Idaztea, emakume izatea, feminismoa, euskaldun izatea… Arantxa Urretabizkaiaren bizitzari eta lanari errepaso azkar bat egin diogu helduleku horietatik. Hondarribiko liburutegiko gela batean bildu gara elkarrizketa lasai egiteko.

IDAZLE IZATEA: NONDIK IDATZI

Noiz hartu zenuen kontzientzia idazle zinela edo izan nahi zenuela?
Neska koskorretik, baina nik orduan uste nuen idazle izatea dohain bat zela. Gogoan daukat behin baino gehiagotan errezatu izana grazia hori jasotzeko, eta hamasei urte nituenetik ez dut errezatu. Gero ikasi dut ez dela horrela, idazle izatea ofizio bat dela, ez dela inongo grazia. Beti irakurri izan dut asko, gehiegi, gure amaren esanetan. Ezkutatu ere egin izan naiz irakurtzeko. Eta halako batean pentsatzen hasi nintzen, eta ni hori egiteko gauza banintz?, baina beti zerutik zerbaiten esperoan. Hain zuzen, 1969an Ramon Saizarbitoriarekin eta Ibon Sarasolarekin topo egin arte. Kontaktatu ninduten, eta idazleak ziren. Orduan ikusi nuen ez zela beste munduko ezer, nire hurbileko jendeak egiten zuela.

Zer da zuretzat idazle izatea?
70eko hamarkadan Torrealdaik liburu bat idatzi zuen euskal literaturaren historiari buruz(1) eta argazki bat eskatu zidan. Nik ezetz esan nion, ez neukan nire burua idazletzat. Niri buruz idaztea bazeukan, baina argazkirik ez. Gero berehala ulertu nuen izan zaitezkeela idazle ona, txarra, erdipurdikoa.

Behin esan zenidan norberak idatziko lukeena idazten ez badu, ez duela beste inork idatziko, idatzi gabe geratuko dela. Norbere buruari idazteko baimena emateaz ere hitz egin zenidan. Inspiratzaileak izan dira hitz horiek niretzat.
Kazetaritza eta literatura, bi esparru ditut nik. Kazetaritza da besteek zer egiten eta esaten duten kontatzea, hortik ezin duzu atera. Kanpora begiratzea da. Literatura, aldiz, barrura begiratzea. Estiloa landu daiteke, garrantzi gehiago du begiradak. Idazle batek duen gauzarik aberatsena, agian axola duen bakarra, begirada da, mundua ikusteko duen modua.

Batez ere argitaratzeko eman behar diogu baimena geure buruari, idazteko ez horrenbeste. Idaztea oso merkea da, koadro bat egitea garestiago, zinea egitea zer esanik ez. Papera eta bolia hartu eta nahikoa da. Argitaratzea beste kontu bat da. Ausartu egin behar duzu. Eta emakume askori falta zaigu ausardia hori, hain zuzen. Guk ez ditugu gauza batzuk egiten, ez debekatuak daudelako, baizik eta ausartzen ez garelako. Argitaratzen duzu eta ez dakizu zer gertatuko den, agian ezer ere ez, baina aurpegia jartzen duzu, eta pasatzen denak lore bat botako dizu edo auskalo… Jon Maia Riomundo aurkeztera etorri zen Hondarribira eta harrituta esan zidan hiru edo lau hilabete pasa zirela liburua atera zenetik eta inork ez ziola ezer ere esan. “Ongietorri literaturaren esparrura”, esan nion. Bertsolari gisa erantzuna instantean zeukan.

Idatzi, zuretzat edo besteentzat egiten duzu gehiago?
Besteentzat, beti dakit dela besteentzat. Agian gero ez dut argitaratuko. Idatzitako guztia ez dut argitaratuko. Agian iruditu zait ez dudala lortu nahi nuena.

