Oihane Amantegi Uriartek ‘Cayo Hueso’ (Elkar, 2023) argitaratu zuen iaz, bigarren narrazio liburua. Eta lehenengoan bezalaxe, urrutira eraman gaitu irakurleok, Antilletaraino. Eta eman dio ahotsa otarrain arrantzan bizi den kapitain zaharrari, eta hasi zaigu kontatzen bizi istorio bat, maitasunaz eta ahazturaz.

Zure liburua irakurtzen ari nintzela, Xabier Leteren poema bateko bertsoa etorri izan zait gogora behin eta berriz eta askotan: “Egunsentiko ihintza, goizeko loreak, / itsasoaren hatsa eta koloreak, / urruneko hiriak, lurralde hobeak, / musika eder baten azken akordeak, / maitasunezko hitzak barruan gordeak”. Cayo Hueso!

Lehenengo liburua [Ibaiertzeko ipuina, Elkar, 2020] idazten hasi nintzenean, banuen ideia bat, eta, horrekin batera, bazen kantu bat oso presente. Van Morrisonen Tupelo honey, obsesio hutsa momentu hartan. Idazten nuena idazten nuela ere, kantu huraxe agertzen zitzaidan beti, testuaren parte bihurtzeraino. “Honi omenaldi egin beharra dago!”, esan nion neure buruari. Baina tupelo lore hori oso ingurune jakinean baino ez dago, Florida iparraldean-eta. Ikerketa egin nuen lekuaz, eta polita iruditu zitzaidan. Toki ezezaguna nuen, baina pare bat koordenada ematen zizkidan, idatzi ahal izateko. Gainera, ez nuen behar kokaleku fisiko oso konkretu bat, ni bertan egon beharra izateko, zehatz deskribatu behar izateko. Horrela jokatu nuen lehenengo liburuan.

Cayo Hueso-n ere ez zabiltza hortik oso apartean, ala?

Beharbada, ez. Cayo Hueso ez da lehenengo liburu haren segida, baina ezta elementu soltea ere. Lotuta ikusten ditut bi liburuak. Hala ere, egia da bigarren honetan bestelako giro bat behar nuela, eta Euskal Herriak ez duela nik kontatu nahi nuena kontatu ahal izateko berotasunik. Hemen, adibidez, ez dugu urakanik, eta nik hasieratik neukan gogoan urakana, eta neukan gogoa itsaso handi hori, eta otarrainak. Hainbat gauza.

Giro horixe behar zenuen, kontatu nahi zenuena kontatu ahal izateko. Zer, zehazki?

Hondamen pasionala! Hondamendi naturala erabili dut, hondamen pasionala kontatu ahal izateko. Banekien Cayo Hueso-n desenkontrua kontatu nahi nuela, eta, desenkontrua kontatu, oso modu dramatikoan, ondo ateratzen ez zen maitasun istorio bat. Eta, horrekin batera, kontatu nahi nuen pertsonaia bakoitzak bere burua gordetzeko zer zulo bilatzen duen, topatu nahi duena topatzen ez duenean. Desenkontrua, beraz, modu pasionalean.

Desenkontrua, modu pasionalean, diozu, baina inork ez du urratu ikaragarririk adierazten…

Liburuan bertan ere esaten da, bakoitzak bere mamuak hartu, eta ahal duena egiten du, eta ez, aldiz, nahi duena, edo nahiko lukeena.

Behin eta berriz eta askotan azpimarratzen duzu ideia horixe, ahal duena egiten dugula, eta ez, aldiz, nahi duguna…

Pertsonaia bakoitzak bere modura, edo ahal duen modura, gestionatzen du desenkontrua. Eta liburuko pertsonaiak bezala, guk ere ez dakigu zelan gestionatu, eta ateratzen gara ahal dugun moduan, batean alde batetik, eta bestean bestetik. Ez dakigu!

Hiruzpalau pertsonaia baliatu dituzu kontakizunean. Nagusia, kapitain zaharra, otarrain arrantzalea, bere burua “testigu huts”-tzat jotzen duena. Hark, Maudey jazz kantariaren eta Virgil musika kritikariaren maitasun istorioa kontatu digu, Maria tabernaria ere hortxe dugula.

