Gurean, mundu literario honek normalizazioa lortu nahi badu, profesionalizazio orokorraz gain, irakurleen eta salmenten igoerarekin batera, oraindik lortu behar dituen beste erronka batzuk ere baditu.
Horien artean, nire iritziz, gaien, istorioen eta generoen zabalkundea eta orijinaltasuna da erronka bat. Egia da, halaber, askotan aurkako ideia defendatu dudala, hots, bai literaturan eta bai zineman, adibidez, istorioek ez dutela hainbesteko garrantzia, istorioak kontatzeko moduak baizik.
Gai honen inguruan, eta zehazki filmen argudioei buruz, orain dela hilabete batzuk, filmetan hogei bat argudio besterik ez direla sakontzen azaldu dute liburu batean Kataluniako bi ikertzailek. Urtero ehunka film egiten badira ere, argudioak eskuko hatzekin kontatzeko adinakoak omen dira. Kontraesana dirudi.
Baina bizitza bera ere askotan halaxe agertzen da, kontraesanean, eta iruzkin hau ere oraingoan honela egiteko asmoa dut. Hau da, hasieran istorio desberdinak eskatu badizkiot ere euskal literaturari, azken batean istorioak ez direla hain garrantzitsuak eta benetan garrantzia duena argudioak azaltzeko eta kontatzeko modua dela esanez amaitzeko asmoa dut. Hori nola egiten den? Mac Guffini esker.

Espioitzaren inguruko istorioak
Josemari Velez de Mendizabal ikertzailea ere bada, baina ezagunagoa da gurean idazle bezala. Bere produkzioa znbait genero eta esparrutatik igaro da, eta literaturan hiru eleberri ere argitaratu ditu. Baina bere berezitasuna, egin duen bideagatik baino gehiago, eleberrietan jorratutako generoagatik heldu zaio: espioitza liburuak idazten ditu, eta ez edonolakoak.
Velez de Mendizabalen eleberrietan protagonista nagusia euskalduna izateaz gain, argudioak egungo historia garaikidean murgildurik daude. Hala, bere lanetan egunkari, irrati eta telebistetan irakur, entzun eta ikus ditzakegun arazo politikoak aurkitzen ditugu. Askotan, gainera, gai hauen inguruko azalpenaz gain, trama hauen korapilo nahasien emaitzak edota balizko erantzunak ere eskaintzen zaizkigu. Alde horretatik, bere liburuak bikainak dira.
Gainera, bere aurreko bi eleberrietan egin zuen bezala —Yehuda eta Moskuko gereziak— oraingoan ere Velez de Mendizabalek gaiekin batera beste herri, kultura eta pentsamenduak hurbiltzen dizkigu. Oraingoan, nahiz eta istorio nagusia Estatu Batuetan gertatu, izenburuan adierazten den bezala japoniar herriaren kultura eta pentsamendua ere islatzen dira. Horregatik guztiagatik idazle hau eta bere eleberriak behar ditu euskal literaturak, salmentaz gain gai desberdinak, irakurle gehiago eta haize berritzaileak ekar baititzake. Askotan, kalitatearen izenean irakurleaz eta bere gustuaz ahazten garela ematen baitu.

Mac Guffin
Eta irakurleez, entretenimenduaz eta asperraldiaz hitz eginez, Velez de Mendizabalen liburuan argudioa eta gai politikoak alde batera uzten baditugu, eleberria herren gelditzen dela sentituko dugu. Hau da, istorioari aitzakia, espioitzaren trama, kentzen badiogu, beste argudio guztiak behera egiten duela ohartuko gara.
Ez pertsonaia nagusia, ez beste pertsonaia laguntzaileak, ez beraien arteko harremanak eta ezta istorioa garatzeko modua ere, ez daude espioitza tramaren mailan. Badirudi Velez de Mendizabalek aurreneko traman elkartu dituela bere indarrak, beste alderdiak baztertuz.
Eta azken buruan, oro har, eleberri bat ez da oinarritzen istorioaren aitzakian, tramaren deskribapenean, baizik eta pertsonaietan, haien arteko harremanetan eta beraien bilakaeran. Espioien eleberriak bai behintzat, gehienetan. Aitzakia, aitzakia besterik ez da.
