Oiartzunera hurbildu naiz, eta 1545 argitaletxeko lokalaren kanpoaldean dut zain Xabi Salaberria, irribarretsu. Barrura gonbidatu nau eta beraien etxe berria erakutsi dit: Ainara Lasa artistarekin konpartitzen duten loradenda baten dendaostea. Espazio txiki eta berezi horretan, liburu zahar eta berrien usainak, latexarenarekin nahasten dira; hitzek eta eskulturek elkarrekin arnasten dute. Lokalaren erdian kokaturiko bi eserlekuetan hasi da gure elkarrizketa.

Nola aurkeztuko zenuke zeure burua gaur egun, Xabi?

Irakasle moduan, dudarik gabe. Hezitzaile. Editore moduan ez, nahiz eta ari naizen editore lanetan ere, baina ni irakasle sentitzen naiz. Uste dut beti egongo dela gainetik irakasle bezala sentitze hori. Bestela, haurren irakurle taldeko bitartekari ere banaiz, haur filosofia taldeko gidari, editore…

Galdera hau prestatu nuenean, niri bururatu zitzaidan erantzun bat…

Eta nola ikusten nauzu zuk?

Pentsatu nuen irakurleen eraikuntzan egiten duzula lan.

Nire irakasle lanari begiratuta egia da nik indarra eta motibazioa hor jartzen ditudala, edo zabalago esanda, euskaran eta euskal kulturan. Seguraski horregatik, irakasle izateaz gain, argitaletxe bat daukat eta irakurle taldeak gidatzen ditut. Badago zerbait amankomuna, eremu horiek guztiak ukitzen dituena eta ez dena irakaskuntza. Baina nik, batez ere, lan hori egiten dut nire irakasle lanpostutik eta askotan sentitu izan dut militantzia moduko bat bezala: gure hizkuntzaren eta kulturaren aldekoa.

Oroitzen duzu zein une edo esperientziak bultzatu zintuen haur literaturaren aldeko konpromisoa hartzera?

Nik uste pixkanaka izan dela, aspalditik datorrela. Irakasle ikasketak egin nituenean gogoratzen dut baneukala bereziki literatura munduarekiko interesa. Baina hau dena ez dut bi urtetan egin –haur eta gazteei zuzendutako liburuz betetako apalategia seinalatu du–, urte askotako lana da. Joan naiz gero eta argiago ikusten hor nabilela gustura. Lehen, agian, askoz gehiago abarkatzen nuen; mila saltsetan ibiltzen nintzen, baina sakabanatuago. Gaur egun, dena da euskal literaturaren eta kulturaren bueltan.

Eskolaz kanpoko ekintza moduan, lehendabizi haur filosofia taldeekin hasi zineten, eta ondoren etorri ziren haur irakurle taldeak.

Bai, haur filosofia taldeekin duela bederatzi urte hasi ginen, eta hau haur irakurle taldeen bosgarren ikasturtea izango da. Hala ere, biak oso lotuta daudela iruditzen zait. Literaturak eta pentsamenduak eskutik doaz: literatura ona beti doa pentsamenduarekin lotuta. Haur filosofia pentsatzen ikasteko modu bat da, elkarrizketan eta taldean. Eta literatura ere gustatzen zait modu partekatuan lantzea. Horretan nabil ni, bai ikastolan eta baita dinamizatzaile moduan ere. Nahiz eta irakurketa ekintza indibiduala izan, niri batez ere gustatzen zait taldean gertatzen denean.

Gaur egun haur eta gazteentzako zein edo zenbat irakurle talde daude martxan Oiartzunen?

Lau talde Lehen Hezkuntzan, hasi LH2 eta LH6 arte; eta DBHko talde bati ere jarraipena eman nahian gabiltza.

Zer eskaintzen edo ematen dio haurrari irakurle talde batek? Eta haurrak irakurle taldeari? Eta zuri?

