzen duela liburuak nork bere lanari buruz pentsatzen eta esaten duenean, tradizioaren eta bizi-iraupenaren arteko erronkek sortzen dituzten ondorioez mintzatzean. Bere joera didaktikoa ezin bada ahaztu ere, “Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua” atalak ez du lehen pertsonan esandakoaren fidagarritasuna galtzen. Errezetaren gainetik barne prozesuaren garapena estimatzen diot testu honi.

“Marko teoriko berri bat” atalak berriro eskuratzen du kanpoko begirada. Eta eskerzen diot abiapuntu nagusia. Idatzia estetikarako omen da, ahozkoa bat-bateko gozamenerako. Eta abiapuntu horrek hemen zuzenki tratatzen diren marko teoriko baten habeak marrazten ditu.

Oso liburu probetxugarritzat jotzen dut nik hau. Bertsolaritzaren inguruko begirada fresko eta berria.

Arma arinak dira geziak. Beren jomugara zuzentzen dira albo-kalterik eragin gabe. Geziaren zauria ezin zehatzagoa da ordea. Zauri ezerosoa, jarraia, sakona. Joxerra Garziak tankera guztietako geziak bildu ditu metaforismoen bildumatik jaurtitzeko. Egonean doazen geziak dira Garziarenak, egonean datozen zauriak haienak. Ondorio bitxia sortzen dute geziok baina: gogoetaren zaurian azkura txertatzen duten geziak dira, alegia, jakin-nahiaren hazia ereiten duten geziak.

Eskuan hartu orduko, ezohiko liburua iruditu zaigu Egonean doazen geziak. Izan ere, gomendioa jaso edo emateko orduan sailkatzen zaila suerta badaiteke ere, irakurleok tarteka eskertzen baititugu ezohiko proposamenak. Horien artean sar genezake Joxerra Garziaren liburu hau. Genero eta estilo nahasketatik abiatuta, funtsean aforismoen itxura hartzen duen bilduma da honakoa. Aforismoetan edukiak berebiziko indarra hartu ohi du eta bilduma honetan Garzia beren gogoetarako xedea guztiz bete dezaten saiatzen da.

Oinarrizko planteamendutik jada bestelako kutsua hartzen du liburuak. Autoreak gezi jaurtiketaren metaforaren gainean atondu du liburuaren egitura. Bertan aforismoaren izenburua gezi-muturra litzateke; aforismo bakoitzeko testua, geziaren gorputza; liburua osoki, geziaren jaurtiketa. Horregatik, hain zuzen ere; atalen ordena: lau, hiru, bi, bat-zero… jaurtitzeko unea adieraziz. Baina edozein geziren jaurtiketan bada funtsezko beste osagai bat: xedea. Geziek, kanoiek ez bezala, xede zehatza behar dute beren eragin zorrotza zartatzeko. Irakurleok gara liburu honetako gezien xedea, gugan azkura sortzea dute amets, eta autoreak berak aurrez sentitu duen azkura txertatu nahi digu. Horretarako modu aske batez izkiriatu du Joxerta Garziak liburua, aske utzi nahi baitu neurri berean irakurlearen erantzuna.

Poesia eta prosaren mugak gogoko ez eta metaforismo gisa azpititulatu du autoreak liburua. Palinpsesto delakoa du abiapuntu, alegia, testu bakarra ageri den lekuan bi testu izatea; egileak noizbait zerbait eragin dioten testuak hartu ditu bereak idazteko. Hortik, meta-aforismoak, aforismoen gaineko aforismoak. Hortik, irakurleari gauza bera egiteko luzatzen dion gonbita ere.