Istorio, trama eta aitzakia desberdinen funtzioak Alfred Hitchcock zuzendariak oso ongi adierazi zituen Mac Guffinen adibidearekin. Hitchcockek horrela deitzen zien bere filmen aitzakiei edo lehenengo tramei. Hots, pertsonaiak mugimenduan jartzen dituzten istorioei. Eta gehienetan, haren filmetan, aitzakia hauek gero ez zuten inongo garrantzirik eta, berez, orain haren lanez oroitzen bagara, gutxitan gogoratuko ditugu nolakoak ziren, filmaren barnean ere askotan kontraesanetan erortzen bagara ere.

Josemari Velez de Mendizabal generoko literaturan espezializatutako idazlea dugu. Bere azken nobelak espioien munduan kokatu ditu eta honetarako, Zubia, Kosme Zubia espioi euskaldun bitxiaren pertsonaia sortu du, munduan hara eta hona dabilena, nahi gabe arazo nahaspilatuenetan sarturik. Honetan, Txina, Japonia eta Estatu Batuak dira bere balentrien gertalekuak, eta ekintzak, nazioarteko konspirazio nahasia. Eleberria, bestaldetik, ondo idatzita dago. Hala ere, aitortu behar dut arazo bat baino gehiago izan dudala lan honekin. Genero honek irakurleari eskatzen dion guztia onartuta ere, hau da, generoan funtsezkoak diren premisak kontuan hartuta ere, eleberria guztiz sinesgaitz gertatu zait. Eta ez kontatzen direnak berak sinesgaitzak direlako; baizik-eta barne koherentziak nonbait huts egiten duela iruditzen zaidalako. Adibidez, nola lor dezake gizabanako apal batek, zerbitzu sekretu boteretsuek lortu ez dutena, ia-ia telefonikan zenbaki baten informazioa lortzen den erreztasun berarekin? Argumentua, bestaldetik, oso nahasia iruditu zait, eta zenbaitetan itxi gabeko zirrikitu asko gelditu direla dirudi. Beraz, nobela honi asko eskatzen ez bazaio, denbora pasarako balio izan dezake.

txaro Bordaren Amaia Ezpeldoirekin batera, azken urteotako euskal literaturak eman duen ikertzaile ezagunena dugu dagoeneko Kosme Zubia, Josemari Velez de Mendizabalek duela sei urte sortutako pertsonaia. Bien artean, hala ere, bada ezberdintasun agerikorik. Itxaro Bordaren Amaia Ezpeldoi detektibe errurala den moduan, Velez de Mendizabalen Kosme Zubia espia hiritarra dugu. Euskal lurretan gertatzen direnak ditu lehenak ikergai; bigarrenak, berriz, nazioarteko hainbat nahasmendu argitzen ditu. Bordak Amaia Ezpeldoirekin bezala, ordea, Velez de Mendizabalek ere trilogia osatu du dagoeneko Kosme Zubiarekin. Eta trilogia horren hirugarren emaitza da hizpide dugun Samurai berria.
Aramaion jaiotako arrasatearrak, beraz, bidea egina du gurean. Enpresa eta ekonomi zientzietako lizentziaduna, Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari izana eta gaur, egun Eusko Ikaskuntzako gerente dugu Velez de Mendizabal, eta biografiak eta saiakerak ere idatzi izan ditu. Sebero Altube, Jokin Zaitegi, Gaizka Barandiaran eta Sixties horien artean. Literaturzaleok, berriz, Kosme Zubia protagonista duten liburuengatik ezagutzen dugu. Duela sei urte argitaratu zuen lehenengoa: Yehuda, nazioarteko arma-trafikoarekin batera, palestinarren eta israeldarren arteko borrokak oihal nagusi dituen eleberria. Han ezagutu genuen euskal irakurleok Kosme Zubia.
Euskal espia horren ibilerek, gero, Moskun izan zuten jarraipena, isilpeko Gerra Hotzaren operazioak eta sekretuak biltzen zituen Moskuko gereziak (1996) liburuan. Oraingoa, beraz, Kosme Zubiaren espioitza lanen hirugarren liburua da. Samurai berria honetan, agerian gelditzen da beste behin —inoiz baino areago, gure iritzirako— egilearen etengabeko bidaiek eta nazioarteko merkataritzaren ezaguerak liburuetan duten isla. Nabari da Velez de Mendizabalek ederki ezagutzen dituela liburuan aurkezten dizkigun lekuak, batzuk bertan izan delako eta beste batzuk Internet bidez ezagutzeko aukera izan duelako.