Aldizkari hau irakurtzen duenari ez zaio esan behar, baina gutako askok eta askok idazten dugu bizitzak uzten dizkigun zirrikituetan. Uste dut ez dagoela euskal idazle bakar bat, Jon Arretxe agian salbuespen, idazle izate hutsetik bizi dena. Ez Atxaga, ez Harkaitz Cano, ez Saizarbitoria…

EMAKUME IZATEA

Oker ez banago, San Pedro bezperaren ondokoak izeneko poema luzea da zure lehen lana, 1972n argitaratua, Gipuzkoako Aurrezki Kutxak saritua (1971) eta berria hedabideetan eman zenean lagun batek esan zizun: “Harrigarria, saria irabazi duenak zure izen-abizen berberak ditu”. Hala izan zen, ezta? Nola jaso zenuen hori?
Ez zen lagun bat, momentu hartako nire mutila zen, Ibon Sarasola. Gauez enteratu nintzen sariaz eta goizean goiz deitu nion, eta esan nion, “Hor daukazu periodikoa? Ba, begiratu halako orrian”, eta esan zidan, “Ze kasualitatea, zure izen-abizen berak”.

Bera idazlea zen, baina ez zuen inongo susmorik zuk idazten zenuenik?
Ez, nik klandestinitatean idazten nuen. Hori pixka bat gorde dut, ez dut komentatzen zertan ari naizen oso aurrera egin arte.

Garai hartan ez genuen sistema literariorik, ez genuen ezta irakurlerik ere. Ez zegoen ondo ikusia ere. Ni familia abertzale batekoa naiz. Aita heriotza-zigorrera kondenatua, eta urte asko kartzelan emana. Aita hilda zegoen ordurako, baina amari ez zitzaion gustatu, arriskutsua ikusten zuen, beldur zen aitari bezala gertatuko zitzaidala saltsatan sartzen banintzen. Ez zen hain arriskutsua, baina amak bere trauma zeukan.

Zure lana urrats berritzailea izan zen euskal literatura modernoan…
Esaten dute, ez dakit, ez dagokit niri esatea. Ez neukan kontzientzia hori. Kontzientzia hori izan banu ez nuke idatziko, beste batzuk egin dezatela, eta joango naiz ni atzetik. Ni hasten naiz, egiten dut, eta listo. Zergatik panpox Iboni bidali nion lehenengo irakurketa egiteko, ordurako ez ginen bikote.

Lehenengo poemak taldeak behartu ninduelako argitaratu ziren. Lur argitaletxeak Euskal literatura 72 (2) izeneko bilduma bat argiratu behar zuen eta hor sartu nahi zituzten. Nik sarirako bidali bai, sariak diru bat ematen zuen −kosta zitzaidana jasotzea, hainbat aldiz joan behar izan nuen Kutxara−, baina ez nuen argitaratzeko asmorik, behartuta argitaratu nituen.

FEMINISMOA

Noiz hartu zenuen kontzientzia feminista?
Feminista naiz beranduago. Lur taldean, funtsean, Ibon, Ramon eta ni ginen. Aresti ere bai, baina Bilbon bizi zen, tarteka biltzen ginen berarekin, eta egunerokoan gu hirurok. Eta eztabaidaren batean Ramonek Simona deitzen zidan, Simone de Beauvoirengatik, irakurriak nizkion gauza pila. Orduko feminismoa, oraindik teorizatu gabekoa, ausartzeko bultzada izan zen. Baina helburua euskara zen: frogatu nahi genuen euskaraz edozertaz idatz zitekeela, edozertarako baliagarria zela.

Lagun frantses bat nuen 16-18 urterekin eta literaturaz aritzen ginen gutunez. Frantses literaturaz zerbait banekien, gure erreferentzia Paris zen, ez Madril. Eta emakume asko ari zen idazten orduan Frantzian. Ez zitzaidan iruditzen gauza arraro bat egiten ari nintzenik. Baina euskaraz ez zegoen emakumerik. Euskal literaturaz ezer ez nekien. Horregatik ausartu nintzen.