Gezi arinak bere ibilbidean, eragin zorrotzekoak helmugan, arlo ezberdinak jorratzen baititu egileak atalotan. Lehenik eta behin, hitzaren garrantziatik abiatzen da, idaztearen bidegurutzean zeharka, komunikazio prozesu oso baten garrantzia azpimarratuz. Liburuaren beraren oinarrian aurki genezake planteamendu hau: hitzarekiko maitasuna, forman eta bereziki edukiaz. Hitzaren formatik abiatzen da hitzaren mugak gainditzeko, konnotazio hutsetik harantz, komunikazio zuzena du xede, poesia zuzena. Bigarrenik, hitza eta poesia bizitzari estuki loturik agertzen zaizkigu, baina bizitzaren alderdi gertu baten ikuspegitik. Egunerokotasuna oinarri, gauza xumeek, hitzez adieraztean, izan dezaketen zentzu zabala. Hirugarrenik autoreak alderdirik gordinena eskaintzen digu, inguruko errealitateari loturiko bere ikuspegi garratza. Erreferentzia gisa agertzen zaizkigu bertan Joseba Sarrionandia eta liburu honekin punta komunak izan ditzakeen “Hitzen Ondoeza” gogoangarria, autoreak berak itzulitako Bertolt Brechten “K. jaunaren kondairak” eta Gabriel Aresti bera. Laugarren urratsean orokorrera jotzen du berriz autoreak, munduaren ikusketa zabalago batera, mundua nork betr burua ulertzeko baliabide gisa ulertuta.

Joxerra Garzia bere esperientzia propioetatik abiatzen da idazle eta irakurleen artean zubi bat eraikitzeko. Liburuko testuak nork bereak egiteko gonbita, komunikazioa eta gogoetarako saioa jakin-nahiaren azkura piztu nahi duten gezien bidez. Bide horretatik ekarriko duga liburuko esaldi bat gogora: “Hitzez hitz esaten denaren eta hitzez beste esaten denaren arteko tentsioan, horixe dugu koxka”. Eta hortxe, hain zuzen ere, irakurle gosetiaren erronka.

Joxerra Garziak berak noski, ez du aforismo hitzik erabiltzen idazten duena izendatzeko. Gustukoak dituen hitz jokoetako bat eginez metaforismo hitza baliatzen du izendatu nahi duena izendatzeko Egia da Joxerra Garziak-eta (familiatik datorkie nonbait halako sena) abilezia haundia duela hitzak hartu, zilipurdika jarri eta berriro lehengo egoeran itzuli ahal izateko. Bertsolari sena, beharbada. Hitzetatik harantzago joaki, ordea, hitzen azpitik urpekuntziaren moduan dabilen esanahia ere eskuratu eta harrapatzen duelarik. Logikaren sareaz noskitxo, eta nola arrantzaleak arraina tripak airean hondartzan, hala uzten du Joxerra Garziak ere esanahia biluzik denon aurrean. Urpekuntzia aipatu dudanez, esan dezadan bide nabar eta bide batez, edo bi bider, nahi izanez gero, liburuaren aurkezpenean Koldo Izagirrek testu zoragarria irakurri zuela, liburuaren doinuarekin bat zetorrena, eta hainbesteko ingeniorik (edo etorririk) ez daukagunok txunditutik utzi gintuena. Balio duenak balio du, eta gainera garesti.

Geziarena aipatu zuen Koldo Izagirrek saio polit hartan, eta geziarena aipatzen du Joxerra Garziak Robin Hooden irudiari lapurturiko armarena erabiliz, bihotzean sartu eta han geratzen dela adierazi nahian bezala Platonen Menon testuan irakurri dut ikaraiotzat hartzen zutela maisu haundia, eragina zuelako inguruko jendearengan, hura mugituz haiek ere mugiarazten zituelako, hura dardaraz jarririk besteak ere dardaraz jartzen zirelako. Horrelako zerbait gertatzen da testu geziantzeko hauekin.

Irakurtzen dira poliki, eta gure barruan halako zama uzten du, halako egonezina, non geure buruarekin bakea egitekotan itzulipurdika jarri behar ditugun berriro barruan sartutako hitzak, gezien modura baragi gorrian min eta zauri egiten baitute.

“Sofritzen ez dakienak ez daki gozatzen” esaterako.