Egiantzekotasuna darie liburu berri honen orriei. New Yorken zein Tokion dabilenean protagonista, gertaerak sinesgarriak dira. Kosme Zubia, oraingo honetan, New Yorken dabilenean, japoniarren enkargu bat betetzeko asmoz. Bere bidera, ordea, ustekabeko hainbat kontu agertuko dira, CIAk eta FBIk bazterrak harrotuko dituzte, informatikariek eta kazetariek izango dute lekurik eta, gainera, Txina eta Japoniako mafiek eta haien buruzagiek ere izango dute zer esanik. Hainbat osagai baditu ere istorioek, beste behin espioitza eleberri arina eta entretenigarria eskaini digu bere burua idazletzat ez duen idazle honek. Aurreko bi eleberriak bezala, Samurai berria hau ere ez da beharbada euskal literaturaren antologia handietara iritsiko. Ez da formalki landutako literatura lan handi eta eder horietakoa. Horregatik izango du zaila urrezko antologietan sartzea. Baina, gainontzean, berehalakoan irakurtzen diren eleberriak dira Velez de Mendizabalenak. Baita azken hau ere.
Hots, istorioen intrigak irakurlea orrialdeetan kateatzen du. Nabarmena da hori azken eleberri honetan. Nabarmena da Josemari Velez de Mendizabalek nazioarteko politikaren ezaguera bezainbeste menperatzen duela intrigaren legeen erabilera. Osagai horiek nahasteak, azken buruan, eleberri irakurterraz bihurtu dute Samurai berria, eta liburuaren euskara arin eta biziak lagundu egin du emaitza horretan. Nahikoa dugu hau liburua gomendatzeko lerro hauen irakurleei. Orain artean esandakoaz gain, ordea, bada beste arrazoirik ere liburu honen aldeko iritzia plazaratzeko. Izan ere, azken urteotan ez baita gehiegi landu euskarazko espioitza eleberrigintza. Hutsuneak betetzera heldu eta eremu horretan ia klasikoa dugu dagoeneko Velez de Mendizabal. Eta eremu hau menperatzen duenaren emaitza berria dugu, berriz, Samurai berria. Irakurri beharrekoen zerrendan liburu berria, alegia.

Berlingo hormaren erorketak mundua, batez ere espioien mundua itxuraldatu du. Gerla Hotz hura gesaldu eta epeldu da naski. Giro nahasi eta uher hortan, arraina bezain trebe igerika ari zaigu Koxme Zubia, Josemari Velez de Mendizabal aramaioarrak asmatu euskal espioia. Honek preseki “Yehuda”ren ondotik, “Moskuko Gereziak” izeneko nobela eskaini berri digu Elkar argitaletxean.
Irakurria genuen nonbait, nobelaren oinarrian, idazleak berak Moskuko merkatu beltzean erosi espioitzari buruzko txosten bat zegoela, aitzineko denbora hormatuetan Top Secret klasifikatua. Velez de Mendizabalen eleberrian agertzen diren korronteak, espioitza teknika hipersofistikatuak Internet sarea barne erabiltzen ditu Koxme Zubia espioiak 25.000 dolarreko txeke hutsalaren truke.
Eta Koxme, gaixo Koxme! heltzen da, zafraldi batzu gora-behera, amerikanoen segretuzko giltza zenbaiten “ebastera”, ohartzeko ororen buru orden emaileak eta “ebatsiak” berdinak direla. Azkenean, sugeak bere buztana irensten du, xederak hersten direlarik. Atekagaitz ederrean dago Koxme. Buryat Asiasko errepublikara ihes egin heharrean, herio-mehatxuei gordeka eta amodio bila.
Obra honek, Koxme Zubiaren efikazia du: ez du astirik inon galtzen ametsetako lukainka miresten, nahiz bakarretan irakurle bezala nahiko genuen auherki ibili Moskuko txetxeniarren maffiak adibidez kudeatu ostatu lizunetan, vodka hurrupatu Moskova ibaiko altzo ilunetan, amodioa apur bat ere, izanagatik biluziena. Salbuespen horiek salbu, errez eta hondarrean gustura leitzen da “Moskuko gereziak” hau, nobelaren uhalek bike gehiago mereziko zuketela pentsatzen dugun arren.