Zer eman dizu feminismoak? Zer da zuretzat feminista izatea?
Ba, hasierako gauza bera seguru asko: ausardia hori, “zergatik ez?”. Gero −Franco hil bezain laster izango zen−, lehen aldiz topo egin nuen Donostiako Asanblada Feministarekin eta esan nuen, “Aiba, feminista naiz”. Nire buruari ez nion sekula horrelakorik esan, baina beste batzuk ikusi nituenean jabetu nintzen, eta hortik aurrera ez dut sekula utzi, modu batean edo bestean ibili naiz mugimendu feministaren inguruan. Gainera, nik bizitza orekatu xamarra daukadala pentsatzeko talde-lan bat behar dut, zerbaiten parte sentitu behar dut. Azken jardunaldietan ere izan nintzen, Durangon, laster tokatuko litzateke hurrengoa antolatzea. Nire mundua ikusteko modu bat hortik dator, dudarik gabe.

Duela urte batzuk lagun bat euskal literaturako klaseak ematen hasi zen eta programako hamabi autoreak gizonezkoak ziren: zu sartu zintuen.
Kanona maskulinoa da. Agian ni ere sartuko naiz kanon horretan. Bolada batean, hiru-lau urtez, euskaraz argitaratzen zuen emakume bakarra izan nintzen. Amaia Lasa nire aurretik aritu zen, baina utzi zuen, Nikaraguara joana zen. Gero etorri zen Itxaro Borda… Orain asko gara. Baina kanona oraindik maskulinoa da. Kontsideratzen da beraiek egiten dutena dela literatura eta gurea literatura berezia, espezialitate bat, ez literatura kanonikoa.

Duela gutxi Donna Harawayri entzuten nion, ze azkar ezabatzen diren emakumeen ekarpenak…
Orain asko gara, baina nahi nuke jakin gazte horiek hemendik berrogei urtetara idazten jarraituko duten ala ez. Gauza bat da liburu bat idaztea, baina beste gauza bat da, mantso bada ere, jarraitzea. Eta ez literaturan bakarrik, bertsogintzan ere zenbat emakume ibiliko dira plazaz plaza hemendik berrogei urtetara. Emakumeak gero bizitzak eramaten gaitu beste bide batetik, eta ez da bakarrik baztertzen gaituztela, baizik eta guk gure burua baztertzen dugula. Ez genuke onartuko emakumeak gutxiago garenik gizonak baino: ni naiz gutxiago, ni baztertzen naiz, indibidualki. Gainera gurean, bizibidea ez denez, errazago oraindik. Ez da bakarrik sistemak ez digula laguntzen, guk ere badaukagu erantzukizuna horretan, ez dakit zein ehuneko, baina badago zati bat.

EUSKARA

Kazetari lana gaztelaniaz ere egin izan duzu, zutabeak, irratsaioak… Baina, nik dakidala, fikzioa edo literatura beti euskaraz idatzi duzu.
Kazetari lana batez ere gaztelaniaz. Literatura, euskaraz. BBKk liburu bat atera zuen, “8 mujeres, 8 relatos, sobre el 8 de marzo” (3), eta eskatuta ipuin bat egin nuen gaztelaniaz. Bestela, literatura beti euskaraz egin dut.

Euskararekiko konpromisoagatik edo militantziagatik? Edo bada bestelako arrazoirik?
Hasieran bai. Inongo dudarik gabe. Bultzada politikoa zen. Orain ez, orain iruditzen zait labana zorroztuago dudala euskaraz literatura egiteko orduan.

Nire izena azalean zeraman argitaratu zen lehen liburua −oraindik etxean daukat− “Mendebaleko ekonomiaren historia” (4) deitzen da. Ramonek, Ibonek eta hirurok sinatua. Ramonek asko zekien horri buruz eta gidoi bat egin zidan zein liburu irakurri behar nituen, eta nik horien laburpena egiten nuen euskaraz, eta Ibonek euskara txukuntzen laguntzen zuen. Horrela egin genuen. Nik hor ikasi nuen. Oraindik ere ona naiz lan horretan, laburtzen, sintetizatzen. Gero Ibonek eta biok Frantz Fanonen (5) liburu bat itzuli genuen. Elkarren aldamenean eserita mahai batean, nik frantsesetik itzultzen nuen eta berak gaztelaniako itzulpenetik, esaldiz esaldi, eta begiratzen genuen zein esaldi zen hobeto eta hobesten genuena pasatzen zen definitibo gisa. 