Alberdaniakoek, asmo polit bati jarraiki, “Zerberri” sailari ekin ziotenean, ez zekiten zer-nolako arrakasta izango zuten. Joxerra Garziaren liburu hau izan da sailaren abiapuntu, lehen zenbakia berak darama, number one beraz, eta pentsatu behar da arrazoiren bat dagola funtsean. Jon Sarasuaren argazkia ikusten da azalean, eta esan behar da Jon Sarasua maitea duela euskaldun jendeak. Ez bakarrik bertsolari izateagatik (horregatik ere bai); gure intelektualen artean berak ere bere tokitxoa lortua baitu dagoeneko: esaten duena kontuan hartzeko da gehienetan. Hitz ederrak esan ditzaket Joxerra Garziari buruz. Titulu asko ditu berarkin: irakasle, bertsozale, musikari, poeta. Oraingoan kazetari lanetan azaldu zaigu, liburu honetan behinik behin. Joxerraren alde esan behar dut badituela aspaldidanik bi edo hiru gai, minak eta bere-bereak direnak. Bata labirintuarena da, eta horretaz liburu zoragarri bat du idatzia. Irakurri nahi duenak ez du lan handirik izango hura aurkitzen. Bestea, eta alde bat uzten bat dugu Bertolt Brechtengana bultzatzen duen lilura, Aliceren gaia da. Bai, ispiluan barrena joan zen neskatila harena hain zuzen. Alice, Lewis Carroll-ek asmatu zuen pertsonaia da, fikziozkoa beraz, baina sinbolo eta ikur den neurrian interesgarria (eta baligarria) da Joxerrarentzat. Bizitzaren beste aldea (Lertxundik infrentzua deitzen duena) hori besterik ez da. Beraz, Jon Sarasua bertso-ispíluan barrena abiatzen bada (Joxerraren konpainian), horrek esan nahi du ezohiko kontuak ekarriko dituela ondorenean. Liburuan barrena abiatuz, Joxerra Garziak eta Jon Sarasuak bertsolaritzaren diagnosia gisako zerbait egiten dutela esan behar, gaur egungo egoera aztertzen dute eta nondik-norakoak ere aurrez ikusten saiatzen dira. Horrekin abtera, bertsolaritzak euskal kulturaren esparruan duen zereginaz ere egiten dute gogoeta. Ondo idatzitako libuura da, gainera, kazetari larruan jarrita idatzia. Gustukoa izango du bertsozaleak.

Orain dela urte batzuk, Elkar eta Erein argitaletxeek —eta estatu mailan Alianza bezalako etxeek— hasiera eman zioten merkataritza kanpaina berri bati. Helburua liburuen mundu honetan formatu berri bat jorratzea zen. Horretarako, orduko garai hartan aukeratutakoa formatu txikia izan zen, bai orrialdeen aldetik (ehun baino gehiago ez), bai tamaina aldetik (10 x 15 zentimetroko liburuxkak), bai salmenta neurriaren ikuspuntutik ere (euskal literaturaren merkatuan 300 pezeta inguru).

Saioak ez zuen bide luzerik izan. Elkarrek Enbido txikira saila sortu zuen, eta Ereinek Milabidai atala. Lan interesgarriak argitaratu ziren, bai gure idazleek egindakoak, baita itzulpenak ere, baina badirudi arrakasta komertzial handirik ez zuela izan. Nahia, gogoak eta porrotaren arrazoiak ziur bat baino gehiago izan zirela.

Nagusia, edota zabalduena, hainbestetan erabiltzen den aitzakia da —hainbestetan, non, nire iritziz, topikoen zentzua eta guzti hartu baitu— eta, topiko guztiak bezala, zati bat egian oinarritzen bada ere, beste zati handi batek aurreiritzi eta erosotasunean ditu sustraiak ezarriak: euskal literaturaren merkatua murritza da, irakurle gutxi ditu eta produktu berriak kaleratzeko aukera gutxi daude.

Hain izaera eta kutsu endogamikoa duen gure euskal literaturan, nik ez dut soilik kritika sakonago baten falta sumatzen, baizik, batez ere, sektore eta talde guztietatik autokritika gehiago eta handiagoaren falta. Bestearen etxean bakoitzak berean dituen akatsak edota gabeziak aurkitzea beti errazegia iruditu zait, errazegia eta gainera balio gabekoa, azken finean gure helburua euskal literatura aurrera ateratzea bada.

Oraingoan, Alberdania argitaletxea izan da produktu berri bat aurkezten saiatu dena. Zerberri izena du sail berriak, eta, aurreko saioen ezaugarri batzuk mantenduz (ehun orrialde baino gehiago ez, salneurria merkeagoa…) eta beste berri batzuk gehituz (liburu arruntaren tamaina errespetatu, saiakera eta elkarrizketa bezalako generoak jorratu), lau lan berri kaleratu ditu.

Bilduma honen bigarren zenbakiaren inguruan —Luis Fernandezen Etxepare porno liburua— Mikel Aldalurrek aurreko asteetan iruzkin ederra egin zuen; orain nik argitaratutako lehenengo zenbakia ekarri nahi izan dut, eta ez soilik liburu bikaina delako, baita euskal literaturaren mundu txiki honek bertsolarien unibertsoaz gauza asko ikas ditzakeelako ere.