Noiz dira Moskuko gerezien hontaroak?

Moskuko gereziak espioi nobela da, Moskun gertatzen diren Amerikarren eta Errusoen arteko bilera batzuen inguruan aritzen dena. Egoera horretan, pertsonaia bat, protagonista ziniko xamarra (generoari dagokionez) eta diruaren hotsera mugitzen dena, espioi lana egin beharrean aurkituko da, hasieran bere gogoz kontra. Bere betebeharra aurrera ateratzeko, teknologia sofistikatuaz zein superbizitzeko trebeziaz baliatuko da, euskal Bond abenturazale bat izango bailitzan. Honelako abenturetarako, Moskun eta Errusia osoan gaur egun bizitzen den ustelkeriak eta mafien itzal luzeak osatzen dute marko egokia. Alde honetatik nobela interesgarria dela aitortu behar da; izan ere, edozerk bere salneurria daukan gizarte berezi horren atzekaldeaz zerbait ezagutzeko aukera ematen digu. Baina, generoaren aldetik arazo batzuk dauzka nobela honek. Alde batetik, sinesgarritasun falta (zer dela eta aukeratu dute pertsonaia txiki hori lan handi horretarako?); bestaldetik, hariak batzutan lotu gabe uztea eta, ondorioz, kasualitateari uzten zaion lekua: honek guztiak nobelari literatur broma baten itxura ematen dio, aipatutako markoa eta teknologia erakusteko aitzakia. Irakurleak hasieratik muga hau onartzen badu, primeran pasako du obra hau irakurtzean.

Zaila da benetan espioitza nobela baten nondik norakoa agertzea. Hauetako mila liburu zehaztasun gehiegirik gabe konta behar banitzake, azalpen bakar batekin nahikoa nuke beharbada. Hain baitira antzekoak nobela hauen oinarriak!
Alabaina, liburua esku artean dugula irakurtzea bestelakoa da. Hamaika dira sortzen diren korapilo, arazo eta tentsio-uneak, liburu batetik bestera aldatzen direnak gainera. Azal berdina duten mundu guztiz ezberdinak.
Eta hortan kokatu behar dugu Moskuko Gereziak, espioitza nobelaren aro berriaren seme bezala. Izan ere, askok uste zezaketen alderdi komunista erortzeak espioitza nobelen amaiera ekarriko zuela, jenero zabal eta arrakastatsu bezala bederen, eta apurrak izango zirela aurrerantzean gai honi lotuko zitzaizkion istorioak. Noski, berrogei urtez etsai beldurgarri eta misteriotsu izan diren nazioak miseria latzean murgildurik direnean, zein arrisku topa liteke nekez min egin dezakeen estatu bat zelatatzen? Eta are gehiago, zein interes izan lezake inork arrisku hori bilatzeko?
Guretzat zorionez, beti izango da abenturak sortzeko aukerarik paper baten aurrean. Hori dela eta, espioitza idazle zenbaitek mendebaldeko nazioen eta arabiarren arteko gatazkak hartu ditu aitzakiatzat; beste batzuk ostera, Sobiet Batasun ohian bertan geratu dira azpikeria zirraragarrien bila.
Hauxe dugu nobela honen kasua. Kosme Zubiak, edo Javier Camenok esan behar agian, amerikarren plano batzuk lapurtzeko mandatua jaso du eta horretarako Moskurantz jo behar, noren agindupean dagoen ere jakin barik. Gure agenteari, bakardadeak eta guztienganako mesfidantzak baino ez baitiote lagunduko Moskuko gereziak operazio guztian zehar.
Velez de Mendizabalek ederki ezagutzen duen hiria da Mosku —negozioek naharoki eraman dute bertara, eta Larisa, nobelako atsoak berak itzultzaile lanak egiten zizkion—, eta ederki baliatu da hortaz. Kiratsa darion gizarte batean onak eta gaiztoak bereiztea alferrikako lana dela antzemango du Zubiak Moskura iritsi bezain pronto. Lehen komunisten eta kapitalisten arteko marra zehatz eta garbia zen. Arazo bakarra, zein zegokion alde bakoitzari igartzea. Gaur egun, aldiz, alderdirik ba ote dagoen ere dudatan jartzen zaigu hasieratik bukaeraraino, bakoitzak bere aldetik jokatzen baitu partida honetan.