Ba al duzu kezka berezirik euskal literaturari dagokionez?
Iruditzen zait gaudela inoiz izan dugun momenturik hoberenean. Etxeparetik hona, lau mende eta pikotan, gure liburuak ez zaizkio inori interesatu, ez dira sekula itzuli. Hori XX mendearen azken aldian hasi den zerbait da. Oraintxe abenduan Mexikon egon naiz, Guadalajarako azokan, Etxepare Institutuarekin. Azken etxea gaztelaniaz argitaratu da, eta edizio bat egin zuten Mexikon, eta ibili ninduten batetik bestera, liburu-dendaz liburu-denda. Emakume bat hurbildu zitzaidan esanez Guanajuatoko irakurle talde batekoa zela eta La última casa irakurtzen ari zirela. Casi me caigo. Hori ez zaigu gertatu orain arte. Ez zaie inporta euskalduna zaren, ez zaie inporta Euskal Herria… testua hartzen dute. Hori gertatu zaio Atxagari mila aldiz, niri oraintxe, eta lehen ez zen gertatzen. Gure txikian nahiko egoera normala daukagu munduarekin. Gure lan batzuk sartzen dira ibai horretan hizkuntza kontutan hartu gabe. Hasi ginen hizkuntza gutxituen antologietan, galesezko ipuin bat, frisierazko poema bat eta euskarazko testu bat sartzen, Atxagak hautsi zuen arte. Ia batera agertu ziren Atxagaren Obabakoak eta nire Saturno eta nireak ez zuen jarraipenik izan, baina Atxagarenak bai, eta bide hori zabaldu zuen. Beti badago muga bat oraindik. Madriletik begiratzen dutenean Euskal Herrira bilatzen dituzte sukaldariak, kirolariak… ez idazleak. Baina zabaltzen ari gara.

Gauzak asko aldatu dira 70eko hamarkadatik. Zerbaitek egin du okerrera?
Ez, ez, dena da aberatsago, belaunaldi asko batera ari gara ekoizten. Hori ere arraroa da. Guk Lurren argitaratzen genituen liburuak ez genituen liburu-dendetan saltzen, harpidedunak genituen, hori zen gure liburuak saltzeko bidea. Gero hasi ginen Donostian liburu-denda pare batean saltzen.    

Bada esaten duenik euskaraz “zaborra” ere sortu behar dugula. Mesede egiten al dio euskal kulturari euskaraz “zaborra” sortzeak? Zer iritzi duzu horri buruz?
Xabier Gereñok idatzi nahi zituen komunean irakurtzeko moduko liburuak.

Ni ez naiz ausartzen esatera hau zaborra da edo ez da.

Bai, epaitzea beste kontu bat da, baina ona da euskal literaturarentzat zaborra ekoiztea euskaraz?
Ba, ez nuke esango beste hizkuntzetan baino arriskutsuagoa denik hori. Hizkuntza guztietan argitaratzen da zaborra. Bada zaborra bakarrik irakurtzen duela aitortzen duenik.

Euskarazko irakurlea halabeharrez da gazteleraz, frantsesez edo ingelesez irakurtzen duena baino orojaleago. Euskaraz ezin duzu esan, nik bakarrik irakurtzen dut nobela historikoa, edo nobela erromantikoa, edo nobela beltza… agian urte osoan nobela historiko bakar bat ere ez da argitaratuko. Gure irakurleak orojaleak dira. Horrek bere alde ona ere izango du seguru asko. 

IDAZTEA: LANETATIK, EMAITZATIK

Ba al duzu zure lanetan kuttunik?
Ez.