Irakurle taldeak haurrari, begirada berriak. Norberak bere irakurketa eramaten du, baina gero zabaltzen zaio ulertzeko beste modu batzuetara, liburua bera irakurtzeko beste bideetara. Haurrak taldeari, zentzua. Eta niri, gauza bera: beraiekin egoteak begirada zabaltzen dit. Haurraren begirada ematen dit, eta hori badugun edo eduki genuen zerbait da, baina heldu garenean galdu egiten duguna. Iruditzen zait esentziara edo benetakotasunera bueltatzea dela. Horregatik gozatzen dut hainbeste, nire barruko haur benetakoago horrekin, heldutasunak estaltzen duen horrekin, konektatzen dudalako. Nire lanari eta nire bizitzari zentzua ematen dio.

Badakit haur irakurle taldeetako saioetara liburu aukera bat eramaten duzula, eta denon artean erabakitzen duzuela zein izango den hurrengo irakurgaia. Nola aukeratzen dituzu liburuak? Zer irizpide dituzu buruan?

Askotan beraiei galdetzen diet, gustatzen zaidalako jakitea zer ari diren irakurtzen edo zer gustatzen zaien. Batzuetan nik ezagutzen ez nituen gauzak agertzen dira, edo Galtzagorri Elkarteko zerrendetan ez daudenak, eta aukera bat ematen diet: lehenengo nik irakurtzen ditut eta egokiak iruditzen bazaizkit irakurgai posibleen artean sartzen ditut. Bestela, Galtzagorri Elkartea niretzat filtro garrantzitsua da, hilabetero biltzen dira liburuak aztertzeko, genero eta kalitate aldetik, eta uste dut oso aukeraketa ona egiten dutela. Baina nire irizpidea ere badut eta batzuetan ez nago ados edo ez zait gustatzen zerrendako liburu bat, eta bertan ez dagoen beste bat hautatzen dut.

Nolakoa da irizpide hori?

Niri eragin egin behar dit liburuak; inoiz ez diet eskaini niri gustatu ez zaidan libururik, nahiz eta gomendatua izan. Eragiten duten liburuak bilatzen ditut, eta ordubeteko elkarrizketa bat edukitzeko haina ematen dutenak; ez entretenimendu hutsa. Aurrez irakurtzen dudanean, pentsatzen dut liburu horrek zer eragin diezaiekeen haurrei, baina baita saioan zer eman dezakeen ere. Eta gero, askotan, tertulia ez doa nik aurreikusitako bidetik, baina horrek erakusten du liburuak nik espero baino gehiago zuela emateko.

Irakurtzen irakasten dugu, baina… ondo irakurtzen? Erakusten diegu haurrei kritiko izaten, lerro artean irakurtzen? Hau da, irakur gaitasuna lantzeaz gain, denbora eskaintzen diogu gaitasun literarioa lantzeari?

Nire ustez ez da lantzen. Oso kritikoa naiz hezkuntza sistemarekin, bereziki irakurketaren arloan. Nire ustez ez da halakorik egiten, eta gainera urtetik urtera okerrera goaz. Irakurketa-plan izugarri luzeak idatzi ditugu eta, orain, “irakurketa estrategia” deitu zaiona eskatu digute, baina paperean geratzen dira denak, inork ez ditu irakurtzen. Haurrek irakurtzea bihurtu da helburu bakar, berdin du zer, edozerk balio du. Baina nik duda daukat: agian liburu kaxkar bat irakurtzea baino hobe da ez irakurtzea. Ez dut hori esango, baina saiatu gaitezen heziketa literario minimo bat eskaintzen.

Gainera, askotan, “berdin da zer irakurtzen duen, irakurtzen badu” diskurtsoa babesten duten helduek ez dute irakurtzen…

Hala izaten da ia beti. Helduok ez dugu irakurtzen. Segun ze lanketa egiten dugun txikitatik, lortuko genuke helduok gehiago irakurtzea. Baina irakurtzea baldin bada bakarrik laburpen bat egiteko, edo azterketa bat egiteko, lan bihurtzen da beraientzat; uk eman diogulako forma hori. Ez diogu irakurketari eta literaturari nahikoa denbora eskaintzen. Ikastetxe barruan irakurle taldeetan egiten dena egingo bagenu, segur aski haurrek esperientzia oso bestelakoa izango lukete: plazera tartean egonda, gehiagok jarraituko lukete irakurtzen.

