Juan Manuel Etxebarria Ayesta, “Manu” lagunentzako, Zeberion jaio zen 1948. urteko azaroaren 2an. Filologian doktorea, irakasle gisa lan egin du, erretiroa hartu arte. Euskaltzaindiko urgazlea eta Etniker etnografia taldeko kidea, etnolinguistikaren arloan ikerketa batzuk egin ditu. Idazle giza lan oparoa badu ere, lan guztiak euskaraz idatziak -Bizkaieraz nahiz batuaz.

Zeberio Haraneko euskararen azterketa etno-linguistikoa (1988) bere tesia izan zen. Handik aurrera… 1995ean Gorbeia inguiruko ipuin eta esaundak (Labayru), Gorbeiatarrak (Ibaizabal, 1994), Bizkaialdeko ipuin-esaundak (Ibaizabal, 1995), Gure fabulak (bertsoz) (Ibaizabal, 1997), Iaun Zuria (Ibaizabal, 1997), Txorien zoria (Ibaizabal), Bibliako kontaera-antologia (Ibaizabal, 1999), Eguberri eta Gabon ipuinak (Ibaizabal, 1999), Zeberioko kantak (Sendoa, 1999). Biziak que (Ibaizabal 2001), Ipuin Eskola Etxea eta Euskitz eleberria(2002) Euskal Urtea Ohituraz Betea (2003)

Eta zergatik “Manu” elkarrizketatu?- galdetuko du baten batek. Mutikoa nintzenean eta euskara ikastera Sestaoko AEKk zuen euskaltegira joaten nintzenean, Manuk eskolak eman zizkidan Deustuko institutu batean. Tarte libreetan, ikaskideek jolasten zuten bitartean, nik Manuri elkarrizketa txikiak egiteko aprobetxatzen nuen. Mitologiaz eta mitologiazko pertsonaia magikoez hitz egiten genuen orduan. Eta nik kontatzen zizkidan kondairak grabatzen nituen eta, ondoren, irrati bateko euskal folkloreari buruzko programa batean igortzen nituen. Entzuten genituen ez ziren ipuinak besterik gabe, pasioa transmititzea zen hitz horietan, lurrarekiko maitasuna, arbasoen kulturarekiko maitasuna. Horrela erakutsi zidan jarraitu nahi izan dudan bide bat, zalantzarik gabe nire bizitza markatu duena, eta, beraz, izugarri eskertzen diot “Manu”ri, nire irakasleari. Beti prest gure kulturaren alde lan egiteko, beti hain hurbil interesa duen edonorentzako.

Gaur egun, erretiro hartuta, oraindik lanean dihardu: artikuluak idazten eta hitzaldiak ematen ditu han-hemenka. Horregatik ez da okerra esatea ezinbestekoak diren pertsonetako batekin gaudela, herria eraikitzen, herria maitatzen irakasten diguten horietakoak.

Zure bizitza, sormen ikuspuntutik, bi zutabeetan kokatuko nuke: alde batetik hizkuntza, beste aldetik mitologia eta etnografia. Horrela dela esango zenuke?
Bai. Euskaldun izan eta bizitzeaz gain, alde batetik Euskal Filologian doktorea naiz eta bestetik On Jose Miguel Barandiaranen Etniker-Bizkaia taldekidea 1975etik. Arlo biak batuz Etno-linguistika bidea da nirea.
 

Arlo bakoitzean -hizkuntza eta mitologia/etnografia- zeintzuk dira egin dituzun lanak eta, haien artean garrantzitsuenak zuretzako?
Nire lanak ugariak dira, interneten ikustea baino ez dago. Baina arlo bakoitzeko lan bi azpimarratuko nituzke. Hizkuntza alorrean nire Doktorego Tesia: Zeberio haraneko euskeraren azterketa etno-linguistikoa. Mitologia eta Etnografia alorrean nire: Gorbeia inguruko etno-ipuin eta esaundak I eta II.

Zergatik mitologia eta etnografia? Nola hasi zinen arlo honetan? Barandiaranekin lan egin zenuen ere bere garaian. Ez zuzenean baina bai berak sortutako lantaldeetan, ezta? Zein izan da zure ekarpena?