Eta damurik? Berriz idatziko ez zenukeenik? Edo goitik behera aldatuko zenuenik?
Ez. Ez dut sekula errebisatzen idatzitakoa. Itzulpenetan kostata eta lotsa pixka bat ere ematen dit. Niretzat tortura bat da “La última casa” irakurtzea. Galeradak ailegatzen zaizkizu edo itzultzaileak bere bertsioa bidaltzen dizu, eta irakurri egin behar duzu. Ahal den azkarren pasatzen naiz. Behin bukatuta ez zait gustatzen berriz irakurtzea.

Asko ibiltzen naiz irakurle taldeetan, uste dut irakurle taldeak direla gure literaturari azken hamarraldietan gertatu zaion gauzarik hoberena. Gu hasi ginenean ez genuen irakurlerik, ez guk ez aurrekoek, Lauaxetak eta Lizardik ez zituzten ehun irakurle izango, eta orain irakurleak ditugu eta irakurle antolatuak. Kapaza naiz baldintza zehatz batzuetan edozein mendi puntara joateko irakurleekin hitz egiteko. Nire errekorra: Baliarrainen egon nintzen duela urtebete-edo, ehunda berrogeita bost biztanle ditu erroldatuak, eta irakurle talde bat. Ez dut haraino gidatu nahi, baina tren geltoki hurbilenean jaisten naiz eta gero norbaitek eramaten banau, joango naiz. Hor jabetzen zara irakurle bakoitzak liburu desberdin bat irakurri duela. Zuk liburuan modu kontzientean gauza batzuk sartzen dituzu, baina zure inkontzienteak ere parte hartzen du idazketan, eta zure inkontzienteak irakurlearen inkontzientearekin topo egiten duenean, hor gertatzen da liburu desberdina bakoitzean. Liburua jada ez da nirea, izatekotan irakurleena da.     

Ba al dago merezi zuen arreta jaso ez duen lanik zure ustez?
Ez, orohar jaso dut inoiz espero ez nuena. Ez genuen ezer ere espero. Nik ez behintzat. Mexikokoa izan da izugarria. Lotsa eta guzti ematen zidan.

Kritikarik okerrenak Saturnok jaso zituen. Bada literaturaren historiara pasatu den kritika bat, Gasteizko fakultatean eredu bezala erabiltzen omen dena, Pako Aristik egindakoa, ad hominem, ez liburuari baizik eta egileari egindakoa. 

Niri asko kostatzen zait liburuen interpretazio horietan sartzea. Ez dut nire burua hor ikusten. Tesinak eta nire lanen inguruko artikuluak helarazi izan dizkidate. Nire lana estimatzen duen jendeak eta ni estimatzen nauen jendeak egina. Borondate onez. Baina psikologizatzen zaituzte zu. Nik ezin dut hori irakurri. Kritikoen ahots hori banu, lerro bat bera ere ez nuke idatziko. 

Horrelako testuak irakurtzeak ez dizu batere onik egiten…
Ez, ez. Ausardia kentzen du. Ezin dut.

Idaztea, kazetari lana, komunikazioa… Gauza asko eta oso desberdinak egin dituzu zure ibilbidean. Zerekin disfrutatu duzu gehien? Zerekin uste duzu egin duzula ekarpen handiena?
Ez da denbora asko esan diodala nire buruari nik zerbait ondo egiten badut komunikatzea da. Jar nazazu edozeinen aurrean, nik badakit komunikatzen. Mexikon esaten nien Etxeparekoei, ze ondoka ari zirenean: ez dut apalarena egingo, badakit badakidala komunikatzen.

Zer da idazteaz eta idazle izateaz gehien maite duzuna? Gehien betetzen zaituena?
Norbaitek esaten badit edo neronek pentsatzen badut “hemen lortu dut zeozer”, horrek ematen didan satisfakzioa ez dit beste ezerk ematen. Edo ikusten dudanean norbaitek benetan harrapatu duela liburua, horrek sentiarazten dit ondo. Idaztearekin ez dut disfrutatzen, badira asko disfrutatzen dutenak, nik ez, baina idatzitakoaz batzuetan disfrutatzen dut. Bidean ikasia atera zenean, lehenengo irakurle taldea −ez zait ahaztuko− Amezketa izan zen. Eta andre batek esan zuen, “niretzat deigarriena da liburu honetan ez dagoela gorrotorik”, eta mutil gazte batek −gutxi ibiltzen dira mutilak irakurle taldeetan− “ba, nik hobeto ulertzen dut Amezketa liburu hau irakurri eta gero”, eta joan nintzen trenera hegan. Hobeto ulertu baduzu Amezketa merezi izan du nire lanak.