Askotan ikasleak beren kabuz hartzen dituzte bilduma arin eta funtsik gabekoak, ekintza azkarrez betetakoak. Ongi da, irakur dezatela hori. Baina nik beste zerbait eskaini behar diet, eta irakurtzen lagundu.

Liburu baten hizkuntza maila haur baten adin mental edo emozionalera egokituta egon behar al du beti? Edo batzuetan distantzia hori aberasgarria izan daiteke?

Aurten irakasle bileretan gertatu zait: “liburu hau ez da oso ondo ulertzen, metafora asko ditu”. Bada, hori landu egin behar da: zer den metafora, nola ulertzen duen batek, nola besteak. Eta horrela ari gara galtzen liburu batzuek ematen duten sakontasuna eta aukera; denek zerbait irakurtzeagatik, beste liburu mota batetara iritsi zitezkeenak mugatzen ditugu. Berdindu egiten ditugu haur guztiak, mediokritatean.

Irakaskuntzan esaten dugu haurrei egokitzen gatzaizkiela, baina egunerokoan denei berdina eskaintzen diegu: errazena, oinarri-oinarrizkoa. Batzuei hori eman behar zaie, jakina, baina ez denei. Beste batzuek behar dute lerro artean irakurtzea, sinboloak, metaforak… Baina hori galtzen ari gara, dena sinplifikatzen dugulako. Eta hori ez da irakurketaren helburua. Idazleen artean ere esango nuke badago joera hori aldarrikatzen duen korronte: ulermena erraztea. Baina zer galtzen dugu horrekin?

Irakurle taldeetan ikusten da ume batzuek –askotan ikasketetan zailtasunak dituztenak-- nola eskertzen dituzten testu sakonagoak. Ustez beraientzat ari gara dena errazten, eta… agian ez dute dena ulertzen, baina elkarrizketak laguntzen die osatzen eta ulertzen, eta oso aberasgarria da. Kontua da horrek denbora eskatzen duela, eta, esan dudan bezala, ez dugula denbora hori hartzen.

Elkarrizketaren hasieran esan dugu, irakasle eta irakurle taldeetako dinamizatzaile izateaz gain, argitaletxe bat ere baduzula anaiarekin: 1545 argitaletxea. Zergatik sortu zenuten argitaletxea?

Sortu, sortu, anaiak sortu zuen (Eneko Salaberria). Bera diseinatzaile grafikoa da, eta liburu batzuk maketatzeko eskatzen zizkioten; askok, ordea, ez zekiten nola argitaratu, ISBN kontu horiek nola egin. Orduan, bere lanari zerbitzu bat gehiago emateko erregistratu zuen argitaletxea, eta pare bat proiektu argitaratu zituen. Gero ni hasi nintzen 11 Kutixi Filosofiko liburuarekin, eta orduan adostu genuen bion artean kudeatuta bide bat egin posible genuela. Batez ere berak diseinutik ikusten zuelako argitaletxeen mundua interesgarria, eta nik irakaskuntzan eta haur filosofian ikusten nituen hutsune horietatik aritzeko. Pretentsio handirik gabe, baina bai gure ustez behar den, falta den edo interesgarria izan daitekeen hori argitaratzeko. Inorekin lehia egiteko asmorik gabe aritzen gara: guk egin beharrean beste norbaitek egiten badu, are errazago guretzat. 11 Kutixi Filosofiko hainbat argitaletxeri eskaini genion, baina inork ez zuen interesik izan, eta guk argitaratu genuen. Guk nahi duguna da eragin.