Liburua Joxerra Garziak egin du (bera da bildumaren zuzendaria ere), eta bertan Jon Sarasuarekin izandako elkarrizketa biltzen da. Liburuaren izenburu nagusia Bertso-ispiluan barrena da, eta Jon Sarasua da Joxerra Garziak erabiltzen duen bidea, hestea, bertsolaritzaren mundu horretan sakontzeko.

Elkarrizketa bikaina da. Jon Sarasuak, bai bere bertsoetan, bai abestietan, bai bere hitzaldietan, bai parte hartu duen liburuetan (Andoni Egañarekin izandako korrespondentzia, Txepetxekin egindako elkarrizketa, liburu hau bera), beti demostratu digu, bertsolari eta, orokorrean, artista bikaina izateaz gain, pentsalari aparta dela. Niri, behintzat, Euskal Herriak mementu honetan duen pentsalari azkarrena eta zorrotzena dela iruditzen zait. Eta ez soilik bertsolaritzaren inguruko gaietan, baita beste gai askotan ere (hizkuntza, herria, gizartea, politika, ekonomia eta abar).

Eta liburu honetan, nahiz eta formatu txikikoa izan eta bertsolaritza gai nagusia bildu, bere pentsamenduaren ezaugarri edota tesi batzuk aurki ditzakegu: aurrera sortzailearen garrantzia, autokonfiantzaren balioa (nire iritziz, Guggenheim konplexua deitutakoa), bidexken aniztasunaren papera, inprobisazioa eta kolpeka datorren sormenaren teoria… Ni azken horrekin ez nator bat, baina Sarasuak eta egungo bertsolaritzak gai horietaz eta beste askotaz hitz egiteko eta kritikatzeko eta autokritikatzeko duten abildadea eta gaitasuna asko estimatu eta faltan botatzen ditut beste esparruetan.

Ahaztuxea genuen poesia existentzialista irakurri ahal izan dugu Joserra Garzia poeta deskubritu berriari esker. Heriotza, bizitza, denbora… urradura sakon baten sentimendu bezala. Liburuko solapan bertan ohartarazten zaigu “Dena dela” poema-bildumak filosofiarekin etengabe burutzen dituen harremanetaz, dezente mugakoak badira ere. Baina irakurleak ez dezan pentsa “poeta suizida”ren irudiari egokituko litzaiokeen kasu baten aurrean gaudenik, esan beharra dago ere halako poemen alboan bestelako kontrapuntu ugari ere badirela: amodio-poemak, sistemarekiko agerpen kritikoak, alegiak, koplak… Hainbeste elemendu izanda, zer berri dakarkigu liburuak beraz?

Esaldi edo kontzeptu erdi-topiko bat hartu, eta berari buelta emanez poemak osatzeko joera nabarmena azaltzen digu Garziak. Buelta emate hori askotan hitz-jokuz edo/eta kontzeptualki eman daitezke, beti ere sententzia moduko zerbait berria poetikoki proposatuz. Saio hori etengabea da liburu osoan zehar, lorpen itxurosoen ondoan (”Xaguen erresuman / katua presidente / eta zakurrak / agintea”), ez hainbesteko batzu ere tartekatzen direla (”Askatasun zale / zaretelako / ateak zabalik / nahi dituzue. // Baina askatasunak / ez du / aterik maite. / Zabalenetik ere / ez da / kabitzen”). Topikoak iraultzea topikoetan berriz jausi gabe arras zaila bait da, eta errekurtso edo joku erretorikoaren kutsua errazegi antzematen zaio zenbaitetan. Saio hori errekurtso bezala ausarta da, eta Joserrak horretan du meritua, baina liburu honetan maiz ez du laguntzen poetaren mundu-ikuspegia jasotzeko orduan.

Nabarmendu beharra dago, halaber, asko zaindutako liburu baten aurrean gaudela, egitura aldetik zein hizkuntza aldetik. Neurtutako bertsoetan isladatzen den maisutasunak freskotasunean lagundu egiten dio ikaragarri, eta oso poemazale ez dena ere beldur gabe hurbiltzeko moduko liburua dela esan liteke azkenik.