Ba, aiko, 1975ean Ander Manterolak sartu ninduen Aita Barandiaranen Etniker-Bizkaia taldean. Bilerak Derioko Labayru bibliotekan egiten genituen. Bileretariko batean, On Jose Miguel Barandiaran berbera etorri zen bere “Guía para una encuesta etnográfica“ martxan jartzeko azalpenak ematen. Bilera amaitu ondoren bazkaldu egin genuen Seminarioko jantokian. Kafean, Zeberion jasotako mito bat kontatu nion Barandiarani eta berak erantzun: 

-Non jaso dezu mito hori?

-Ba, Zeberion, nire auzoko Simon Goyoagagandik eta gehiago ere kontatu dizkit.

-Ba, mito hori garrantzitsua da eta bildu egin behar dituzu guztiak eta Etniker aldizkarian argitaratu.

Jarraian azaldu egin zigun mito horren balioa eta biztu egin zen nigan Gorbeialdeko mitologia eta etnografia bildu eta aztertzeko intzigua.

Ekarpena? Ba, besteak beste, lehenago aipatu ditudan liburu mardul biak ( Gorbeia inguruko etno-ipuin eta esaundak I eta II. ) Baina, ez da bilketa bakarrik, metodologia alorrean, euskera aldetik zutabe batean zehatz transkribatutako etnotestua agertzen da eta beste batean bertsio etimologikoa. Gainera mito eta esaunda bakoitzaren laburpena gazteleraz eta azkenik hiztegi argigarria luze bat Etno-linguistika bidean.

Gaur egun dena egina dagoela dirudi. Pasa den mendeko euskaldunak atzean geratu dira eta gaur egungoentzako sinesmen hauek garrantzirik ez dutela dirudi. Horrela da? Bat egiten duzu esandakoarekin edo, berriz, nahiz eta XXI. Mendean egon, antzinako mitoak eta sinesmenak ezagutu, mantendu, zabaldu behar dira?

Gure bizitzako bidean, nondik gatozen jakin behar dogu nora goazen jakiteko. Gu herri zaharra gara, preindoeuropeoa. Berandu hasi gara idazten baina ahozko tradizioa oso aspaldikoa da. Herri zahar guztiek dauzkate mitoak eta guk zelan ez? Mitoak gura izakeraren parte dira eta alor horrek ere euskaldun-mitodun egiten gaitu. Horregatik, gure euskal mitologia ezagutu egin behar dugu eta etorkizunera bideratu geure euskal nortasuneko altxor bat delako. Baina kontuz. Gaur egun neomitologoak agertu dira eta jatorrizko iturrietara jo eta errespetatu beharrean, aldatzen eta barriak asmatzen dabiltza han, hor, hemen. Heraklito filosofoak “ panta rei= dena aldatzen da” esan zuen baina gure mitologiaren iturri zaharrak ezin ditugu ahaztu. Horexegatik Aita Barandiaranek eta bere ikasle izan garenok ahozko tradizioa idatzi egiten dugu “ verba volant scripta manent” esaerai eutsiz.

Gure herriko mitologiari buruz hitz egingo dugu orain. Antzinako herri guztiek dute beren mitologia, beren kosmobisioa, mundua begiratzeko eta interpretatzeko duten modu berezia. Alde horretatik, zeintzuk dira Euskal Herriaren mitologiaz bestelako ezaugarriak?