Kapitain zaharra erabaki nuen kontalari. Oso pertsonaia egokia da, eta, aldi berean, da oso tranposoa. Idazten hasi nintzenean ez zeukan hainbesteko presentziarik ere: zen morroi bat, hortxe zegoena, dena ikusten zuena; oso voyeur-a da kapitain zaharra. Baina, idatzi eran, konturatu nintzen ahots guztiak bateratu behar nituela. Koralidadea gestionatzea oso zaila egin zitzaidan, hainbeste ahots: batean, Virgil bere partea kontatzen; bestean, Maudey… Eta, horretan, dena kapitain zaharrak kontatzea erabaki nuen. Eta ederra iruditu zitzaidan hala egitea. Berak kontatzen du, dialogorik ere gabe. Berak kontatzen du, bere galbahetik. Eta kontatzen du Virgilek esaten diona, eta Maudeyk esaten diona. Eta, are, kontatzen ez diotena.

Ez alferrik esan duzu kapitain zaharra oso voyeur-a dela, oso tranposoa.

Oso interesgarria egin zitzaidan joko hori, kontatu nahi zuena kapitainak berak erabakitzea, kontatu diotena eta kontatu ez diotena, isiltasunaren eta hitzen arteko oreka kapitainaren bizkar uztea, berari ematea pisua.

“Dialogorik ere gabe”, esan duzu arestian, eta balizko dialogoa denean, elkarrizketaren marrarik gabe jardun duzu. Pasarte bat duzu, dozena erdi “berak”, eta “nik” tartekatuz erabaki duzuna.

Testuaren forma bera errespetatu nahi nuen, ez apurtu-edo. Testuak badu forma jakin bat, badu barruko erritmo jakin bat ere, eta elkarrizketa marrak-eta jartzen hasiz gero, bestelako forma hartuko zukeen narrazioak, eta ez nuen halakorik nahi. Ez zitzaidan interesatzen. Hautu bat egin nuen: dena kapitain zaharrak kontatzea nahi nuen, elkarrizketa marrek haren kontakizuna gerarazi gabe. Zehar estiloak horretarako bidea eman dit. Eta, bestalde, oso zaila iruditzen zait dialogoak eraikitzea. Kar-kar..

Hiru aktotan banatu duzu liburua, antzezlana balitz bezala, baina liburuaren hiru laurdenak baino gehiago lehen aktoari dagozkio!

Bai, eta beharbada nik kontatu nahi nuena kontatzeko ez zen aktorik ere behar! Kar-kar… Baina bigarren aktoan horixe kontatu nahi nuen, eta berdin hirugarrenean ere. Oso orri gutxi dira bi akto horietakoak, baina hor kontatzen dudana kontatu ahal izateko, aurreko guztia behar nuen, lehen akto luze osoa! Istorio osoa eraiki beharra neukan bigarren eta hirugarren aktoek funtzionatu ahal izateko, bigarren aktoan nostalgiaz hitz egiteko, eta, hirugarrenean, berriz, despedidaz.

Enkontru-desenkontrua, nostalgia, despedida. Horiexek hiru aktoen giltzak.

Bai, nolabait. Aktoei dagokienez, narrazioa ez da oso teatrokoa, bigarren aktoa ez bada, behintzat: tabernan gertatzen da, eta oso bisuala iruditzen zait. Batzuetan oso bisual jokatzen dut, eszenak egitera jotzen dut, teatro bateko aktoak balira bezala egiten dut. Jolasa, azken finean. Beti dago jolasen bat.

Horixe esaten dute, jolasa dela literatura.

Nik esango nuke literaturaren barruan jolas egiten dela, baina literatura ez dela jolasa. Nire kasuan, munduan egoteko nire modua da literatura. Eta literaturaren barruan, berriz, batzuetan jolas egiten da, beste batzuetan sufritu egiten da… Egia da, hala ere, jolas egiteko lekua dela literatura. Niri, behintzat, jolasteko balio dit, bizitzako hainbat esparrutan egin ezin dituzunak, pentsatu ere ezin dituzunak egiteko eta bizitzeko tokia. Alde horretatik, bai, jolasa da, jolas egiteko aukera ematen dizunez gero. Baina literatura jolas modura definitu, nik ez.

Hainbat atal laburretan banatu dituzu narrazioaren hiru aktoak, postal bilduma iduri. Ibaiertzeko ipuina ere halaxe eratu zenuen. Hautu horrek ere badu arrazoiren bat?

Nire ustez, bisualtasuna izan liteke arrazoia. Cayo Hueso oso-oso bisuala iruditzen zait; eszena batzuk, batez ere. Bestalde, hortxe dago nire estiloa ere, soila-edo. Horrek, berriz, eten horiek eskatzen dit, atal laburrak eratzea. Horrela egin dut Cayo Hueso-n, eta halatsu Ibaiertzeko ipuina-n ere. Oso formatu erosoa zait: ipuin luze bat da, nobela labur bat… Eszenaz, argazkiz edo postalez osatuta egon litekeen bilduma bat.