Zuen lanei begiratuta, ikusten da badaudela edizio, hizkuntza, gai eta estetikaren aldetik irizpide jakin batzuk?

Bai, uste dut anaiak eta biok forma eta edukia zaintzen ditugula; eta nahiko zorrotzak gara zuzentasunarekin: normalean bi zuzentzailek irakurtzen dituzte gure liburuak. Egitekotan, ondo egin nahi dugu, gure irizpideen arabera behintzat ondo dagoena. Eta material guztiek badute lotura hausnarketarekin, zerbait eragitearekin.

Pentsamenduaren presentzia hori…

Nik sentitzen dut pentsamendu kritikoa lantzea tresna garrantzitsuenetako bat dela, bai ikastolan, bai argitaletxetik, bai haur filosofia eta irakurle taldeetatik. Uste dut atzera egiten ari garela esparru horretan eta, gero eta eragin errazagoak garela; nahi duten lekura eramaten gaituzte. Horregatik garrantzitsua da informazioa iragazten jakitea eta norberak bere kabuz argudiatzen jakitea. Literaturak asko eman dezake pentsamendua garatzearen bide horretan, arteak orokorrean, baina literaturak bereziki. Baina, jakina, segun eta ze literatura, zeren eta bada justu kontrako bidetik garamatzana ere. Hor eragiteko du zentzua argitaletxeak, eta horrekin ez dut esan nahi besteek ondo egiten ez dutenik; baina guri iruditzen zaigu ekarpen bat egin dezakegula.

Ez dakit azoketako standaren tamaina ezer neurtzeko irizpide egokia den, baina urtetik urtera geroz eta leku gehiago hartzen ari zarete. Proiektua hedatzen ari da…

Halaxe da. Beti ezin dugu proiektu bakoitza nahiko genukeen bezainbeste zaindu, kostuak daude eta argitaletxeak ekonomikoki biziraun behar duelako. Baina bai, uste dut ari garela helburu batzuk lortzen, eta iristen zaigun feedback-a oso ona da. Zalantzak ere baditugu gure neurriari buruz: ez gara honetaz bizi, eta beste gauzak egiten jarraitu nahi dugu. Baina egia da gustura gabiltzala.

Elkarrizketarekin hasi aurretik aipatu didazu datozen hilabetetarako argitalpen batzuk badituzuela…

Uste dut apirila arte hilabetero liburu bat argitaratuko dugula. Lan honetan jarraituko dugu egiten dugunak benetan balio duela ikusten dugun bitartean, eragin egiten duela. Bestela, beste bide batzuk ere badaude. Azkenean helburua ez da argitaletxe bat edukitzea, helburua beste bat da, eta momentu honetan argitaletxearen bidez ari gara lortzen. Medio bat da.

Bukatzeko, inbokazio ariketatxo bat proposatu nahi dizut: irudikatu gure literaturaren etorkizun desiragarri bat. Ze kolore du? Ze usain? Ze soinu?

(Pentsatzen geratu da pixka batean) Irudia, ez dakit zergatik, baso batena etorri zait hasieratik; azkenaldian baikortasunarekin lotzen dudan sentsazio bat da. Udazkena dator orain (barreak), baina esango nuke berdea ikusten dudala: baso kolore, ugaria, zuhaitz asko, begetazioa. Bai, berdea, eta belar bustiaren usaina. Eta soinuak ere basoko soinu bat izan behar du… beharbada errekarena. Errekak badu filosofikoki esanahi handia, inoiz ez zara sartuko erreka berean nahiz eta zu beti leku berean sartu. Asko gustatu zitzaidan Anarik behin esan zuena, euskal kulturaz ari zen batean: guk haurrei transmititu behar dieguna ez dela putzu bat ezagutu behar dutena, baizik eta erreka bera dela transmititu behar dieguna, errekako parte izateko gogoa, jarraipena emateko gogoa. Erabaki dut: berdea, baso bustiaren usaina eta erreka baten soinua.