Euskal mitologiaren ezaugarrien artean hauexek azpimarratuko nituzke:

1-. Antzinatasuna, preindoeuropeoak garelako

2-. Izaera lurtarra: Lurra Ama eta Mari bere pertsonifikazioa

3-. Emakumezko pertsonaiak nagusi Marigandik hasita. Gure Euskal gizartea martriarkalista kutsukoa dugu eta gura hizkuntzako HITANO erregistro zaharrean ere kontutan hartzen da emakumezkoa aditzaren  -N(A) morfema femeninoa bitarteko.  ( duk / dun ; Gorbeialdean: dok/ dona)

4-. Izaera baketsua, pertsonai batzuk beldurra sortu arren

5-. Gizakiarenganako hurbiltasuna eta partekatzea, laguntza ere bai

6-. Naturarenganako harremana

7-. Ahozko transmizioa lurraldez luralde

Bereziki atentzioa eman dizun pertsonaiarik edo kondairarik? Dituen ezaugarriengatik, sinbolikoki transmititzen duelako, etab.
Pertsonai mitologiko guztien artean  Mari eta Jentilak izan dira atentziorik handienetakoak euren kondaira eta ezaugarriengatik. Izan ere, nire berriemaileengana joaten naizenean, nire helen galderak Mari eta Jentilei buruzkoak izaten dira. Erantzun ugari jaso dut. Ikus nire liburuetako indize tematikoa. 

Hizkuntzara bueltatuko gara orain. Nola ikusten duzu euskararen etorkizuna?
Neure buruari begiratuta, ni, baserriko seme legez, euskeraz jaio, hazi eta bizi naiz  baina gaur egun hiritartu egin da gure gizartea eta giroa aldatu. Beste alde batetik, euskera batua eta euskeraren irakaskuntza zabaldu egin da eta Euskal Autonomia Erkoidego osoan euskera eta euskeraz irakastea aurrerakuntza handia izan da eta ezagutza maila ezin da ukatu nahiz eta erabileran eskasago ibili. Beraz, baikor. Denborak agertuko digu edurra mendian!   

Eta mitologiarena? Mantenduko dira sinesmen zahar hauek edo, globalizazio garai honetan, betirako galduko dira?
Ez dut uste galduko direnik. Aspaldian mitologiara itzulia barruntatzen dut erligiotasuna gutxitzen doan neurrian. Baina berriro diot, iturrietara jo behar da eta berria asmatu behar bada, jatorrizkoa errespetatuz. Esandakoaz gain, beste hau ere adierazi nahi dut. Gure ahozko tradizioan, gure mito asko kristau aroarekin lotuta daude eta normala da mito eta esaundetan Kristo aurreko eta kristau aroko elementuak nahastuta agertzea. Hori historia da eta, batek baino gehiagok kristau ikutuak kentzeko joera dute. Hori ez da errespetatzea.  Sinismenduna izan edo ez, errespetatu egin behar da gure tradizioa. Aita Barandiaranek eta bere ikasleok herriak kontatu diguna errespetatu dugu.

Gomendiorik euskal kulturaren arlo horietan -hizkuntza, mitología- lan egitea erabakitzen duenarentzat? Zer egin behar da eta zer ezin da inolaz ere egin?Aurrekoan ere esan dut zerbait, baina ez ahaztu belaunaldi ezberdinak bizi garela batera eta elkar errespetatu behar dugula, batetik gure hizkuntza herrikoi zein alfabetatuan eta bestetik sinismen erlijioso zein mitologikoetan. Alor bata zein bestea aberastasun bidean ulertu behar da gure euskal herriak bere nortasunean iraun dezan etorkizunean.

Gauez egon arren ilun

argia egunez egun,

euskerak eta euskal kulturak

egiten gaitu euskaldun.

Bukatzeko… kontaiguzu kondairaren bat
Kontatuko dudan mito edo esaunda, On Jose Miguel Barandiarani lehenengoz kontatu niona da. Hortxe hasi zen bere aholkuz nire bilketa ibilbidea Gorbeialdean.

Mito honen berriemailea Simon Goyoaga izan zen. Zanuriko Ipiñaburukoa jaiotzez. Orozkoko baserri batean hainbat urte egondakoa, gero Arteako Seminarioan lanean. Azkenik Zeberioko Undurraga auzunera ezkondu zen. Nire auzokidea  eta kontalari aparta. Simonek bizkaiera herrikoian kontatu zidan dena. Nik orain mito hau euskera batuan emango dut ulerbide zabalean eta argumentua bera ere jantzirik  La Fontainek Esoporekin egin zuen bezala.

Mitoa.