Deskribapenik egiten ez duzu alferrik jardun. Detaile gutxi baliatuz margotu dizkiguzu Cayo Hueso uhartea eta nobelako pertsonaiak...

Kontatu nahi dudana kontatu eta gero, bestelako ariketa bat egiten dut, dena berrirakurri eta gehiago kondentsatzeko. Batzuetan, endredoa eragiten didaten pasarteekin egiten dut topo, molestatu egiten naute, konturatzen naiz ez ditudala ezertarako behar, eta nik behar ez baditut, pentsa zertarako beharko dituen irakurleak! Orduan, kentzera jotzen dut, azalekoak iruditzen zaizkit.

Lehengo batean, Luigi Anselmik Txema Larrearen esan bat ekarri zigun gogora: idatzi eta gero, idatzitakoa garlopatu behar omen da.

Niri errazagoa egiten zait kentzea, edo garlopatzea, idaztea baino. Editoreak ere laguntzen du horretan, pasarteen artean zubiak eraikitzeko lanean gehiago idatzarazten, edo halako eszenari zentzu totalago bat eman ahal izateko pasarteren bat gehitzen. Baina gutxitan gertatzen zait ezer gehitzea, eta askotan, aldiz, garlopatzea, handik eta hemendik kentzea, testua soiltzea, artifizio handirik gabe uzteko. Horixe da nire estiloa, edo izan da bi lan hauetan. Geroan zer etorriko den, batek daki!

Alegia, estilo bat ezarri duzu bi liburuotan, baina ez dago esaterik geroan ere horri segituko diozula.

Ez. Baliteke estilo honi eustea, edo uztea. Literatura jolasa ere badela esan dugunez, baliteke etorkizunean nik nahiago izatea bestelako jolas batzuetan jolastea, luzeago idaztea, artifizio gehiago erabiltzea… Kontatu nahi duzunaren arabera idatzi behar izaten da, eta, batzuetan, jolas egin nahi izaten da, beste gabe. Egia da, hala ere, norberaren estiloari ihes egitea zaila dela, idazteko modu baten jabe egin eta hari uko egiteak esan nahi du Oihane Amantegi izateari uztea; neurri batean, behintzat. Batek jakin! Bi liburuotan soiltasunaren aldeko apustua egin dut, sinpleziaren aldekoa, baina helburu izan dut sinplezia hori.

Kapitainari ahots ematea erabaki zenuen, eta gogorarazi diguzu irakurleoi bera ari zaigula kontatzen: “...kapitain zahar honek...”, “Galduta zaude, kapitain zahar honek diotsu, baldin eta zigarro hori behar baduzu”. Behin eta berriz jotzen duzu errepikatzera.

Cayo Hueso kapitainaren ahotsa delako. Beharbada, irakurleak ez du behar idazleak hori behin eta berriz errepikatzea, baina kontua da Oihaneri ez zaiola ahaztu behar kapitaina ari dela idazten. Hargatik errepikatu behar diot neure buruari, ez ahazteko kapitaina dela kontalaria, berak kontatzen dizkigula Virgil, Maudey eta Mariaren inguruko guztiak, egiten dutena, eta sentitzen dutena. Ez zait iruditzen abusatzen dudanik ere. Laguntzen dit kapitainari eusten, eta laguntzen dit narrazioaren erritmoa markatzen. Berdin jokatu nuen Ibaiertzeko ipuina-n, erritmoa markatzen. Irakurtzen dudanean ere testuak erritmoa izatea gustatzen zait, poesia eta musikalitatea.

“Irakurtzen dudanean”, esan duzunez gero, zer irakurtzen duzu, adibidez? Nondik edaten duzu?

Oraindik orain, Bonnie Joe Campbellen Mujeres y otros animales (Emakumeak eta beste animalia batzuk) irakurri dut. Errelato laburrak. Hala ere, nondik edaten dugun ez dago jakiterik. Irakurri egiten duzu, eta ez dakizu hortik zure idatzietara zer etorriko den. Esaten dute nerabe garaiko irakurketek neurri handian eragiten digutela, eta baliteke egia izatea. Nik, nerabetan, esate baterako, Latinoamerikako literatura irakurri nuen, [Julio] Cortazar-eta. Hor dago Rayuela, baina hor dago errealismo magikoa ere. Imajinazio ariketa haiek ikaragarriak iruditu zitzaizkidan. “Nondik idazten dute hauek, ordea?!”. Pedro Paramo bat-eta! Geroago, berriz, hor dira Alice Munroeren errelatoak, eta Euskal Herrian idatzi den literatura ere bai, Josebaren [Sarrionandia] lanak-eta.