Irakatsi ziguten gu mundu honetara sufritzera etorri ginela. Elizak, etxeak, eskolak… denak, sistema osoak. Eta sufritu ondoren zerura joango zinela. Eta orain joan gara beste muturrera, etorri gara mundu honetara disfrutatzera, zuzenean, egunean hogeitalau ordu. Nik uste dut nire zeregina dela, edo nik egin nahi dudana, inguratzen nauen mundua pixka bat hobetu, ez bakarrik disfrutatu. Eta horrelakoetan pentsatzen dut, egin dut zeozer. Horrek ematen dit satisfakzio hori.

Sari asko jaso dituzu. Azkena, Azken etxea nobelagatik Euskadi saria. Zure bigarren Euskadi saria izan da.
Sariak jasotzean botatzen dut iruditzen zaidana, eta pare bat aldiz kritikatu izan dit inork. Beti hitz egiten dut oso labur. Azken etxearen Euskadi saria jaso nuenean esan nuen: “Milesker epaimahaiari, Eusko Jaurlaritzari, argitaletxeari… Uste dut ulertu dudala epaimahaiak bidaltzen didan mezua, berrogei urtetan jardun eta jardun, zertxobait ikasi dudala esan dit epaimahaiak. Idazten jarraitzeko asmoa daukat”.

Hasieran ez zegoen Euskadi saririk, baina nik uste dut badagoela libururen bat Euskadi saria lehenago merezi zuena. Bidean ikasiarekin ez nuen espero eta Azken etxearekin ere ez nuen espero, Hiru Mariakekin bai.

Ilusio handien egin dizuna?
Amezketakoa bezalako gertaerek.

Kuriositatez, zientzia fikzioa edo fantasian sartu zara noizbait?
Ez, ez naiz hor gustura mugitzen.

Mexikokoa izugarria izan dela esan didazu…
Berrogeita hamarren bat elkarrizketa egingo zizkidaten, irratian, telebistan… Irrati batean, elkarrizketa amaitutakoan elkarrizketagileak, emakumezkoa, esan zidan, “me estalló la mente en fractales”, ez dakit ondo zer esan nuen, zahartzaroaren inguruan zerbait… Amezketakoa eta Mexikoko erreakzio hau ez zaizkit inoiz ahaztuko.

(1) Joan Mari Torrealdai eta Joseba Intxausti. Euskal idazleak, gaur / Historia social de la lengua y literatura vascas (Jakin, 1977)
(2) Askoren artean. Euskal literatura 72. (Lur, Kriseilu kolekzioa, 1972). Bilduman: Gabriel Aresti; Arantxa Urretabizkaia, "San Pedro bezperaren ondokoak" (23-70 or.); Mikel Azurmendi; Ibon Sarasola; Xabier Kintana; Bernardo Atxaga; Anjel Lertxundi; Angel Zelaieta; Luis Haranburu Altuna. 
(3) Askoren artean. Historias del 8 de marzo (BBK, 2008). Espido Freire, Luisa Etxenike, Karmele Jaio, Mariasun Landa, Toti Martínez de Lezea, Nerea Riesco, María Eugenia Salaverri eta Arantxa Urretabizkaia. 
(4) Ramon Saizarbitoria, Arantxa Urretabizkaia eta Ibon Sarasola. Mendebaleko ekonomiaren historia; Merkantilismotik 1914-era arte (Lur, 1970)
(5) Frantz Fanon. Afrikar iraultzaren alde. Itzultzaileak: Arantxa Urretabizkaia eta Ibon Sarasola (Lur, Hastapenak kolekzioa, 1970)