Espioitza nobela bati dagokion legez, luzaz ez dugu jakingo zeinek sartu dion ziria nori eta Kosme Zubiak ere ezin asma amerikarrek zer nahi duten, errusiarrek zer dakiten eta bera zenbateraino dagoen arriskuan. Urrats bakoitza tentuz eman beharrekoa da, azkena izan bailiteke. Baina pentsa zitekeenez, azken orrialdeetan Velezek azeleragailuari gogor sakatu dio eta abiada bizian era guztietako aurkikuntzak egingo ditu Kosme Zubiak. Arrakasta eta porrotaren artean urrats bakarra dago eta batetik bestera dantzan ariko zaigu berau, kolokan.
Hizkuntzaz erraz baina argumentuz erne egoteko modukoa gerta litekeen nobela dugu hau beraz. Jenero beltza maite dutenentzat aproposa, baita idazki sakonak alde batera utzi eta une atsegin bat igaro nahi duen irakurlearentzat ere. Nik faltan sumatzen ditut horrelako liburu gehiago…

Josemari Velez de Mendizabalek, hipi-garaien kronika llahürraren ondotik (1990) eskenten deikü espioitz nobela bizikor hat, lüma arinez izkribatürik eta modela handietarik hain hürrün ez den zenarioa plantatzez. Hatsarrean, amini bat nekeza ba zaikü ere jakitea nontik norat doan ixtorioa, ohartu gabe, abantxü, ixtorioak bere xederetan katiastatzen gütü, eta handik harat gü bardin Zerbützü Sekretüen eta Ekialde-Hüilaeno-Herri-Askapen-Erakünteen arteko güdüketan preso hartü irakürzaleak bilakatzen gira.
Ziez amiragarri da, Velez de Mendizabalek agertzen düan armen merkataritza mündüaz emaiten deizkün xehetarzünak leitzea —eüskaraz daudela…—, aldizkari berezietarik elkirik, ontsa da horien ekartea gure begi “arrunten” perat. Lürralde aberatsek nolako indarrak egiten dütüen armamentü sofistikatüenen korrikaren irabazteko hitzez erakusten deikülarik, insumisioa oihüstatzen düenen lemareki oso akort ageri da Eüskal Idazleen Alkarteko president ohia.
Bena “Yehuda” elaberria ez da bakarrik, arma merkantzia aztertzen düan obra teoriko bat: ekintza hanitx ere biribilkatzen beit dira hoiletan barna. Ekintzak eta Herrialdeak: Eüskal-Herria prefosta, heroea eüskaldün delakoz. Espainia, Tunisia, Algeria eta Frantzia, arma-saltzileen üngürü-güne erdikor gisa azaldürik zaiküna. Eta hegazkin bidajeak dira, taxizkoak, autobusezkoa, mentüra erraldoi bezain lanjerosen garraio molde xinpleenak.
Kasu espioia hor dügü… Ez da ezkapirik!

Duela hamar-hamabi bat urte artikulugileen boom-a izan zen euskal prentsan. Orduko aldizkariak eritzi-kronikako artikuluez josita kaleratzen ziren. Kazetaritza estandarraren nagusitasuna geroko kontua izango zen. Kronika eta gogoeta guztiz modu pertsonalizatuan batzen zituen estilo eta giro haietan abiatu zen Velez de Mendizabal idazle bezala, eta ostera begiratuta, esan liteke bera dugula ordukoetatik artikulugile bokaziozko bakarrenetakoa (ekimenari eta segidari kasu eginez gero, bederen). “Artikulugile” esan dut, eta ez entsegulari, kazetari edo zutabegile. Oso jenero berezitua bait da artikulugileena, bapatekoa bezain pretentsio motxekoa. Kultura espainiarrean badirudi filosofoek eta politikoek betetzen dutela eremu hori (prentsaren eskariak hartara bultzatuta), baina gurean praktika eskasekoa da (beharbada hemengo prentsak apenas biderik eskaintzen duelako). Josemari jenero horretako mohikanoa da, eta urte luzetan ongi koipeztutako makinaria erakusten du “Sixties” kronika-liburuan.