…

Iaz, adibidez, Mexikon izan ginen, aste santuan, eta dozena erdi liburu ekarri nituen handik. Eta konturatu naiz errealismo magikoaren bidean dabiltzala. Adibidez, La estación del pantano (Zingirako geltokia, Yuri Herrera), edo desertuan girotutako beste libururen bat… Errealismo magikotik ari dira, baina gure egunetatik, eta oso eder! Clyo Mendoza bat-eta! Baina zure galderara etorrita, “Nondik edaten duzu?”, oso galdera zaila iruditzen zait, ze ez dakit irakurri dudanak zer lorratz utzi duen idatzi dudan horretan.

Noiz jakiten duzu narrazioa burutua duzula? Cayo Hueso-ren amaiera ezin esplizituagoak ez du galerarik, kapitain zaharra irakurleari deika berriz ere: “Zuek badakizuelako, zigarroei lez, beste hainbeste gertatzen zaiela istorioei, eta hori bera liburuei: erre, agortu eta bukatu egiten direla”.

Bi fase bereizten ditut liburua amaitutzat eman orduko. Batetik dago esan nahi nuena esatea lortu dudala sentitzea, kontatu nahi nuena, mezua edo azpimezua, garbi transmititzea: “Muntatu dut esan nahi nuena, baliatu ditut eszenak eta gainerako guztia. Egin dut”. Bestetik dago testua formalki fintzea: berrirakurtzea, berridaztea, osorik gainbegiratzea, eta osorik politzea. Bi bukaerak behar ditut neure testuetan. Eta, azkenean, “Egina dago”, edo “Ezin dut gehiago egin” esan behar diot neure buruari, eta testua utzi. Eta egin beharra dago, bestela bizi guztia egon zintezke idatzitakoari bueltaka, idazten eta berridazten. Horretan asko laguntzen du testua editoreari emateak, eta lagunei erakusteak: “Nik egin dut neure partea, zelan ikusten duzue zuek?”…

“Bere laburrean gehiagoren gosez uzten gaituen testu perfektu bat”, zure liburuaren editore Xabier Mendiguren Elizegiren hitzetan…

Kar-kar… Asko esatea da “perfekzioa”.

Antropologia ikasketak egina zara, itzultzaile lan egina, euskara irakasle gaur egun… Zerk jarri zintuen literatura idaztera?

Oso irakurle izan naiz beti, eta oso idazle ere bai, betidanik. Baina gauza bat da idaztea, eta beste bat, publikatzea. Gaztetan, egunerokoa idazten nuen, horixe neukan-eta eskura, eta, gainera, gauza asko ezin ditut esan, ez bada idaztearen bitartez. Beharbada, ezintasun bat da, nola edo hala konpentsatzen dudana. Bestalde, gauza batzuk idatziaren bitartez espresatzen ditut ondoen. Publikatzea, berriz, besterik da, eskatzen duen lana-eta! Istorioa pentsatu, osatu, muntatu… perfektu utzi nahi. Askotan, ez dakizu nondik jo, edo galdu egiten zara istorioa idazteko bidean, edo ez duzu irteerarik ikusten. Eta, azkenean, proiektua bukatu eta hustuta amaitzen duzu.

…

Jende askok erabiltzen du metafora, eta egia da, idaztea ilunpetan ibiltzea da. Eskuan duzu linterna, argitzen duzu alde batera, baina han ez dago ezer; argia beste norabait zuzendu, eta hantxe! Baina proiekuaren barruan galduta egotearen sentsazioa itogarria da.

Proiektuak… Ez dakit beste idazgairik-edo ote duzun buruan…

Beti saiatu izan naiz proiektuei behar duten denbora eskaintzen, oso astiro ibiltzen naiz, errespetu handiz, ze liburu bat idazteak dakar oso ondo pentsatuta eduki behar duzula esan nahi duzuna, eta forma propioa daukala, bere bidea topatu behar duela. Gauzek denbora behar dute, eta artean, literaturan, gauzak ez dira egun batetik bestera sortzen. Beti dago ideia, hor nonbait, hondoan, azalera etortzen utzi behar duzuna, eta, bestalde, konfiantza izan behar duzu prozesu horretan, eta konfiantza zeure buruagan. Eta idatzi, eta, beharbada, ez zaizu gustatzen, edo ez zaizu iruditzen bide artezetik doala, eta beste nonbaitetik berriro hasi behar duzu. Eta horrek denbora eskatzen du, eta gure sasoiak ez dira ezeri denbora ematekoak. Eta, hala ere, uste dut literaturak horixe merezi duela, istorio bat ondo kontatzeko denbora izatea. Errespetu handia diot horri.