60. hamarkadaren kronika sentimentala egiten du Josemari Velez de Mendizabalek, gertakizunen haria bere bizikizunen arabera moldatuz baina oso lege onez, ezkutuan kartarik gorde gabe. Memoria ikaragarri onak ezezik, artxiboetako lan isilak oinarri sendoa ematen dio liburuari, bestela lekuz kanpo emango luketen zenbait gogoetari bidea errazago emanez. Horregatik ez ditu irakurleak aintzakotzat hartuko erreflexioen artean ager daitezkeen kontraesanak.
Ikusi batera, desordenatua irudi lezake liburuak. “Che”ri buruz ari delarik, jipoi galantak banatzen ditu Savater, Recalde etabarren artean. Vietnamgo gerrari buruzkoan, egileak ikaskide izandako Perturren oroimenari orrialde erdia eskaintzeko aitzaki polita aurkitzen du. Beatles-en fenomenoari buruz mintzo denean, hemengo oihartzunaren atzerapena dela eta, gaur egun ere gauza beretsua gertatzen ari dela dio, Clash edo Sex Pistolsekin oraingoan. Berdin dio arrazoia duenentz, gogoetaren tonua ez bait da batere transzendentala, ez dauka tertuliako solasak baino haragoko prententsiorik, eta horretan zintzo jokatzeak balio erantsia gaineratzen dio liburuari, eta onarpen marjena haunditu.
Entzun dut liburu honen helburua 60. hamarkada desmitifikatzea dela. Ez dut uste lortzen duenik. Beharbada aipatutako asko eta asko aurretik nahikoa desmitifikatuta zegoelako (sexu-askatasuna, 68ko maiatza, Mao, Marcuse…), agian desmitifikazioaren apostuluak diren kamalehoiei kupidagabe erasotzen dielako, edo ETA eta bere burrukari buruzko hutsunea (zein hori baino mitoago gure artean?) nabarmenegia delako. Baina, beste ezergatik baino, Che Guevara edo Beatles-i buruzko diskurtsoan, pertsonaiok egilearentzat oraindik ere mito haundiak ez ote diren eta halakotzat erreibindikatzen ez ote dituen duda sortzen bait da.
Intelektual zintzoa da Josemari Velez de Mendizabal, prejuiziorik gabekoa, eta beregandik sortutako prosak freskoa izan behar derrigorrez.

Ipuin dei genitzakeen sei biltzen dira liburu honetan. Lau aurrenak lau pertsonengan oinarritzen dira. Koordenadak antzekoak dira gutxi gora behera. Gasteiz ondoko herri txiki eta hotzean bizi edo sortuak dira, herria jendez hustuz doa eta bizitzaren egunerokotasuna aspergarri bezain hil bilakatzen da. Bestalde, lau pertsonai hauek badute elkarrekin antza: gaztaro edo bizitza frustrantea. Heldu samarra den emakumeak behin izandako maitalea darama gogoan gau ta egun, agurea bakardade osoan hilgo da eritetxean inoren laguntzarik gabe. Hirugarrena artzaia da, filosofiaz ongi jantzia, eta aurreko biek baino suerte hobea du (Ez du honek emakumeak bezala bere buruaz beste eginen, eta bakardadea pairatu behar duen arren, badauka adiskiderik). Laugarrena ere emakume gaztea dugu, behar bezalako gurasorik izan ez duenez kalean gorputza salduz bukatu duena. Lau hauetan pesimismo eta sentiberatasun giroa arras nabarmen gertatzen da. Bi azkenetan narrazioa ez zaio ekintza oso normalari lotzen. Batetik urrezko ezteiak direla eta senarrak emazteari idatzitako zoriontze gutuna dugu, eta bestetik arrano batek eta suge batek gizakiaz egin ditzaketen gogoeta filosofikoak.
Aipatu behar ere Velez de Mendizabal prosa heldu gabea gertatzen dela oraindik, irakurleak istorioaz jabetzeko behar dituen datuak honengana nola iritsiko diren asmatu behar du idazleak, eta datu horiek emateko formulak dira egileari arazorik gehien sortu diotenak.